دانشنامه حج و زيارت
دانشنامه حج و حرمين شریفين
«دانشنامه حج و حرمين شريفين» يكي از پروژه‌هاي مهم پژوهشكده حج و زيارت است كه در كنار كلان پروژه «موسوعه رد شبهات» سهم عمده از كارهاي پژوهشي پژوهشكده را به خود معطوف كرده است.
طرح اوليه اين دانشنامه در سال 1387 با عنايت خاص و اهتمام پيگيرانه حضرت حجت الاسلام والمسلمين قاضي عسکر نماينده مقام معظم رهبري در امور حج و زيارت، آماده و تصويب شد و از آن زمان تاكنون پژوهشگران و نويسندگان و متخصصّاني فراوان در رشته‌هاي مختلف علوم انساني و ديني، مجدّانه کار تأليف مقالات دانشنامه را بر عهده دارند. با تلاش مديريت دانشنامه و پيگيريهاي نماينده محترم ولي فقيه در امور حج و زيارت، نيز تأكيد مديريت پژوهشكده حج و زیارت و همكاري بخشهاي پژوهشي و اجرايي پژوهشکده سرانجام پنج جلد نخستِ اين اثر فاخر در تابستان 1392 تدوين و به زيور طبع آراسته گرديد و در روز 20 شهريور 1392 همزمان با هفته حج در حضور رهبر معظم انقلاب رونمايي شد. جهت آشنايي محققين و پژوهشگران عزيز با ساختار و نيز نظامنامه اين كتاب، بخشهايي از مقدمه جلد اول اين كتاب انتخاب شده است كه در ادامه ميآيد.
حج و حرمين با بسياري از علوم ديني و انساني گره خورده‌اند و ابعاد گوناگون آن‌ها در فقه، كلام، تفسير، حديث، تاريخ، جغرافيا، هيئت و جامعه‌شناسي کاويده مي‌شوند.
حوزه مطالعات و پژوهش‌هاي حجْ‌محور، گسترة شگفتي دارد؛ در اين حوزه گسترده و مبارك، شماري از محورها، اهميت بيشتري دارند؛ از جمله مكه و مدينه‌پژوهي، تبيين فقهي و اجتهادي مناسك، تشريح آداب و اسرار حج و سفرنامه‌نويسي. در محور مناسك‌پژوهي، هر يك از مذاهب بزرگ اسلامي، آثاري گرانقدر پديد آورده‌اند؛ همچنين در حوزة مطالعات تاريخي و جغرافيايي، دور از واقع نيست اگر بگوييم هيچ شهري به‌اندازة مكه و مدينه در كانون توجه تاريخنگاران و جغرافيدانان نبوده است. هيچ رخداد يا مكاني در اين دو شهر مقدس، از نظر پژوهشگران مسلمان پنهان نمانده است. حتي تحولات سياسي معاصر در جهان اسلام، آن‌گاه كه به مكه و مدينه پيوند مي‌خورند، اهميتي ويژه مي‌يابند. در سده‌هاي پيشين نيز آثار فراواني «اخبار مكه» يا «اخبار مدينه» را پژوهيده‌اند.
سفرنامه‌ها نيز فصلي درخشان در گستره مطالعات حج‌پژوهي‌اند. بسا اطلاعاتي نادر و ناياب و دانستني‌هايي ارجمند و ارزشمند از اوضاع سرزمين‌هاي اسلامي که از افق سفرنامه‌هاي حج برآمده‌اند و در جايي ديگر، طلوعي ندارند. پاره‌اي از اين آثار، چنان ارزشمند و گرانمايه‌اند كه کمتر محصول فرهنگي ديگري را مي‌توان با آن‌ها سنجيد، زيرا عيني‌‌ترين اطلاعات تجربي را به مخاطبان خود ارزاني مي‌دارند و با دقتي در خور تحسين، تصويرهايي که از رخدادها و اشيا و جاي‌ها برگرفته‌اند، مي‌نمايانند.
حوزه‌هاي پيش‌گفته، و پژوهش‌هاي انجام شده آن‌ها چنان گسترده‌اند که دسترسي محققان را به آنچه مي‌خواهند و به آن نياز دارند، دشوار يا ناممکن مي‌سازند. در عصر کنوني راه دسترسي سريع و آسان به اطلاعات در زمينه‌هاي مختلف، نگارش و تدوين دانشنامه‌ها و دائرة المعارف‌هاست.
در راستاي دستيابي به اين هدف والا کوشش‌هايي را شاهديم؛ ولي تاکنون دانشنامه‌اي جامع با قدرت و کارآمدي پاسخگويي به همه نيازها و ضرورت‌ها و در عين حال بهره‌مند و برخوردار از مختصات فني دائرةالمعارف نگاري تحقق نيافته است.
سرمايه‌هاي موجود و كمبودهاي محسوس، پژوهش، نگارش و تدوين دانشنامه حج و حرمين شريفين را در دستور كار بعثة مقام معظم رهبري (دامت برکاته)، قرار داد و از اين‌رو با اميد به بهره‌مندي و استظلال از سايه‌سار لطف دامنگستر و عنايت بي‌کران و بي‌منت وليّ توفيق، خداي سبحان و همكاري پژوهشگران رشته‌هاي گوناگون علمي، به‌ويژه فقه‌پژوهان، تاريخ‌پژوهان، كتابشناسان و نگارندگان و ارزيابان ممتاز، قدم در اين راه دراز و دشوار نهاد.
نخستين اهداف اين مجموعه درازدامن، ارائه اطلاعات مستند به حج‌پژوهان و آگاهي‌بخشي به حجگزاران و معتمران خانه خدا و شناساندن ميراث گرانسنگ حج در زمينه‌ها و ابعاد مختلف علمي است؛ همچنين احياي نام و ياد بسياري از آثار تاريخي و معنوي حرمين شريفين كه بر اثر گذشت زمان و فرسايش دوران يا عمداً به دست تطاول سياستبازان متحجر و فرومايه از ميان رفته‌اند، از اهداف اين دانشنامه است؛ به ديگر سخن، دانشنامه حج و حرمين شريفين مي‌كوشد بزرگ‌ترين و معتبرترين کتاب مرجع علمي در زمينة مطالعات حج و حرمين، براي حج‌پژوهان و علاقه‌مندان به اين موضوع علمي و ديني باشد.
دانشنامه حج و حرمين شريفين، در سمت‌وسوي كلي خود، نگرشي علمي و تقريبي دارد و در ساختار مقالات خود، استانداردهاي فني دانشنامه‌نگاري را رعايت کرده است و محتوا و ساختار كلي مقالات، به‌گونه‌اي است كه همة مخاطبان خاص و عام را منظور كرده است. اهداف كلي دانشنامه حج و حرمين شريفين بدين شرح‌اند:
1.ارائه مرجعي علمي براي حج‌پژوهان و پژوهشگران آثار اسلامي حرمين.
2.اطلاع‌رساني آسان و جامع براي روحانيان حج.
3.تقريب انديشه‌ها و نگرش‌هاي مذاهب اسلامي در زمينه حج و حرمين.
4. افق‌گشايي در تحقيقات حج و حرمين.
5. گرد‌آوري و گزارشگري مستند از مواريث علمي حجگزاران و حج‌پژوهان.
اين مجموعه از آن‌رو به «دانشنامه» موسوم شده است که واژة يادشده براي مخاطبان و کاربران فارسي زبان، مأنوس‌تر و شناخته‌تر از معادل عربي آن (دائرةالمعارف) است.
در نگارش اين دانشنامه، مدخل‌هاي مربوط به حج، عمره و حرمين گزينش مي‌شوند. مکه و مدينه، از آن‌رو که دو زيارتگاه مقدس مسلمانان‌اند در اين دانشنامه مورد توجه‌اند نه از آن جهت که دو شهرند. بنابراين، اماکن، کوه‌ها، سرزمين‌ها، اقوام، شخصيت‌ها و آداب و رسوم اين دو شهر چنانچه پيوندي با حج و حرمين نداشته باشند، مدخل قرار نمي‌گيرند و از اساسي‌ترين تفاوت‌هاي اين دانشنامه با موسوعةمکةالمکرمةوالمدينةالمنورة که چهار جلد آن تاکنون از سوي «موسسة الفرقان للتراث الاسلامي» منتشر شده، در همين است.
موضوعات اين دانشنامه در شش محور اساسي سامانه يافته است:
1. فقه
در حوزه فقه، موارد ذيل مدخل قرار مي‌گيرند:
أ. همة مناسک حج و عمره؛ مانند احرام، طواف و سعي.
ب. همة اصطلاحات فقهيِ رايج در حوزة حج در همة مذاهب اسلامي؛ مانند شَوط، هَروَلَه، اضطباع و رَمَل.
ج. مباحث فقهي مورد نياز در حج و عمره؛ مانند قصر و اتمام در نماز.
د. مباحث فقهي اختلافي ميان مذاهب اسلامي که بر اثر حضور پيروان مذاهب گوناگون در حج و عمره بروز مي‌يابند؛ مانند سجده برخاک و تکتّف.
ه .ايام و ازمنه‌اي که در حج احکامي ويژه دارند؛ مانند ماه‌هاي حج، عيد قربان، ترويه و ايام تشريق.
2. تاريخ و اعلام
شاخه‌هاي اصلي مدخل‌هاي حوزه تاريخ و اعلام بدين قرارند:
أ. همه رخدادهاي تاريخي پس از ظهور اسلام که به‌گونه‌اي با حج و حرم مکه و مدينه مرتبط‌اند؛ مانند صلح حديبيه، عمرة القضاء، حجةالوداع و واقعه حَرّه.
ب. قبايل و طوايفي که در برگزاري حج و اداره حرمين نقشي برجسته داشته‌اند؛ مانند قريش و بني‌هاشم.
ج. مناصب مرتبط با خانه خدا؛ مانند سِدانت، سِقايت و کليدداري.
د. رخدادهاي تاريخي مهم مکه و مدينه که شرح و توضيح آن‌ها، توقع مخاطبان اين دانشنامه است؛ مانند هجرت، غدير و احزاب.
ه . شخصيت‌ها و قبايلي که مناصب خانه خدا يا اداره حرم نبوي9 را بر عهده داشته‌اند؛ مانند قُصَيّ بن کلاب و بنوشيبه.
و. حاکمان مشهور و اثرگذار بر مکه و مدينه که اداره حرمين را بر عهده داشته‌اند؛ مانند عتّاب بن اُسَيد و قَثَم بن عباس.
ز. سلسله‌هايي که اداره حرمين را بر عهده داشته‌اند؛ مانند عباسيان، عثمانيان و آل سعود.
ح. اَعلام و شخصيت‌هاي مدفون در مکه و مدينه و پيرامون آن‌ها که در گذشته يا امروز قبور آنان مورد توجه و زيارت حجاج بوده و هست؛ مانند حسن بن علي(ع)، فاطمه بنت اسد(س)، ابوذر و حضرت خديجه3.
ط. کساني که با هجرت به مکه لقب «جارالله» گرفته‌اند.
ي. اَعلام و شخصيت‌هاي بزرگي که حج گزارده و در مکه و مدينه تاثير داشته‌اند؛ مانند پيامبر خدا(ص)، اهل‌بيت:، خلفا و سلاطين.
ک. ائمه جمعه و جماعت مهم مسجدالحرام و مسجدالنبي.
ل. اميرالحاج‌هاي مهم و منصوب از سوي خلفا، بني‌اميه، بني‌عباس، عثمانيان و کشورهاي اسلامي.
م. بازارهاي موسمي که در گذر زمان در موسم حج فعال بوده‌اند؛ مانند عُکاظ.
3. کتاب‌شناسي
در اين حوزه موارد ذيل مدخل قرار مي‌گيرند:
أ. کتاب‌هاي تاريخي که در موضوع حرمين نگاشته شده‌اند و از جهت قدمت، نگارنده و موضوع، اهميت دارند؛ مانند وفاءالوفاي سمهودي.
ب. سفرنامه‌هاي حج.
ج. مجلات و سايت‌هاي تخصصي ويژه حج.
د.اَعلام و شخصيت‌هاي مهمي که کتاب‌هاي مکه و مدينه شناسي و سفرنامه‌ها را نگاشته‌اند. اين مدخل‌ها معمولاً به نام آثارشان ارجاع مي‌شوند.
يادآوري مي‌شود منابعي که به صورت خاص به موضوعاتي مانند کعبه، زمزم و حجرالاسود پرداخته‌اند، ذيل خودِ آن موضوعات به اجمال معرفي مي‌شوند.
4. جغرافيا
مدخل‌هاي حوزة جغرافيا در شاخه‌هاي ذيل دسته‌بندي مي‌شوند:
أ. سرزمين‌هاي مرتبط با حج و عمره؛ مانند مواقيت و مشاعر.
ب. همه جايگاه‌ها و ورودي‌هاي مسجدالحرام و مسجدالنبي؛ مانند حِجْر اسماعيل، مقام ابراهيم، ارکان کعبه، استوانه توبه، استوانه وُفود، باب السلام و باب جبرئيل.
ج. همه اماکن زيارتي مکه و مدينه؛ مانند اُحُد، بقيع، قبرستان ابوطالب و مولد النبي(ص).
د. مساجد مورد توجه و زيارت حجگزاران در گذشته و حال؛ مانند مسجد خَيف، مسجدالرايه، مسجد قبا، مسجد ذوقبلتين و مسجد غَمامه.
ه . اماکن و سرزمين‌هايي که بر اثر وقوع رخدادهاي تاريخي در آن‌ها مورد توجه زائران خانه خدا هستند؛ مانند کوه اُحُد، غار حِرا، غار ثور و غدير خم.
و. سرزمين‌ها، راه‌ها، بنادر، دروازه‌ها و اماکني که گذرگاه حجگزاران بوده و هست؛ مانند جدّه.
ز. مکه و مدينه؛ ذيل اين دو مدخل همه مباحث و اطلاعات عمومي مربوط به اين دو
شهر؛ مانند موقعيت جغرافيايي، پيشينه، نوع حکومت‌ها، آداب و رسوم و قبايل و طوايف
بررسي مي‌شوند.
شهر؛ مانند موقعيت جغرافيايي، پيشينه، نوع حکومت‌ها، آداب و رسوم و قبايل و طوايف
بررسي مي‌شوند.
يادسپاري:براي فاصله نيفتادن ميان مقالات همگون؛ مانند مقالات مربوط به مساجد، چاه‌ها، باب‌ها و استوانه‌ها از گزينش مدخل‌هاي معکوس در اين موارد پرهيز شده است؛ مثلاً مقاله مربوط به مسجد قبا ذيل «مسجد قبا» ميآيد نه «قبا، مسجد».
5. اديان
در حوزه اديان موارد ذيل مدخل قرار مي‌گيرند:
أ. همه رخدادهاي پيش از اسلام و مرتبط با حج و حرمين؛ مانند عام الفيل.
ب. پيامبراني که در بناي خانه خدا و تعمير آن نقش داشته‌اند؛ مانند آدم، ابراهيم و اسماعيل: و نيز پيامبراني که خانه خدا را زيارت کرده‌اند؛ مانند موسي(ع).
ج. مناسک و اصطلاحات مرتبط با حج در جاهليت؛ مانند اَبْرَق و لَقْي.
د. قبايل و طوايفي که پيش از اسلام در اداره خانه خدا نقش داشته‌اند؛ مانند جُرْهُم و
خُزاعَه.
خُزاعَه.
ه . مکان‌هايي که پيروان ديگر اديان در آن مناسکي همانند حج انجام داده‌اند؛ مانند بيت‌آون و بيت‌لحم.
و.نام بت‌هاي عصر جاهليت که در کعبه، مسعيٰ و منا نگهداري مي‌شدند؛ مانند هُبَل، عُزّي و منات.
6. مطالعات اجتماعي
در اين حوزه موارد ذيل مدخل قرار مي‌گيرند:
أ. آداب و رسوم زيارت خانه خدا و حرم پيامبر9؛ مانند وصيت، حلاليت خواهي، استخاره، سوغات، چاووشي و وليمه.
ب. موضوعات مرتبط با کارکردهاي اقتصادي حج؛ مانند کاروانداري و رباط.
ج. همه کشورهاي اسلامي؛ مانند ايران،اندونزي، تونس و مناطق مختلف جهان که به سبب حضور پرشمار مسلمانان، حجگزاري در آن مناطق سابقه و رواج دارد؛ مانند اروپا و چين.
ه . موضوعات کلامي اختلافي در مذاهب اسلامي که در موسم حج و عمره بروز رفتاري دارند؛ مانند توسل و زيارت.
1. ويژگي‌هاي مدخل
در اين دانشنامه همانند ساير دائرةالمعارف‌هاي الفبايي، هر عنوان با لحاظ‌کردن ويژگي‌هاي زير مدخل قرار مي‌گيرد:
أ. آينه موضوع باشد و به روشني مباحث مقاله را بنماياند.
ب. مشهور و متبادر به ذهن باشد؛ به‌گونه‌اي که بيشتر کاربران دانشنامه در جست‌و‌جوي نخست در پي همان عنوان باشند.
ج. در فرهنگ مکتوب يا شفاهي اهل فن و متخصصان، مصطلح شده باشد؛ نه آنکه صرفاً از انتزاع و اصطياد دانشنامه نويسان ناشي شود؛ يعني برساخته نباشد.
د. عناوين کلي انتزاعي برگرفته از مصاديق، اگر مصطلح شده و داراي مباحثي مستقل و افزون بر مباحث مصداق‌ها باشند، مدخل قرار مي‌گيرند؛ مانند مساجد سبعه و جمرات.
ه . مصاديق يک عنوان کلي، اگر بحث جداگانه و مهمي نداشته باشند، به عنوان کلي ارجاع مي‌شوند؛ مانند ارجاع اِزار به لباس احرام.
و. مدخل، همواره مفرد است، مگر آنکه تثنيه يا جمع آن، در جايگاه اصطلاحي مستقل به کار رفته باشد؛ مانند حرمين و جمرات.
ز. مدخل در حد امکان بايد تک واژه و کوتاه باشد؛ مانند احرام، طواف.
ح. واژگان مرکب، اگر اصطلاح شده باشند، مدخل قرار مي‌گيرند؛ مانند مسجدالنبي و پرده کعبه.
ط. زبانِ دانشنامه، فارسي است و بنابراين مدخل‌ها بايد از واژگان فارسي متداول باشند؛ مانند باغ سلمان؛ ولي در موارد فراواني که مدخل‌هاي عربي در زبان فارسي اصطلاحي شناخته شده‌اند(مانند استطاعت) يا معادلي در زبان فارسي ندارند(مانند اِشعار و تقليد) به همان شکل عربي به‌کار مي‌روند.
ي. مدخل‌ها مطلق مي‌آيند و قيد نشان دهنده پيوند مدخل با حج و حرمين نمي‌آيد؛ زيرا نام دانشنامه نشان‌دهنده قلمرو موضوعي آن است؛ مانند ايران و آخرالزمان؛ يعني مدخل به صورت «حجگزاري ايرانيان» و «حرمين در آخرالزمان» نمي‌آيد.
ک. براي تمايز مدخل‌هاي همنام شماره‌اي درون کمانک قرار مي‌گيرد و سپس شناسه مدخل ميآيد؛ مانند حج(1) : اعمال و مناسک عبادي؛ حج (2): کتابي در باره حج.
ل.در نام افراد، هرگونه لقب و پيشوند مانند «دکتر» و «علّامه» حذف مي‌شود.
2. منابع گزينش مدخل
دائرةالمعارف‌ها، فرهنگ نامه‌ها و موسوعه‌هاي فقهي، تاريخي و جغرافيايي و نيز منابع کهن که در تاريخ آثار و جغرافياي مکه و مدينه نگاشته شده‌انداز منابع گزينش مدخل در اين دانشنامه‌اند.
از آنجا که در بيشتر دائرةالمعارف‌ها به اصطلاحات، موضوعات و اعلام مرتبط با تشيع و نيز منابع فارسي کمتر پرداخته شده است، در استخراج مدخل‌هاي اين دانشنامه از منابع شيعي و منابع فارسي کوشش درخوري شده است.
3. انواع مدخل
در اين دانشنامه، انواع مدخل را به شرح زير مي‌توان يافت:
أ. مدخل اصلي.
ب. مدخل ارجاعي.
ج. مدخل مستقيم.
د.مدخل معکوس.
مدخل اصلي، آن است که مقاله زير آن درج مي‌شود. مدخل ارجاعي آن است که مقاله‌اي ندارد، بلکه صرفا معبر و پلي به سوي مدخل اصلي است؛ مانند: ازرقي ← اخبار مکه (ارجاع ارتباطي)؛ جمره اولي←جمرات (ارجاع اعم و اخصي)؛ مزدلفه ← مشعرالحرام(ارجاع مترادفي).
گفتني است که مدخل ارجاعي، تنها به مدخل اصلي ارجاع داده مي‌شود، نه به مدخلي که خود، ارجاعي است، بنابراين از «ارجاع در ارجاع» پرهيز مي‌شود.
مدخل مستقيم آن است که اجزاي آن به طور معمول و متعارف و به همان شکل که خوانده مي‌شوند، چيده شده باشند؛ مانند کوه صفا. مدخل معکوس آن است که اجزاي آن، به عکس ترتيب معمول و متعارف، چيده شوند؛ مانند احد، غزوه. علت استفاده از مدخل ارجاعي و معکوس، شهرت و تبادر آن است . در مثال ياد شده «احد» عنواني است که به ذهن بيشتر کاربران دانشنامه متبادر مي‌شود، بنابراين لازم است در جايگاه الفبايي خود مدخل قرار گيرد.
اصل در مدخل‌ها، عدم ارجاع است و ارجاع، افزون بر مترادف‌ها در جايي است که استقلال دو مدخل، مستلزم تکرار فراوان مباحث باشد؛ مانند ارجاع مولفان به آثارشان و ارجاع مدخل‌هاي جمره اُولي، جمره وُسْطي و جمره عُقْبي به جمرات.
واژگان هم معنا و مترادف مشهور در رديف الفبايي خود مدخل قرار مي‌گيرند و به مشهورترين آن‌ها ارجاع داده مي‌شوند.
4. نظام چينش مدخل ها
در اين دانشنامه، همانند بسياري از دائرة المعارف‌هاي فارسي، چينش مدخل‌ها قواعدي دارد که اهم آن‌ها بدين قرارند:
أ. در تنظيم الفبايي، حرف أل(غير اصلي) در آغاز مدخل ناديده گرفته مي‌شود؛ مانند الجامع اللطيف که در حرف جيم ميآيد؛ اما در ميان مدخل، حرف أل لحاظ مي‌شود؛ مثلاً ام‌القري پيش از ام‌جميل ميآيد.
ب. در تنظيم الفبايي، حرف مشدد، يک حرف به شمار ميآيد.
ج. در مدخل‌هاي همنام، ترتيب الفبايي شناسه رعايت مي‌شود.
قواعد مهم تدوين مقالات دانشنامه از اين قرارند:
1. مستند بودن:سعي مي‌شود که مطلبي بدون استناد به منابع و مآخذ معتبر نيايد. دقت علمي در استخراج، نقل، برداشت و ترجمه مطالب به حدي است كه كاربران اطمينان يابند كه ايرادي از اين جهت بر مقالات وارد نيست و مي‌توانند مطالب آن را كاملاً مستند قلمداد كنند. مأخذ هر مطلب در پانوشت ميآيد. ضمناً منابع، منحصر به کتاب‌هاي چاپ شده نيستند و در مواردي از کتاب‌هاي خطي، مقالات، رساله‌ها و پايان‌نامه‌ها نيز استفاده مي‌شود.
2. اصالت مآخذ:منابع و مآخذِ مورد استناد، متقن و اصيل‌اند. ملاك اتقان واصالت، علميّت، قوام منطقي و مقبوليّت نزد ارباب علم و فن است. ضمناً نويسندة مقاله، خود، از منبع اصلي استفاده مي‌كند و از نقل از منبع واسطه مي‌پرهيزد، مگر آنکه عادتاً ميسور نباشد.
3. امانتداري: در برداشت صحيح و انتقال درست و دقيق مطلب كوشيده مي‌شود؛ به گونهاي كه كاربران، امانتداري نگارندگان را به خوبي در چهره مقالات ببينند.
4. پرهيز از ارزشداوري غير علمي: سعي مي‌شود تا عقايد و سليقه‌هاي شخصي و جانبدارانه به ساحت دانشنامه راه نيابند و آراي صاحب نظران با بي‌طرفي نقل و تنها در صورت لزوم به خطاي آن‌ها اشاره شود. اصولاً در دانشنامه بنا نيست سليقه‌‌اي بر سليقه‌هاي ديگر چيره گردد، با اين حال، بديهي است كه در دفاع از اصول، آرمان‌ها و آموزه‌هاي اسلام ناب، تسامح روا نيست.
5. جامعيّت علمي: هر مقالة دانشنامه در بردارنده همه مطالب كليدي و اساسي در موضوع خويش‌است. بنابراين، در صورتي که موضوعي جنبه‌هاي گوناگون داشته باشد، به همه آن‌ها پرداخته مي‌شود، چنان‌که در مقاله «احرام» به همه جنبه‌هاي فقهي، معرفتي و تاريخي موضوع پرداخته مي‌شود، به گونهاي كه خواننده را از ديگر منابع اصلي و فرعي در آن موضوع، ازحيث مطالب كليدي، بي‌نياز سازد.
6. رويکرد تقريبي: طرح مطلب در مقالات با رويکردي تقريبي است و در مقالات به ويژه موضوعات فقهي، آراي پيروان ديگر مذاهب نيز با احترام درج مي‌شوند و هرگونه نقد ديدگاه‌هاي غير شيعي يا نامشهور با روشي منصفانه و علمي صورت مي‌پذيرد.
7. پرهيز ازحاشيه‌پردازي: مقاله دانشنامه‌اي تنها گنجايش مطالب مهم و كليدي درباره موضوع خويش را دارد و از هرگونه حاشيه پردازي و ورود به جوانب بحث مي‌پرهيزد، گرچه مطالب حاشيه‌اي درجاي خود، متقن و علمي باشند.
8. پايبندي به چارچوب و قلمرو موضوعي: هر مقاله داراي چارچوب و قلمروي ويژه است. اين چارچوب به گونهاي طرّاحي مي‌شود كه تاحدّ امكان، از بروز تداخل و تكرار در مقالات هم اُفُق پرهيز گردد و کوشش مي‌شود هيچ نكته‌اي بيش از يك‌بار در مجموعة دانشنامه به گونه مبسوط آورده نشود. در موارد نيازمندِ اشاره به مطالب هم مضمون، از «اِرجاع» استفاده مي‌شود. براي آنکه خوانندگان، اين ارتباط را دريابند، بر روي مدخل‌هاي مرتبط، ستاره‌اي نهاده مي‌شود؛ به طور مثال در مقاله احرام روي واژگاني چون «تلبيه» و «نگاه در آيينه» ستاره‌اي رسم مي‌شود تا کاربران دريابند که اين دو اصطلاح، خود داراي مدخل مستقل‌اند.
9. پرهيز از نقل قول مستقيم: در نگارش مقالات دانشنامه از نقل مستقيم پرهيز مي‌شود، زيرا نقل مستقيم، دو اُفْت و آفت بزرگ را به ساحت دانشنامه راه مي‌دهد: درازنويسي و چند گونگي قلم. براي پرهيز از اين هر دو آفت، در دانشنامه اصل آن است كه عين مطالب ديگران، اعم از نثر ونظم، آورده نشود و تنها به گزارش مطالب بسنده شود، حتي در آيات و روايات، جز در موارد ضرور و بايسته، ازنقل مستقيم پرهيز مي‌شود. تنها مورد استثناي اين قاعده، جايي است كه نقل عين مطلب، در انتقال مُراد، نقشي كليدي و بي‌بَديل داشته باشد.
10. پايبندي به چينش و نظم منطقي:رعايت نظم منطقي در دو محور طولي و عرضي، از مختصّات اصلي هر مقالة دانشنامه‌اي است. نظم منطقي در محور طولي، آن‌گاه نمود مي‌يابد كه تسلسل و پياوري مطالب، پيرو طرحي منسجم باشد و هر مطلب با مبحث پيش و پس ازخود، پيوندي روشن و مقبول داشته باشد. در محور عرضي، بايد مطالب مندرج در هر سر فصل، با رعايت قواعد پاراگراف‌بندي، چنان سامان يابند كه هم تعداد جمله‌هاي هر پاراگراف و هم تسلسل پارگراف‌ها، در خدمت انتقال پيام اصلي و آن‌گاه پيام‌هاي فرعي آن سرفصل، به ترتيب اولويّت باشند.
11. روان نويسي:نثر مقالات بايد شيوا، رسا، ساده، بي‌تكلف و شفاف باشد؛ به‌گونه‌اي كه هم محققان را پذيرفته آيد و هم عموم اهل دانش را مفيد افتد. اِطناب ممل‌ّ، ايجاز مخلّ، حشو، تعقيد و پيچيده‌نگاري و سست نويسي مقاله را از اين موهبت محروم مي‌كنند. بهره‌گيري از تعابير اديبانه و شاعرانه، به كاربردن افعال و مصادر چند جزئي، به كار گرفتن آرايه‌ها و صَناعات لفظي و معنوي و افراط در استفاده از فنون بلاغي و بياني، در نثر دانشنامه‌اي روا نيست. از عربي زدايي و سره نويسي نيز پرهيز مي‌شود.
12. كوتاه نگاري: نثر مقاله از كمترين و مفيدترين واژگان تشكيل مي‌شود و از هر گونه دراز نويسي، اعم از ذكر شواهد فراوان(بدون ضرورت) و شاخ و برگ دادن بيهوده به مطالب پرهيز مي‌شود.
13. پرهيز از كاربرد القاب و عناوين:در مقالات از كاربرد القاب و عناوين پرهيز مي‌شود،
مگر عَلَم شده باشند. نام‌هاي حضرات ائمه: با اسم اصلي و پيشوند «امام» آورده مي‌شوند و پس از نام، تحيت مناسب ميآيد.
14. رويکرد علمي مباحث فقهي: مباحث فقهي صرفاً با رويکردي علمي و با عنايت به قلمرو مقالات مربوط تنظيم مي‌شوند. از اين‌رو، هرگز نبايد انتظار داشت که همواره و لزوماً جنبه کاربردي اين مباحث حفظ شود و مقلّدان را در عمل سودمند افتد، پس آراي فقهي مطرح شده، لزوماً جنبه فتوايي ندارند.
15. عدم تأييد همه گزارش‌هاي تاريخي: در مباحث تاريخي، گاه گزارش‌هايي مي‌آيند که از لحاظ ارزشي تاييد نمي‌شوند؛ اما به اقتضاي جنبه علمي بحث، نقل مي‌شوند. البته کوشيده مي‌شود تا گزارش‌هاي مرتبط با جنبه‌هاي عقيدتي و کلامي، ريزکاوي شوند و نکته‌هاي تنشزاي آن‌ها به قدر کافي نقادي شوند.
16. رعايت صبغه حج و حرمين: کوشش مي‌شود تا همه مقالات اين دانشنامه با رويکرد حج و حرمين شريفين نگاشته شوند و چنانچه مباحثي در قلمروهاي ديگر مطرح مي‌شوند، صرفاً از باب ضرورت و ارتباط با آن رويکرد است؛ روشن است که در خصوص مدخل‌هاي تاريخي و اعلام و نيز موضوعات فقهي و کلامي غير مرتبط با حج که غرض از ارائه آن‌ها صرفا تکميل اطلاعات مخاطبان دانشنامه است، اين اصل رعايت نمي‌شود.
17. توازن حجم:حجم هر مقاله متناسب با جايگاه و اهميت موضوع آن است. اين جايگاه و اهميت، با عنايت به نوع موضوع، نقش و تاثير محتواي مقاله در کل مجموعه، ميزان نياز جامعه علمي و حضور و نقش آن موضوع در تاريخ مباحثه‌ها و پژوهش‌هاي مربوط، تبيين و ارزيابي مي‌شود.
تقسيم‌بندي مقالات دانشنامه حاضر از حيث حجم، به اين قرار است:
أ.کوتاه: تا 1000 کلمه.
ب. متوسط: از 1000 تا 3000 کلمه.
ج.بلند: افزون بر 3000 کلمه.
18. استقلال موضوعي هر مقاله:مقالات تا حد امکان از استقلال برخوردارند و کوشيده مي‌شود تا فهم مطالب يک مقاله در گِرو فهم مطالب بيرون از آن نباشد. از سوي ديگر، محدود کردن دامنه مدخل در ضمن متن صورت مي‌گيرد، به همين دليل، از ارجاع‌هاي برون مقاله‌اي کمتر استفاده مي‌شود. در عين حال جهت ارائه اطلاعات بيشتر به مخاطبان، کوشيده‌ايم مدخل‌هايي را که با مقاله ارتباط وثيق دارند، با علامت٭ بر روي آن مشخص کنيم.
ساختار اداري و علمي دانشنامه حج و حرمين شريفين، شامل مدير، شوراي علمي و چندين بخش علمي و گروه تخصصي به شرح زير است:
1. بخش مدخل‌يابي و پشتيباني علمي: انتخاب و تصويب اوليه مداخل، تشكيل پروندة علمي نرمافزاري با نمايه‌سازي منابع مهم مرتبط با حج و حرمين و ارائه مشاوره به مولفان و گروههاي علمي، از وظايف اين گروه‌اند.
2. بخش كنترل و مقابله علمي: اين بخش، تأييد اعتبار منابع مقالات و تطبيق آن‌ها را با آنچه در متن منابع مذكور آمده است، برعهده دارد؛ همچنين پيگيري پيشنهادها و اصلاحات گروههاي علمي، از ديگر وظايف بخش كنترل و مقابله علمي است.
3. بخش ويرايش:پس از طي مراحل علمي و تصويب نهاييِ مقاله در شوراي علمي دانشنامه، ويرايش و آماده‌سازي نهايي مقاله در اين بخش صورت مي‌گيرد.
4. گروههاي تخصصي و علمي:عنوان و موضوع دانشنامه، چنان‌که پيش‌تر در قلمرو موضوعي دانشنامه بيان شد، فعاليت 6 گروه تخصصي و علمي را اقتضا مي‌كند كه عبارتاند از:
أ. گروه فقه.
ب. گروه اديان و مذاهب.
ج. گروه جغرافياي تاريخي.
د. گروه تاريخ و اعلام.
ه . گروه مطالعات اجتماعي.
و.گروه كتابشناسي.
هر يك از اين گروههاي تخصصي، مدخل‌هاي مناسب و مربوط به حوزه تخصصي خودرا در دستور كار قرار داده، مراحل تأليف و تصويب مقالات(سفارش تأليف، پيگيري،ارزيابي، غني‌سازي و تشكيل جلسات هم‌انديشي با حضور مؤلف براي ارزيابي نهايي) را پي مي‌گيرند.
5. شوراي علمي:اعضاي اين شورا، عبارتاند از مدير دانشنامه، مديران گروههاي علمي و نماينده پژوهشکده حج و زيارت.
شوراي علمي دانشنامه، عهده‌دار تصويب اساسنامه‌ها، برنامه‌ريزي‌هاي كلان، و تصويب نهايي مدخل‌ها و مقالات است. رياست شوراي علمي را مدير دانشنامه بر عهده دارد.
6. مدير و سرويراستار: تمامي روندهاي طراحي، تدوين، نظارت و آماده‌سازي نسخه نهايي و هماهنگي ميان گروه‌ها و بخشهاي مختلف زير نظر مدير دانشنامه انجام مي‌شوند.
7. بخش اداري و اجرايي:مراحل اداري و اجرايي دانشنامه اعم از عقد قراردادها، امورمالي، تهيه اسناد، امور رايانه و نرم افزار، حروفنگاري، صفحه‌آرايي، بايگاني و ... بر عهده اين بخش‌اند.
جلد اول
«آ»
- آبار علی: منطقه و نخلستانی در جنوب مدینه دارای چاه‌های آب منسوب به علی‌بن ابی‌طالب (ع)
- آثار المدینة المنوره: کتابی معاصر در آثار و تاریخ محلی مدینه منوره، نوشته عبدالقدوس انصاری
- آخِر الزمان: رخدادهای بخش پایانی حیات دنیا [در مکه و مدینه]
- آداب الحرمین: مجموعه‌ای از شایست‌ها و نشایست‌های حج‌گزاری و زیارت مکه و مدینه
- آدم (ع): انسان نخست، نخستین حج‌گزار، و احتمالاً بنیان‌گذار کعبه
- آذربایجان: کشوری مسلمان در جنوب قفقاز؛ دارای نقش عمده در مسیر و تاریخ حج
- آطام مدینه: قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره
- آفاقی: ساکن مناطق دور از مکه، دارای احکام ویژه در زمینه حج
- آل اَبی نُمَیّ: از اشراف و سادات حسنی حاکم بر مکه (حک: ۶۶۷-۱۰۷۹ق).
- آل احمد طالقانی، سید محمد تقی: نماینده آیت الله بروجردی در میان شیعیان نخاوله مدینه
- آلبانی (ارجاع به: بالکان)
- آل برکات: خاندانی از آل قتاده، در شمار حکمرانان و شرفای مکه
- آل حَبوبی: در زمره سادات علوی عراق، از نسل شریف عزالدین حُمَیْضه امیر مکه
- آل زرندی (ارجاع به: زرندی، خاندان)
- آل زیان (ارجاع به: زیان، خاندان)
- آل زید (ارجاع به: زید، خاندان)
- آل سعود: خاندان سلطنتی حاکم بر بخش‌هایی از شبه جزیره عرب و سپس سراسر عربستان سعودی
- آل سنان (ارجاع به: سنان، خاندان)
- آل شیبه (ارجاع به: بنی‌شیبه)
- آل شیخ: نسل محمد بن عبدالوهاب، متولیان رهبری دینی عربستان سعودی
- آل ضَبَّه: از قبایل عدنانی جزیرة العرب
- آل طبری (ارجاع به: طبری، خاندان)
- آل عِجلان: خاندانی از اشراف حسنی حاکم بر مکه (حک: ۷۰۷-۷۷۷ق).
- آل قَتاده: از سادات حسنی حاکم بر مکه (حک: ۶۱۶-۷۰۱ق).
- آل کازرونی (ارجاع به: کازرونی، خاندان)
- آل منصور (ارجاع به: منصور، خاندان)
- آل مهنا: از علویان حاکم بر مدینه (حک: ۴۰۱-۵۸۳ق).
- آمنه بنت وهب: مادر گرامی پیامبر اکرم۹ و از دفن شدگان در ابواء میان مکه و مدینه
- آمیزش: درآمیختن جنسی با دیگری؛ از محرمات احرام
- آمین: عبارت پس از قرائت حمد در نماز اهل سنت، از جمله نمازهای جماعت حرمین
- آویزه‌های کعبه: اشیای قیمتی و اسناد مهم آویخته بر کعبه
- آهنگ حجاز: شرح زندگی و آثار و سفرهای آیت الله سید فضل‌الله حجازی
- آیات بیّنات: تعبیری قرآنی درباره نشانه‌های آشکار خانه کعبه در مسجدالحرام
- آیه ابلاغ (ارجاع به: آیه تبلیغ)
- آیه اسراء (ارجاع به: اسراء)
- آیه اکمال: سومین آیه سوره مائده درباره کامل شدن دین اسلام با تعیین امام علی(ع) به جانشینی پیامبر(ص)
- آیه انذار: آیه ۲۱۴ سوره شعراء درباره انذار خویشاوندان پیامبر(ص)
- آیه تبلیغ: آیه شصت و هفتم سوره مائده، متضمن ابلاغ ولایت و امامت علی بن ابی‌طالب(ع) در بازگشت از حجة الوداع
- آیه تحویل قبله (ارجاع به: آیه قبله)
- آیه حج: نود و هفتمین آیه سوره آل‌عمران، دربردارنده تشریع وجوب حج
- آیه رضوان: آیه هجدهم سوره فتح درباره بیعت صحابه با رسول خدا(ص) در عمره ناتمام سال ششم
- آیه سقایة الحاج: نوزدهمین آیه سوره توبه، درباره آب دادن به حاجیان و تعمیر مسجدالحرام و ایمان به خدا و قیامت و جهاد در راه خدا
- آیه غار: چهلمین آیه سوره توبه، مشتمل بر وعده خداوند برای یاری پیامبر
- آیه قبله: یکصد و چهل و چهارمین آیه سوره بقره، درباره فرمان تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه
- آیه لیلة المبیت: آیه دویست و هفتم سوره بقره، درباره خوابیدن علی بن ابی‌طالب(ع) بر بستر پیامبر(ص) در شب هجرت
- آیه‌های مدنی (ارجاع به: سوره‌های مدنی)
- آیه‌های مکی (ارجاع به: سوره‌های مکی)
- آیه هجرت: نود و هفتمین آیه سوره نساء، دربردارنده حکم هجرت
«ا»
- ابابیل: پرندگانی با مأموریت نابودی اصحاب فیل
- ابتهاج الانسان و الزمن: کتابی در تاریخ محلی مکه و مدینه، نوشته محمد بن محمد قطب الدین نهروالی مکی حنفی (زنده در ۱۰۰۵ق).
- اَبجَد: از حاکمان افسانه‌ای مکه
- ابراهیم(ع): از پیامبران اولوالعزم، پدر ادیان ابراهیمی، سازنده کعبه و بنیان‌گذار آیین حج
- ابراهیم بن محمد(ص): فرزند رسول خدا(ص)، مدفون در بقیع
- ابراهیم بن محمد استرآبادی: از بانیان ایرانی کارهای عمرانی مکه در سده پنجم
- ابراهیم پاشا (ارجاع به: محمد علی پاشا)
- ابرق: مال اهدایی به کعبه
- ابرهه: فرمانده سپاه حبشه در تهاجم به مکه پیش از اسلام
- ابطال حج (ارجاع به: فساد حج)
- ابطح: مکانی شریف در پیرامون مکه
- ابلیس: موجودی سرکش از فرمان الهی و وسوسه‌گر در برابر‌آدم هنگام انجام مناسک حج، و نیز برابر ابراهیم هنگام ذبح اسماعیل
- ابن ابی‌ساج (ارجاع به: بنوساج)
- ابن ابی‌کبشه (ارجاع به: محمد بن عبدالله)
- ابن ابی‌الهَیجاء: از وزیران دولت فاطمی و دارای آثار عمرانی در مدینه
- ابن اُمّ مکتوم: مؤذن و جانشین پیامبر(ص) در مدینه در برخی غزوهها برای اقامه نماز
- ابن تیمیه: فقیه، محدّث، مدافع مذهب منسوب به سلف و الهام بخش عقیدتی وهابیت در شبه جزیره
- ابن زبیر: صحابی خردسال، از مدعیان خلافت در مکه
- ابن شَدْقَم: از نوادگان امام سجاد(ع)، نقیب سادات مدینه و مدفون در بقیع
- ابن عباس: عموزاده و صحابی رسول خدا(ص)، امیر الحاج و بنیان‌گذار مکتب تفسیری مکه
- ابن عربی (ارجاع به: فتوحات مکیه)
- ابن عمر: فرزند خلیفه دوم، از راویان و محدثان شهر مکه
- ابن غزاله: از کتیبه‌نگاران مسجد پیامبر در سده دوم ق.
- ابن کثیر مکی: ایرانی‌تبار، از قراء هفت‌گانه، امام مسجدالحرام
- ابن مخلب: از والیان مکه در روزگار خلافت عباسیان
- ابن مسعود: از نخستین مسلمانان و مهاجران حبشه، راوی حدیث، قاری و مفسر قرآن کریم، مدفون در بقیع
- اَبواء: قریه‌ای در راه مدینه به مکه، مدفن مادر رسول خدا(ص)
- ابواحمد موسوی: امیر الحاج، نقیب علویان، پدر سید رضی و سید مرتضی
- ابواُحَیْحَه اموی: از دشمنان سرسخت پیامبر(ص) در مکه
- اَبواَیمن خُرَیم بن فاتک: از شهیدان اُحد
- ابوایوب انصاری: صحابی و میزبان رسول خدا(ص) در مدینه
- ابوبکر بن ابی‌قحافه: صحابی پیامبر(ص) و نخستین خلیفه
- ابوثُمامَه کِنانی: آخرین اعلان کننده نَسیء در ماه‌های حرام
- ابوجعفر محمد بن حسن عباسی: از والیان مکه در سده چهارم ق.
- ابوجهل: رئیس تیره بنی‌مخزوم و از دشمنان سرسخت پیامبر(ص) در مکه
- أبوحَبَّه عامر بن ثابت: از شهیدان انصاری أحد
- ابوحذیفه مخزومی: ازسران قریش در روزگار جاهلی، اثرگذار در برخی رویدادهای مکه
- ابوحنیفه: پیشوای مذهب حنفی، از شاگردان امام باقر و امام صادق(ع)
- ابوخِفاد اسدی: از متولیان کعبه در روزگار جاهلی
- ابودُجانه انصاری: از اصحاب پیامبر(ص) و جانشین ایشان در مدینه در حجة الوداع
- ابوذر غفاری: از نخستین مسلمانان و جانشین پیامبر(ص) در برخی غزوهها
- ابورِغال: راهنمای اصحاب فیل هنگام حمله به مکه
- ابورُهْم غِفاری: جانشین پیامبر(ص) در مدینه در برخی غزوهها
- ابوزَمعه اسدی: از دشمنان پیامبر گرامی(ص) در مکه
- ابوسعد ورامینی: از معماران حرمین شریفین
- ابوسعید ایلخانی (ارجاع به: بهادر خان)
- ابوسعید خُدْری: صحابی رسول خدا(ص)، از فقیهان مدینه، راوی احادیث فراوان
- ابوسفیان: سرسلسله امویان سفیانی و از سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر(ص) در مکه
- ابوسفیان بن حارث: پسر عمو و برادر رضاعی پیامبر(ص)
- ابوسفیان بن حارث بن قیس بن زید بن ضَبیعه: از شهیدان احد
- ابوسلمة بن عبدالاسد مخزومی: پسر عمّه و جانشین پیامبر(ص) در مدینه، از مجروحان اُحد
- ابوشجاع ظهیر الدین: وزیر شیعی دولت عباسیان، مقیم مدینه، مدفون در قبرستان بقیع
- ابوطالب بن عبدالمطلب: عمو و حامی پیامبر۹ که قبرستانی در مکه به نام اوست
- ابوطالب خُفَیفی ابهری: ملقب به امام الحرمین، مدفون در قبرستان ابوطالب
- ابوطالب یزدی: حاجی ایرانی کشته شده به دست مأموران سعودی به اتهام توهین به خانه خدا
- ابوطاهر قِرمطی: امیر قرمطیان، رباینده حجرالاسود، قاتل و غارتگر حاجیان
- ابوطَلحه انصاری: از اصحاب پیامبر(ص) و گورکن قبرستان بقیع
- ابوطلحه عبدالله بن عبدالعُزّی عبدری: کلیددار خانه خدا در آستانه ظهور اسلام
- ابوعبدالله طبری: محدث و مفتی ایرانی مکه، ملقب به امام الحرمین
- ابوعُبَیده جَرّاح: صحابی مشهور، نقشآفرین در ماجرای سقیفه
- ابوعزیز قتادة بن ادریس: امیر مکه، از اشراف حسنی و سرسلسله آل قتاده
- ابوعلی عمر الشریف: امیر الحاج عراقیان، واسطه بازگرداندن حجرالاسود به کعبه
- ابوعلی غلام الهَرّاس: ملقب به امام الحرمین (م. ۴۶۸ق.)، از استادان فن قرائت
- ابو‌الفتوح: از حکمرانان و سرسلسله شرفای مکه
- ابوالقاسم اکّاف نیشابوری: از مدرسان ایرانی در مکه
- ابوالمعالی جوینی: از پیشوایان و دانشوران بزرگ شافعی، معروف به امام الحرمین
- ابوالهَیثم بن تَیِّهان: صحابی پیامبر(ص) و از یاران شهید امیر مؤمنان علی(ع)
- ابوقُبَیس، کوه: کوه مقدس مشرف بر مسجدالحرام
- ابوقَتاده انصاری: از اصحاب پیامبر(ص) و والی مکه از سوی امام علی(ع)
- ابولُبابه انصاری: جانشین پیامبر(ص) در مدینه در برخی غزوهها که ستون توبه در مسجدالنبی به او منسوب است
- ابولهب: از بزرگان بنی‌هاشم، عمو و دشمن سرسخت رسول خدا(ص)
- ابومَحذوره جُمَحی: مؤذن پیامبر در مسجدالحرام پس از فتح مکه تا هنگام درگذشتش در دهه پنجم ق.
- ابونمی (ارجاع به: آل ابی نمی)
- ابوهُرَیْرَه: راوی بیشترین حدیث از پیامبر(ص)
- أُبیّ بن کعب: از صحابیان و کاتبان وحی و امامان قرائت، صاحب مصحف
- ابیدوس (ارجاع به: ازیریس)
- اتحاف فضلاء الزمن (ارجاع به: تاریخ مکة المکرمه)
- اتحاف الزائر و اطراف المقیم للسائر: کتابی در آداب و احکام زیارت مرقد نبوی(ص) نوشته ابوالیمن عبدالصمد بن عبدالوهاب بن عساکر دمشقی شافعی (۶۱۴-۶۸۶ق).
- إتحاف الوَری بأخبار امّ القُری: کهن‌ترین کتاب سالشمار تاریخ محلی مکه، نوشته عمر بن فهد مکّی شافعی (م. ۸۱۲-۸۸۵ق).
- اتمام علی اعلام الانام بتاریخ بیت‌الله الحرام (ارجاع به: اعلام الانام بتاریخ بیت‌الله الحرام)
- اتیوپی (ارجاع به: حبشه)
- إثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثة و البیت العتیق: کتابی در بیان فضیلت‌ها، مناسک و آداب زیارت مکه، مدینه و بیت المقدس، نوشته شمس الدین محمد بن اسحاق خوارزمی (م. ۸۲۷ق).
- اَثایَه: استراحتگاه میان راه مدینه و مکه، محل نماز صبح پیامبر(ص) در حجة الوداع
- اجازه: منصب اذن به حاجیان برای کوچ از مشاعر، در روزگار جاهلیت
- اجداد رسول الله(ص): نیاکان پیامبر(ص) به تصریح خود ایشان
- اجزای صوفه (ارجاع به: حج جاهلی)
- اجیاد: محله‌ای در شهر مکه
- الاحادیث الواردة فی فضائل المدینه: کتابی مشتمل بر حدیث‌هایی در ویژگی‌ها و فضیلت‌های شهر مدینه، تألیف صالح الرفاعی
- أحبار: دانشوران یهود
- احتباء: نشستن با شیوه جمع‌کردن ران و زانو‌ها به سوی شکم به وسیله دست‌ها، دستار یا لباس
- احجاج (ارجاع به: نیابت)
- احجار البیت (ارجاع به: احجار الزیت)
- احجار الزیت: محلی در مدینه، جایگاه رویدادهای گوناگون
- احجار المراء: جایگاه دیدار رسول خدا(ص) با جبرئیل در مدینه، نزدیک قبا
- احد، غزوه: دومین نبرد مهم میان مسلمانان و مشرکان
- اُحُد، کوه: کوهی در شمال مدینه، مکان وقوع غزوه احد
- احراز المعلی و الرقیب: سفرنامه حج، نوشته ابن عثمان مِکْناسی (م. ۱۲۱۳ق. /۱۷۹۹م).
- احرام: نخستین عمل واجب حج و عمره و از ارکان آن دو
- احرام کعبه: نمایان شدن پوشش سفید کعبه بر اثر بالا بردن پرده آن
- احزاب: از مهم‌ترین و سرنوشت‌ساز‌ترین غزوه‌های پیامبر در برابر مشرکان به سال پنجم ق.
- اَحسائی، شیخ احمد: رئیس فرقه شیخیه، مدفون در قبرستان بقیع
- احصار (ارجاع به: احصار و صد)
- احصار و صدّ: بازماندن از ادای حج یا عمره پس از احرام، بر اثر مانع بیرونی
******************************
جلد دوم
- احکام و خصائص الحرمین...: از منابع معاصر در تاریخ و فقه تطبیقی حرمین، نوشته علی احمد یحیی القاعدی
- احلال: (ارجاع به: تحلل)
- احمد بن اقبال قزوینی: از دانشوران و قاریان ایرانی مکه
- احمد بن حنبل: امام اهل حدیث و پیشوای مذهب حنبلی و چهره اثرگذار بر سلفی‌گری
- احمد بن علی نیشابوری: قاضی و امام حرمین
- احمد بن محمد نیشابوری: قاضی حرمین در سال‌های پس از ۳۲۶ ق.
- احیاء اللیل: (ارجاع به: شب زنده‌داری)
- اخبار دار الهجره: از منابع تاریخ محلی مدینه در سده ششم هجری، نوشته رَزِین بن معاویه عبدری سَرَقُسطی اندلسی (م. ۵۲۴ق.)
- الاخبار الغریبه...: کتابی در تاریخ مدینه، نوشته جعفر بن حسین موسوی مدنی (۱۳۴۲ق.)
- اِخبار الکرام...: کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته احمد بن محمد اسدی شافعی مکّی (۱۰۳۵ـ ۱۰۶۶ق.)
- اخبار المدینه ابن زَباله: نخستین کتاب تاریخ مدینه، نوشته محمد بن حسن مخزومی، معروف به ابن زباله (م. حدود۲۰۰ق.)
- اخبار المدینه ابن شَبَّه: از منابع کهن تاریخ محلی مدینه، نوشته عمر بن شَبَّه (۱۷۳ـ۲۶۲ق.)
- اخبار المدینه زبیر بن بکار: از منابع کهن و گمشده مدینه‌شناسی، منسوب به زبیر بن بکّار (۱۷۲ـ۲۵۶ق.)
- اخبار المدینه علوی: از منابع گمشده در تاریخ محلی مدینه، اثر یحیی بن حسن حسینی عقیقی علوی (۲۱۴ـ۲۷۷ق.)
- اَخبار المدینه مدائنی: از آثار کهن و گمشده مدینه‌شناسی، نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵ـ۲۲۵ق.)
- اخبار مدینه: (ارجاع به: مدینه، تاریخ‌نگاری)
- الاخبار المستطابه...: از کتب فضایل مدینه، نوشته جلال الدین بن خیر الدین حنفی، از دانشوران سده دهم ق.
- اخبار مکه ابن اعرابی: از کتاب‌های گمشده تاریخ محلی مکه، نوشته احمد بن محمد بن الاعرابی بصری صوفی (م. ۳۴۱ق.)
- اخبار مکه ابن ساج: کهن‌ترین تاریخ محلی مکه، اثر عثمان بن عمرو بن ساج (م. حدود۱۸۰ق.)
- اخبار مکه ابن شَبَّه: از تواریخ محلی گمشده مکه، نگاشته عمر بن شَبَّه (۱۷۳ـ۲۶۲ق.)
- اخبار مکه ابن منده: از آثار گمشده تاریخ محلی مکه، نوشته عبدالرحمن بن محمد بن منده عبدی اصفهانی (م. ۴۷۰ق.)
- اخبار مکه أزرَقی: کتابی کهن در تاریخ محلّی مکه، نگاشته محمد بن عبدالله بن احمد بن محمد غسّانی مشهور به ابوالولید أزرَقی مکی
- اخبار مکه حسنی: کتابی در تاریخ مکه، نوشته زید بن هاشم حسنی (زنده در ۶۷۶ق.)
- اخبار مکه رازی: از کتاب‌های گمشده درباره تاریخ محلی مکه، نوشته عبدالرحمن بن ابیحاتم رازی (م. ۳۲۷ق.)
- اخبار مکه عبدری: (ارجاع به: اخبار دار الهجره)
- اخبار مکه فاکهی: کتابی کهن در تاریخ محلی مکه، نوشته محمد بن اسحاق بن عباس فاکهی مکّی
- اخبار مکه مدائنی: از آثار کهن در تاریخ مکه، نوشته ابوالحسن علی بن محمد مدائنی (۱۳۵ـ۲۱۵ق.)
- اخبار مکه: (ارجاع به: مکه، تاریخ‌نگاری)
- اخبار مکه واقدی: از منابع گمشده تاریخ محلی مکه، نوشته محمد بن عمر واقدی (م. ۲۰۷ق.)
- اخبار مکه وستنفلد: مجموعه‌ای از پنج اثر مهم در تاریخ محلی مکه، همراه تصحیح و ترجمه گزیده آن به زبان آلمانی
- إخبار الوَری بأخبار امّ القُری: کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته محمد بن عمر بن سالم مکّی (۸۵۹ـ۹۱۷ق.)
- اَخشبان: نام دو کوه در مکه مکرمه و نماد پایداری و استواری
- اِخشیدیان: خاندانی حکومتگر در مصر و شام و بانفوذ در حرمین (حک: ۳۲۳ ـ ۳۵۸ق.)
- اخلاص: (ارجاع به: نیت)
- اخوان: مجموعه‌ای از قبایل بدوی عرب، پیرو سرسخت وهابیت و بازوی نظامی آل سعود
- اخوه: (ارجاع به: خاوه)
- اداره شئون حرمین شریفین: (ارجاع به: ریاست العامة لادارة شئون الحرمین الشریفین)
- ادارة العامة للحج: (ارجاع به: وزارة الحج)
- ادنیالحل: نزدیک‌ترین منطقه حل به حرم، از مواقیت احرام در موارد خاص و اضطراری
- اَذاخِر: نام مکانی در مکه در شمال مسجدالحرام
- اذان سوم: اذانی که در سده‌های نخستین ق. پیش از اذان نماز جمعه گفته می‌شد
- اذان و اقامه: ذکرهای مخصوص اعلان وقت نماز و آمادگی برای آن
- اِذْخِر: گیاهی خوشبو و مستثنا از حکم حرمت چیدن و کندن گیاهان حرم
- اَراک (۱): درخت مسواک؛ از گیاهان حرم؛ سوغات حاجیان از مکه
- اَراک (۲): مکانی نزدیک نَمره در مرز عرفات
- ارتداد: گرویدن به کفر پس از اسلام؛ از سبب‌های باطل شدن احرام حج و عمره
- الارتسامات اللطاف...: سفرنامه حج شکیب ارسلان (۱۸۶۹ ـ ۱۹۴۶م.) نویسنده و سیاستمدار اصلاحگرای عرب
- الأرج المسکی...: کتابی در تاریخ محلی و شرح حال زمامداران مکه و خلفا، نوشته علی بن عبدالقادر طبری (م. ۱۰۷۰ق.)
- اردن: کشوری آسیایی؛ از مسیرهای حج
- ارشاد الزائرین: کتابی در فضیلت و آداب زیارت مدینه، نوشته محمد بن محمد بکری صدیقی (۸۹۹ـ۹۵۲ق.)
- ارض المعجزات: سفرنامه حج، نوشته بنت الشاطی
- ارقم بن ابی‌ارقم: از نخستین مسلمانان و مهاجران؛ دفن شده در قبرستان بقیع
- ارکان حج: شماری از مناسک اصلی حج
- ارکان عمره: شماری از مناسک اصلی عمره
- ارکان کعبه: (ارجاع به: کعبه)
- ارمغان حج: سفرنامه حج، نوشته علی مقدم از نویسندگان معاصر
- ارمغان حجاز: سفرنامه حج و عتبات، نوشته مهندس منوچهر سالور قاجار
- اروپا: از قاره‌های جهان؛ سکونتگاه شماری از حجگزاران
- اریتره: (ارجاع به: حبشه)
- ازار: (ارجاع به: لباس احرام)
- ازاله مو: زدودن موی بدن، از محرمات احرام
- ازبکستان: کشوری مسلمان در آسیای میانه، دارای نقش مهم در تاریخ حج
- ازدواج موقت: گونه‌ای از پیمان مشروع زناشویی با تعیین مدت و مهر در عقد
- ازرقی: (ارجاع به: اخبار مکه ازرقی)
- ازلام: تیرهای ویژه قمار و قرعه، نگاه داشته شده در کعبه در روزگار جاهلیت
- إساف: از بت‌های مشرکان مکه در روزگار جاهلیت
- اُسامة بن زید: صحابی و فرمانده سپاه اسامه در نبرد با روم
- الاستبصار فی عجائب الامصار: از منابع جغرافی‌نگارانه در تاریخ مکه، مدینه، مغرب و مصر، اثر نویسنده‌ای مراکشی در قرن ششم ق.
- استتار: (ارجاع به: استظلال)
- استخاره: روشی ویژه برای درخواست خیر از خداوند؛ از آداب سفر حج
- استرآبادی، ابراهیم بن محمد: (ارجاع به: ابراهیم بن محمد استرآبادی)
- استرآبادی، محمد امین: از دانشوران نام‌آور امامیه و بزرگان اخباری، ساکن در حرمین، مدفون در جنة المعلات (م. ۱۰۳۶ق.)
- استطاعت: توانایی خاص برای ادای مناسک حج، از شرایط وجوب حج
- استظلال: بهره‌گیری احرامگزار از سایه، از محرمات احرام
- استغفار: آمرزش‌خواهی از خداوند، از مستحبات مؤکد در مناسک حج و عمره
- استقبال (۱): به پیشواز حاجی یا زائر رفتن
- استقبال (۲): روی کردن به سوی کعبه
- استقبال حَجر: روی آوردن به حجرالاسود، از مستحبات مسجدالحرام
- استقبال حِجر: (ارجاع به: استقبال (۲))
- استقرار حج: ثبوت حج بر عهده مکلف به سبب ترک آن پس از استطاعت
- استقسام: (ارجاع به: ازلام)
- اِستِگر، ونیفرد: بانوی ساکن استرالیا، مسافر حج در ۱۹۲۷م. نگارنده کتاب نواهای جاودانه (ALWAYS BELLS)
- استلام: لمس کردن حجرالاسود و ارکان کعبه با دست یا بدن
- استمناء: (ارجاع به: خودارضائی)
- استوانه ابولبابه: (ارجاع به: استوانه توبه)
- استوانه توبه: مکان پذیرفته شدن توبه ابولبابه اوسی در مسجدالنبی
- استوانه تهجّد: نمازگاه نافله‌های شبانه پیامبر در مسجدالنبی
- استوانه حنّانه: ستونی در مسجدالنبی(ص) که از جدایی پیامبر ناله سرداد
- استوانه سریر: جایگاه اعتکاف پیامبر(ص) در مسجدالنبی
- استوانه عایشه: نام ستونی در مسجدالنبی
- استوانه علی(ع): (ارجاع به: استوانه محرس)
- استوانه قرعه: (ارجاع به: استوانه عایشه)
- استوانه مَحرَس: جای نگهبانی امام علی(ع) از رسول خدا در مسجدالنبی(ص)
- استوانه مُخَلَّقه: محل نهادن عود و نزدیک‌ترین ستون به محراب پیامبر(ص) در مسجدالنبی
- استوانه مقام جبرئیل: ستونی کنار در خانه حضرت فاطمه(س) در مسجدالنبی، مکان ورود جبرئیل
- استوانه مهاجرین: (ارجاع به: استوانه عایشه
- استوانه وفود: جای دیدار پیامبر(ص) با نمایندگان قبایل عرب در مسجدالنبی
- استهلال: دیدن یا آشکار شدن ماه نو، دارای نقش مهم در ادای مناسک
- اسحاق(ع): دومین پسر ابراهیم(ع)، از پیامبران و در زمره نیاکان بنی‌اسرائیل، ذبیح الله از دید یهودیان و برخی از مسلمانان
- اسدال: (ارجاع به: پوشاندن صورت)
- اَسَد بن خُزَیمه: از متولیان خانه خدا در روزگار جاهلیت
- اسراء: سفر شبانه پیامبر(ص) از مسجدالحرام به مسجدالاقصی
- اسرار حج: (ارجاع به: حج، اسرار و معارف)
- اَسعد بن زُراره: نخستین سازنده مسجد، برپاکننده نماز جمعه در مدینه، نخستین انصاری مدفون در بقیع
- اسفار اربعه: کتابی مشتمل بر سفرنامه حج، نوشته علی حجتی کرمانی
- اسفار الانوار...: نوشته میر حامد حسین موسوی نیشابوری هندی از دانشوران بزرگ شیعه
- اِسکَنْدَر: پادشاه نامی مقدونیه و فاتح مشرق زمین، دارای نقش در تاریخ مکه و جزیرة العرب
- اسلام: از بزرگ‌ترین ادیان توحیدی، دارای حج و دو حرم مقدس، از شرایط صحت حج و عمره
- اسماء بنت ابوبکر: از زنان صحابی دارای نقش در تحولات مکه
- اسماء بنت عُمَیس: از زنان صحابی، همسر جعفر بن ابی‌طالب، از مهاجران به حبشه و مدینه
- اسماء بنت نعمان: همسر طلاق داده شده پیامبر(ص)
- اسماء ذات النطاقین: (ارجاع به: اسماء بنت ابی‌بکر)
- اسماعیل(ع): از پیامبران الهی، فرزند بزرگ ابراهیم(ع)، دارای لقب ذبیح الله، شرکت‌کننده در ساخت کعبه، جد اعلای پیامبر اکرم(ص)
- اسماعیل بن جعفر: فرزند امام صادق(ع) که قبر او در بقیع در گذر قرن‌ها بقعه‌ای داشته است
- اسماعیلیه: از فرقه‌های شیعه، معتقد به امامت اسماعیل فرزند امام صادق(ع)، تأثیرگذار در تاریخ حج
- اَسوَد عَنْسی: از نخستین مدعیان دروغین نبوت در عصر پیامبر(ص)
- اُسَید بن حُضَیر: از سران اوس و در زمره نقبای انصار دفن شده در بقیع
- اُسَید بن عمرو: از متولیان کعبه در روزگار جاهلیت
- اشاعره: پیروان مذهب کلامی اشعری، دارای دانشوران و پیروان فراوان در حرمین شریفین
- اشپور، هاجر: بانوی آلمانی حج‌گزار در سال ۱۹۹۰م. و نگارنده کتاب سفر به مکه
- اشتراط تحلل: از مستحبات احرام به معنای شرط کردن برای خروج از احرام هنگام پیش آمدن مانع
- اشراف حَسنی: امیران مکه مکرمه از نسل امام حسن مجتبی(ع) از نیمه دوم قرن چهارم ق. تا تسلط آل سعود
- اشراف حسینی: خاندانی از سادات حسینی حاکم بر مدینه منوره از قرن چهارم تا پایان قرن یازدهم ق.
- اشعار: (ارجاع به: اشعار و تقلید)
- اشعار و تقلید: از سبب‌های انعقاد احرام در حج قران بر پایه برخی مذاهب اسلامی
- اشناق: دیه جراحت و سازمان‌دهی آن در روزگار جاهلیت در مکه
- اَشهُر مَعلومات: ماه‌های مخصوص حج
- اَصحاب صُفَّه: ساکنان سایبانی در انتهای مسجد نبوی
- اصحاب عقبه: منافقان سوء قصد‌کننده به جان پیامبر(ص) در مسیر بازگشت از غزوه تبوک
- اصحاب فیل: سپاهی همراه فیل با عزم تخریب کعبه
- اَصفی الموارد...: سفرنامه حج ابوالحسن علی اِلغی سوسی (م. ۱۳۲۸ق.)
- اَضبَط بن قُریع: از متولیان کعبه و موسم حج در روزگار جاهلیت
- اضطباع: گذراندن ردای احرام از زیر کتف راست و افکندن آن بر کتف چپ هنگام طواف
- اضطجاع: (ارجاع به: تحصیب)
- إِضَم: وادی بزرگی در حجاز میان مدینه تا دریای سرخ
- اطعام: غذا دادن به فقیران و مستمندان از راه قربانی حج یا کفارات آن
- اعتکاف: توقف در مسجدالحرام، مسجدالنبی و برخی مساجد دیگر با ویژگی‌هایی به قصد عبادت خدا
- الاعلاق النفیسه: کتابی در نجوم، تاریخ، جغرافیا و اطلاعات عمومی، نوشته ابن رسته (زنده در ۲۹۰ق.)
- اِعلام الاَنام...: کتابی در تاریخ مسجدالحرام و کعبه، نوشته محمد صالح بن احمد شیبی (م. ۱۳۳۵ق.)
- الاِعلام باَعلام بیت الله الحرام: کتابی در تاریخ محلی مکه، نگاشته قطب الدین حنفی نهروالی (۹۱۷ـ۹۹۰ق.)
- الاعلام بفضائل بیت الله الحرام: کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته علی بن سلطان محمد قاری حنفی (م. ۱۰۱۴ق.)
- اعلام حرم: (ارجاع به: انصاب حرم)
- اِعلام الساجد باَحکام المساجد: کتابی در احکام و فضیلت‌های مسجدالحرام، مسجدالنبی، بیت المقدس و دیگر مساجد، نوشته محمد بن بَهادُر زَرْکَشی (م. ۷۹۴ق.)
- اِعلام العلماء الاَعلام...: از منابع تاریخ مکه، نوشته عبدالکریم قطبی (۹۶۱ـ۱۰۱۶ق.)
- اعواف: (ارجاع به: آبار علی(ع))
- اغوات: خادمان خواجه حرمین شریفین
- اِفادة الاَنام...: کتابی پربرگ در سیاست، تاریخ، جغرافیا و فرهنگ مکه، نوشته عبدالله بن محمد غازی (م. ۱۳۶۵ق.)
*****************************
جلد سوم
- افاضه (۱) (ارجاع به: اجازه)
- افاضه (۲): بیرون رفتن حاجیان از مکه به منا و سپس عرفات و حرکت آنان از عرفات به مشعر الحرام و منا و از منا به مکه
- افساد حج: (ارجاع به: فساد حج)
- افشاریه: سلسله پادشاهی ایرانی؛ تلاشگر برای بهبود وضع حجگزاران
- افغانستان: کشوری مسلمان در غرب آسیا
- افک: رخدادی در آغاز اسلام با نسبت ناروا به عایشه یا ماریه
- اقامت در مکه: مجاورت یا سکونت دائم در مکه
- اقانیم العلی فی احوال‌ام القری: رساله‌ای در تاریخ مکه، نوشته مولا احمد بن حسن یزدی مشهدی
- اُقْحُوانه مُحَصَّب: تفرجگاه دائمی و شبانه اهل مکه
- اقداح (ارجاع به: ازلام)
- اِقطاع: اعطای زمین، معدن و عواید و محصولات آن به صورت تملیک و غیر تملیک
- اقیانوسیه: کوچک‌ترین قاره جهان، در نیم‌کره جنوبی
- اکتحال: (ارجاع به: سرمه کشیدن)
- التذاذ جنسی: شماری از محرمات، دارای آثاری وضعی همچون بطلان حج و وجوب کفاره
- الجزایر: کشوری مسلمان در آفریقای شمالی
- اِلیاس(ع): از پیامبران بنی‌اسرائیل، گویا از حجگزاران بیت الله در هر سال
- امارات: کشوری مسلمان در کرانه جنوبی خلیج فارس
- امارت حج: سرپرستی و زعامت حجاج بیت الله الحرام
- اماکن تخییر: اصطلاحی در فقه امامی، ناظر به چهار مکان خاص از جمله مکه و مدینه
- امامت مقام ابراهیم (ارجاع به: مسجدالحرام/ مقامات)
- امام الحرمین: لقب ویژه برخی چهره‌های سر‌شناس دینی و علمی و به ندرت سیاسی در مکه و مدینه
- امام الموسم (ارجاع به: امام الحرمین)
- امامیه (ارجاع به: شیعه)
- اُمّ اَیمن: پرستار و کنیز آزاد شده رسول خدا(ص)
- اُمّ ایوب (ارجاع به: ابوایوب انصاری
- اُمّ البنین: همسر امام علی(ع) و از دفن شدگان در بقیع
- اُمّ جَمیل: همسر ابولَهب، از آزار دهندگان پیامبر(ص)
- اُمّ حبیبه: از همسران پیامبر(ص) و دختر ابوسفیان
- اُمرای مدینه: حاکمان مدینه در دوره اسلامی از آغاز تاکنون
- اُمرای مکه: حاکمان مکه از آغاز تاکنون
- اُمّ رومان: صحابی پیامبر(ص) و همسر ابوبکر
- امریکا (AMERICA): دومین قاره پهناور جهان و دارای اقلیت مسلمان و حج‌گزار
- اُمّ سلمه: همسر رسول خدا(ص)؛ دفن شده در بقیع
- اُمّ شریک: از همسران پیامبر(ص)
- اُمّ القری: از نام‌های مکه
- اُمّ کلثوم: دختر رسول خدا(ص)
- اُمّ کلثوم بنت عُقْبَه: نخستین زن مهاجر به مدینه پس از صلح حدیبیه
- اُمّ مَعبد: میزبان پیامبر(ص) در مسیر هجرت به مدینه
- امنیت حرم: مصونیت حرم مکی و مردم آن از خطر‌ها و تهدید‌ها
- امویان (ارجاع به: بنی‌امیه)
- اُمهات المؤمنین: همسران پیامبر(ص)، دارای جایگاه مادری امت اسلامی
- اُمّ هانی: خواهر امام علی(ع) که یکی از درهای مسجدالحرام به نام او نامیده شده است
- امیر چوپان: از امیران مغول و بانی آثاری در مکه و مدینه؛ مدفون در بقیع
- امیر مَحمِل: سرپرست کاروان حامل هدایای کعبه
- امین، صره (ارجاع به: صره)
- امین عباسی: خلیفه عباسی، از بانیان روکش زرین درِ کعبه
- امین، کوه (ارجاع به: ابوقبیس)
- اُمیّة بن خَلَف: از مخالفان سرسخت پیامبر(ص) در مکه
- اُمَیّة بن عبد شمس: نیای امویان
- اناشید الحاج بوی منثون: سفرنامه منظوم حج از نویسنده مسلمان نا‌شناس اسپانیایی در سده شانزدهم م.
- الانباء المبینة فی فضل المدینه: کتابی گمشده در تاریخ محلی و فضیلت‌های مدینه، نوشته قاسم ابن عساکر شافعی (م. ۶۰۰ق.)
- انبیاء، حج (ارجاع به: حج انبیاء)
- الإنتقاء فی اخبار المدینه: کتابی کهن در تاریخ محلی مدینه نوشته ابوطاهر مُخَلِّص (۳۰۵- ۳۹۳ق.)
- انجیل (ارجاع به: عهدین)
- اَندُلُس: بخشی از شبه جزیره ایبری در جنوب شرقی پرتغال، در حاکمیت ۸۰۰ ساله مسلمانان
- اندونزی: پر جمعیت‌ترین کشور مسلمان جهان در جنوب شرقی آسیا
- انس الساری: سفرنامه حج، نوشته شده در قرن یازدهم
- انس بن مالک: از صحابه و خادمان خاص پیامبر(ص)
- انس بن نضر: از انصار و شهدای اُحد
- انصاب حرم: نشانه‌های مرز منطقه حرم
- انصار: حامیان مدنی پیامبر
- الانفاس النورانیة فی الرحلة الحجازیه: سفرنامه حج، نوشته محمد طیب کتانی
- انواری، محمد باقر محیی‌الدین: از نمایندگان امام خمینی در حج ۱۳۹۹ق. / ۱۳۵۸ش.
- اُنَیس بن قَتاده اوسی: از شهدای اُحد
- انیس الحجاج: سفرنامه حج فارسی، نوشته صفی بن ولی قزوینی
- اورشلیم (ارجاع به: مسیحیت)
- اوس بن ارقم: صحابی پیامبر، از انصار و شهیدان اُحد
- اوس بن ثابت خزرجی: صحابی پیامبر(ص) و از شهیدان بدر
- اوس: از قبایل اصلی ساکن در مدینه همزمان با ظهور اسلام
- اوقات نماز: زمان‌های مشخص در شریعت اسلامی برای انجام نمازهای واجب و مستحب
- اوگاندا: کشوری حج‌گزار در شرق آفریقا، عضو کنفرانس اسلامی
- اهلال (ارجاع به: تلبیه)
- اهل بیت:: خاندان معصوم پیامبر اسلام(ص)
- اهل حدیث: فرقه‌ای از اهل سنت با اندیشه ظاهرگرایی و اکتفا به حدیث در فهم و استنباط شریعت، در برابر اصحاب رأی
- اهل حرم: ساکنان محدوده حرم مکی
- اهل حِلّ: ساکنان میان می‌قات‌های پنج‌گانه و محدوده حرم
- اَهلِ ذِمِّه: اهل کتاب مقیم در قلمرو اسلامی بر اساس قرارداد ذمه در روزگار پیامبر
- اهل کتاب (ارجاع به: کفار و حرم)
- اِیاد: قبیله‌ای عدنانی از متولیان کعبه
- ایاد بن نزار (ارجاع به: ایاد / قبیله)
- ایاس بن اوس انصاری: از شهیدان اُحُد
- ایاس بن عدی: از انصار و شهیدان احد
- ایام تشریق: روزهای یازدهم تا سیزدهم ذی‌حجه، دارای آداب و اعمالی خاص در حج
- ایام الحج: روزهای ادای مناسک حج
- الایام المبرورة فی البقاع المقدسه: سفرنامه حج از نویسنده معاصر مصری، محمد لطفی جمعه
- ایام معدودات (ارجاع به: ایام تشریق)
- ایام معلومات (ارجاع به: ایام تشریق)
- ایام منا (ارجاع به: ایام تشریق)
- ایام نحر (ارجاع به: ایام تشریق)
- ایتاخ: غلام معتصم عباسی و کارگزار حرمین شریفین
- ایران: کشور مسلمان در خاورمیانه
- ایروانی، سید عبدالمجید: از نمایندگان امام خمینی در حج ۱۴۰۱ق. /۱۳۶۰ش.
- ای قوم به حج رفته: سفرنامه حج، نوشته جواد مجابی
- ایلاف: الفت قریش در سفرهای بازرگانی تابستانه و زمستانه
- ایلخانیان: سلسله‌ای از مغولان حاکم بر ایران (حک: ۶۵۳-۷۳۶ق.) و بانی خدماتی در حرمین شریفین
- ایمان (ارجاع به: اسلام)
- ایوب صبری پاشا (ارجاع به: مرآة الحرمین (۱))
- ایوبیان: حاکمان مصر و شام، اثرگذار بر حرمین شریفین
«ب»
- باب آل عثمان (ارجاع به: باب جبرئیل)
- باب ابراهیم(ع): از درهای دیوار غربی مسجدالحرام
- باب ابیات صوافی: از درهای پیشین ضلع شرقی مسجد النبی
- باب ابی البختری: از درهای ضلع غربی مسجدالحرام
- باب اجیاد صغیر: از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام
- باب اجیاد کبیر: از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام
- باب اُم هانی: از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام
- باب البغله (ارجاع به: باب بنی‌سفیان بن اسد)
- باب بقیع: از درهای ضلع شرقی مسجد النبی(ص)
- باب بنی‌تَیم بن مُرّه: از درهای پیشین ضلع جنوبی مسجدالحرام
- باب بنی‌جمح: از درهای پیشین ضلع غربی مسجدالحرام
- باب بنی‌سُفیان بن عبدالاسد: از درهای مسجدالحرام
- باب بنی‌شیبه: از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام
- باب بنی‌عائذ: از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام
- باب بنی‌عبد شمس (ارجاع به: باب بنی‌شیبه)
- باب بنی‌مخزوم (ارجاع به: باب الصفا)
- باب بنی‌هاشم (ارجاع به: باب علی)
- باب التوبه / باب الرحمه: درِ اتاقک پیرامون نردبان داخل کعبه
- باب التوبه/ کلید (ارجاع به: باب التوبه)
- باب التوسل: از درهای اصلی دیوار شمالی مسجد النبی
- باب جبرئیل: از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار پیامبر
- باب جنائز (۱) (ارجاع به: باب عباس)
- باب جنائز (۲) (ارجاع به: باب النبی(ص))
- باب حزامیه (ارجاع به: باب حزوره)
- باب حَزوَره: از درهای ضلع غربی مسجدالحرام
- باب خالد بن ولید: از درهای ضلع شرقی مسجد النبی
- باب خیاطین (ارجاع به: باب ابراهیم)
- باب دار شیبة بن عثمان: از درهای پیشین ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب دار العَجَله: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب دار القواریر: از درهای دیوار شرقی مسجدالحرام
- باب دار الندوه: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب داودیه: از درهای ضلع غربی مسجدالحرام
- باب الرحمه: از درهای ضلع غربی مسجد النبی(ص)
- باب ریطه (ارجاع به: باب النساء (۱))
- باب زیاد: از درهای ضلع غربی مسجد النبی
- باب الزیاده: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب سُده: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب السلام (۱) (ارجاع به: باب بنی‌شیبه)
- باب السلام (۲): از درهای اصلی مسجد النبی(ص) و نخستین باب دیوار غربی
- باب الصفا: از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام روبه‌روی صفا
- باب عاتکه (ارجاع به: باب الرحمه)
- باب عباس: از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام
- باب عرب المدینه: منصب نمایندگی حکومت مرکزی در میان عشایر و قبایل مدینه
- باب علی(ع) (۱): از درهای ضلع شرقی مسجد النبی(ص)
- باب علی(ع) (۲): از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام
- باب عمر بن العاص (ارجاع به: باب سده)
- باب عمره: از درهای اصلی مسجدالحرام
- باب قبله: از درهای نخست مسجد النبی(ص) در ضلع جنوبی آن
- باب قُعَیقِعان: از درهای ضلع شمالی مسجدالحرام
- باب الکعبه: در و درگاه کعبه در سمت شرقی کعبه
- باب مجاهدیه (ارجاع به: باب اجیاد کبیر)
- باب النبی(ص) (۱): از درهای ضلع شرقی مسجدالحرام
- باب النبی(ص) (۲): از درهای ضلع شرقی مسجد النبی
- باب النساء (۱): از درهای اصلی و بزرگ مسجد النبی
- باب النساء (۲) (ارجاع به: باب النبی(ص))
- باب وداع (ارجاع به: باب حزوره)
- باد (ارجاع به: حاضر و باد)
- بادیا لبلیچ، دومینگو (ارجاع به: علی بک عباسی)
- باغ جتسیمانی (ارجاع به: مسیحیت)
- باغ سلمان (ارجاع به: مسجد فقیرت)
- باغ صفا (ارجاع به: باغ مرجان)
- باغ مرجان: سکونتگاه حاجیان ایرانی در دوره‌های معاصر
- بالکان: شبه جزیره‌ای در جنوب شرقی اروپا
- با من به خانه خدا بیایید: سفرنامه حج محمد رضا خلیلی عراقی در سال۱۳۴۰ش. /۱۳۸۱ق.
- بت پرستی (ارجاع به: جاهلیت)
- بُحْران، غزوه: از غزوه‌های پیامبر(ص) در سال سوم ق.
- بحرین: کشوری مسلمان و حج‌گزار با اکثریت شیعه در کرانه جنوبی خلیج فارس
- بحیرا: راهب مسیحی بشارت دهنده به نبوت پیامبر
- بخاری، محمد بن اسماعیل (ارجاع به: محمد بن اسماعیل بخاری)
- بدرالاولی و الکبری (ارجاع به: بدر، غزوه)
- بدر، غزوه: نخستین غزوه مهم رسول خدا در سال دوم ق.
- بَدر بن حَسَنوَیه: امیر کرد شیعی ایرانی در منطقه جبل، کوشا در امور حاجیان و حرمین
******************************
جلد چهارم
- بدرقه: همراهی و راهنمایی حاجیان و زائران
- بدرینات (ارجاع به: هندوئیسم)
- بدعت: بنیاد نهادن عقیده یا عملی از پیش خود به نام دین
- بَدَنه: ش‌تر یا گاو آماده برای قربانی یا کفاره در مناسک حج
- بُدَیل بن وَرقاء: از بزرگان قبیله خُزاعه؛ نقشآفرین در صلح حدیبیه و فتح مکه؛ از کارگزاران پیامبر(ص)
- برائت از مشرکان: مراسم بیزاری جستن از دشمنان اسلام در ایام حج
- بَراوِسْتانی، مجدالملک: وزیر شیعی عهد سلجوقیان و سازنده گنبد بقیع
- برتن، ریچارد فرانسیس: جاسوس انگلیسی و مسافر مکه با نام مستعار میرزا عبدالله در ۱۸۵۳م. و نگارنده سفرنامه مفصل حج
- برزنجی، خاندان (ارجاع به: خاندان برزنجی)
- بُرطُلَّه: نوعی کلاه که برخی طواف با آن را مکروه می‌دانند
- بَرَغانی، حسن: عالم شیعی مقیم حرمین و نویسنده بقیع الغرقد
- بَرَغانی، محمد صالح: از عالمان شیعی مقیم مکه در قرن سیزدهم
- برقع: پوشش ویژه درِ کعبه
- برکه: آب انبار‌ها و حوض‌هایی برای تأمین آب حرمین شریفین
- برکه قَسْری: حوضی برای رساندن آب شیرین به حرم مکی
- برمکیان: خاندان بانفوذ ایرانی در دستگاه خلافت عباسی و صاحبان املاک بسیار در حرمین
- بروجردی، طاهر بن محمد: قاضی ایرانی مکه در آغاز سده ششم ق.
- برونئی: کشوری مسلمان در جنوب شرق آسیا
- بزم غریب: سفرنامه حج، نوشته محمد علی بن محمد رضی بروجردی در سده ۱۳ق.
- بست (ارجاع به: حرم مکی)
- بسر بن ارطاة قرشی: از سرداران معاویه و غارتگر حرمین در خلافت امام علی(ع)
- بَسمَلَه: کوتاه شده «بسم الله الرحمن الرحیم» و از موارد اختلافی میان مذاهب اسلامی
- به سوی خانه خدا: سفرنامه حج نوشته علی دهقان
- به سوی خدا می‌رویم: سفرنامه حج، نوشته سید محمود طالقانی (م. ۱۳۵۸ش.)
- بَشیر بن سعد: از صحابه پیامبر(ص) و نخستین بیعت‌کننده از انصار با ابوبکر در سقیفه
- بطّال (ارجاع به: اغوات)
- بطحاء (ارجاع به: ابطح)
- بطیحاء (ارجاع به: مسجدالنبی، توسعه)
- بعاث (ارجاع به: یوم بعاث)
- بعثت: برانگیختن محمد بن عبدالله(ص) به پیامبری از سوی خدا و نقطه آغازین دین اسلام
- بعثه: هیئت اعزامی جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای اسلامی به حج
- بُغَیبِغَه: از اقطاعات پیامبر(ص) و در زمره موقوفات مدینه از جانب حضرت علی(ع)
- بقاع بقیع (ارجاع به: بقیع، بارگاه‌ها)
- بقعه حمزه (ارجاع به: حمزه، بقعه)
- بقعه عقیل (ارجاع به: خانه عقیل(ع)
- بقیع: بافضیلت‌ترین قبرستان مدینه
- بقیع، بارگاه‌ها: بناهای ساخته شده بر قبور امامان و بزرگان در قبرستان بقیع
- بَکّائین: صحابه تهیدست مشتاق جهاد در غزوه تبوک
- بکه (ارجاع به: مکه)
- بَلاط: زمین‌های پیرامون مسجدالحرام و مسجدالنبی
- بلال بن رَباح: صحابی خاص، مؤذن پیامبر(ص) و همراه او در عمرة القضاء و حجةالوداع
- بلد الامین: از نام‌های قرآنی مکه، گویای امنیت آن
- بلد الحرام: از نام‌های مکه، گویای برخی ممنوعیت‌های شرعی در آن
- بَلدَح فخ: وادی‌ای در غرب مکه و مکان فرود آمدن پیامبر در صلح حدیبیه
- بلغة المرام...: سفرنامه حج، نوشته یحیی بن مطهر بن اسماعیل (۱۱۹۰-۱۲۶۸ق.)
- بلوغ القری...: تاریخ محلی و وقایع‌نگارانه مکه، نوشته عز بن فهد (۸۵۰-۹۲۲ق.)
- بلوغ المُرام...: سفرنامه حج، نوشته عبدالمجید بن علی زبادی مرادی (م. ۱۱۶۳ق.)
- بنای بر قبور: باقی نهادن ساختمان‌های موجود یا ایجاد سازه جدید بر قبور
- بنان (ارجاع به: کعبه، ستون‌ها)
- بنگلادش: کشوری حج‌گزار در جنوب آسیا
- بنی‌اسد بن خزیمه: از قبایل عدنانی ساکن نَجد و اثرگذار در حوادث صدر اسلام
- بنی‌اسد بن عبدالعزی: از خاندان‌های تاثیرگذار مکه در دوران جاهلیت و اسلام
- بنی‌اَسلم: از قبایل ساکن حجاز و مأمور بردن قربانی‌ها در عمرة القضاء و فتح مکه
- بنی‌اسماعیل (ارجاع به: اسماعیل(ع))
- بنی‌اشجع: از قبایل عدنانی ساکن حجاز
- بنی‌امیه: تیرهای مشهور از قریش، صاحب منصب در حرمین شریفین و موجب حرمت‌شکنی در آن دو
- بنی‌تمیم: از قبایل ساکن نجد و اثرگذار در تحولات مکه و اسلام
- بنی‌تیم: از تیره‌های قریش و اثرگذار در رویدادهای مکه
- بنی‌جحش: از نخستین گروندگان به اسلام و مهاجران به مدینه
- بنی‌جَذیمَه: از قبایل کِنانی ساکن نزدیک مکه در دوران جاهلی
- بنی‌جماز: از تیره‌های اشراف حسینی و در شمار امیران مدینه، از نیمه دوم سده ششم تا دهم ق.
- بنی‌جُمَح: از تیره‌های قریش و تعمیرکنندگان کعبه پیش از بعثت
- بنی‌حسین (ارجاع به: اشراف حسینی)
- بنی‌حِمّان: از متولیان کعبه در عصر جاهلی
- بنی‌حنظلة بن دارم (ارجاع به: بنی‌تیم بن مرّه)
- بنی‌رُمیثه: امیران مکه در سده هشتم ق.
- بنی‌زُهره: از تیره‌های قریش و خاندان مادری پیامبر(ص)
- بنی‌ساج: سلسله‌ای از امیران ایرانی راهدار حرمین و حاکم آذربایجان در سده سوم ق.
- بنی‌سُلَیم: از قبایل عَدنانی ساکن حجاز
- بنی‌سلیم، غزوه (ارجاع به: بنی‌سلیم
- بنی‌سَهم: از تیره‌های قریش ساکن در اطراف کعبه
- بنی‌شیبه: پرده‌داران و کلیدداران کعبه از صدر اسلام تا کنون
- بنی‌ضَمْره: از قبایل عدنانی هم‌پیمان پیامبر(ص)
- بنی‌ظهیره: از خاندان‌های علمی مشهور مکه
- بنی‌عامر بن صعصعه: از قبایل بزرگ عدنانی نجد
- بنی‌عباس: خاندانی حکومتگر از نوادگان عباس عموی پیامبر و بانی برخی اقدامات در حرمین
- بنی‌عبدالاشهل (ارجاع به: اوس، قبیله)
- بنی‌عبدالدار: تیرهای از قریش، دارای مناصب گوناگون کعبه
- بنی‌عبدشمس (ارجاع به: بنی‌امیه)
- بنی‌عبدمناف: تیرهای مشهور از قریش، از صاحبان مناصب مکه
- بنی‌عَدِی بن کَعب: از تیره‌های قریش و تأثیرگذار در رویدادهای حرمین
- بنی‌غَطَفان: از قبایل بزرگ عدنانی نجد، هم‌پیمان یهود و اثرگذار در تحولات مدینه
- بنی‌غِفار: شاخهای از قبیله کنانه از عرب عدنانی، غارت‌کنندگان حاجیان و ساکنان میان مدینه و مکه
- بنی‌فلیته (ارجاع به: هواشم)
- بنی‌فهد: از خاندان‌های علمی مکه، در شمار نویسندگان تاریخ محلی مکه
- بنی‌قُرَیْظَه: از قبایل یهود ساکن در مدینه؛ نام غزوه‌ای به سال پنجم ق.
- بنی‌قریظه، غزوه (ارجاع به: بنی‌قریظه)
- بنی‌قَیْنُقاع: از غزوات پیامبر(ص)؛ نام قبیله‌ای از یهودیان ساکن یثرب
- بنی‌قینقاع، غزوه (ارجاع به: بنی‌قینقاع)
- بنی‌کنانه: از متولیان کعبه در دوره جاهلی
- بنی‌لحیان: تیرهای از قبیله هُذیل بن مُدرکَه؛ نام یک غزوه
- بنی‌لیث بن بکر: از قبایل ساکن در حجاز و از حاضران در فتح مکه
- بنی‌مخزوم: از تیره‌های قریش ساکن در مجاورت مسجدالحرام
- بنی‌مدلج: از قبایل کنانی اطراف مدینه
- بنی‌مروان (ارجاع به: بنی‌امیه)
- بنی‌مُصطَلِق: تیرهای از قبیله خزاعه؛ نام یکی از غزوه‌های پیامبر۹
- بنی‌مصطلق، غزوه (ارجاع به: بنی‌مصطلق)
- بنی‌مُطَّلِب: تیرهای از قریش، هم‌پیمان بنی‌هاشم
- بنی‌مغیره: تیرهای مشهور از قریش و تأثیرگذار در رویدادهای حرمین شریفین
- بنین: کشوری در غرب افریقا
- بنی‌نضیر: از یهودیان ساکن مدینه، نام یکی از غزوات
- بنی‌نضیر، غزوه (ارجاع به: بنی‌نضیر)
- بنی‌هاشم: تیرهای شریف از قریش منسوب به هاشم بن عبدمناف
- بهادر خان: واپسین حاکم ایلخانی مغول و بانی اقداماتی در حرمین
- بهبهانی، سید حسین: از عالمان و فقیهان شیعه در قرن سیزدهم ق.، مدفون در بقیع
- بهجة النفوس...: کتابی در تاریخ محلی مدینه، نوشته عبدالله بن عبدالملک مرجانی (زنده تا ۷۷۰ق.)
- بُواط: دومین غزوه پیامبر اکرم(ص)
- بوداگایا (ارجاع به: بودیسم)
- بودیسم: از آیین‌های رایج در شرق آسیا و دارای اماکن زیارتی مقدس و مناسکی همانند حج و عمره
- بورکهارت، جان لوئیس: شرق‌شناس سویسی، سفر کرده به مکه و مدینه در سال ۱۸۱۴م
- بورکینافاسو: کشوری مسلمان در غرب قاره افریقا
- بوسنی (ارجاع به: بالکان)
- بوی بد (ارجاع به: بوی خوش)
- بوی خوش: از محرّمات احرام
- بیان واقع: کتابی فارسی درباره زندگی و حکومت نادر شاه افشار حاوی سفرنامه حج، اثر عبدالکریم کشمیری (م. ۱۱۹۸ق.)
- بَیبَرْس بُنْدُقْداری: چهارمین سلطان ممالیک بحری و بانی خدماتی در حرمین
- بیت الاحزان: مکان گریه و سوگواری حضرت زهرا(س) در بقیع
- بیت الریس: خاندانی مکی عهده‌دار منصب اذان‌گویی در مسجدالحرام
- بیت الضُّراح: خانه‌ای در آسمان، روبه‌روی کعبه و عرش
- بیت العتیق: از نام‌های کعبه
- بیت الله: از نام‌های کعبه
- بیت المِدراس: از مراکز تعلیمی یهود در یثرب
- بیت المعمور: از نام‌های کعبه یا جایی محاذی آن در آسمان
- بیت المقدس (ارجاع به: مسجد الاقصی)
- بیتوته: از مناسک حج به معنای توقف در شب یا بخشی از آن در یکی از مکان‌های مخصوص
- بَیداء: مکان بلند لبیک گفتن رسول خدا۹
- بئر الرسول: چاهی در منطقه جِعِرّانه نزدیک مکه
- بئر زبیده: چاهی در نزدیکی مکه
- بئر علی(ع) (ارجاع به: آبار علی(ع))
- بئر فاطمه(س) (ارجاع به: چاه زمزم)
- بئر معونه (۱): سریه‌ای در سال چهارم ق. و محل شهادت مبلّغان مسلمان
- بئر مَعُونه (۲): از چاه‌های نزدیک مدینه، مکان شهادت گروهی از اصحاب پیامبر(ص)
- بیسان: آبی شیرین شده به دعای پیامبر(ص) در نزدیکی مدینه
- بیعت رضوان (بیعت شجره، بیعت حدیبیه): بیعت اصحاب با رسول خدا(ص) در حدیبیه به سال ششم ق.
- بیعت شجره (ارجاع به: بیعت رضوان)
- بیعت عَقبه اول: نخستین بیعت یثربیان با رسول خدا(ص) در منا به سال ۱۲ بعثت
- بیعت عقبه دوم: دومین پیمان یثربیان با پیامبر (ص) در عقبه منا به سال ۱۳ بعثت
- بیعت نساء: بیعت رسول خدا(ص) با زنان در مکه پس از فتح این شهر
- بیکنل، هرمن: نویسنده و شرق‌شناس انگلیسی سفر کرده به حج در سال ۱۸۶۲م.
- بین الحرمین: مسیر میان مکه و مدینه
******************************
جلد پنجم
«پ»
- پاکستان: دومین کشور پر جمعیت اسلامی، در جنوب شرقی آسیا
- پاکستان سی دیار حرم تک: سفرنامه حج به زبان اردو، نوشته نسیم حجازی
- پرده‌بافی، کارگاه: کارگاه تولید پرده کعبه
- پرده کعبه: پوششی سیاه رنگ، پوشاننده ساختمان کعبه
- پروست، آدریئن: پزشک فرانسوی گزارشگر وبا در موسم حج
- پسح (ارجاع به : یهودیت)
- پلکان کعبه: دو پله برای رفتن به داخل و بالای کعبه
- پناهندگی (ارجاع به : امنیت حرم)
- پوشاندن پا: از محرمات ویژه مردان احرامگزار
- پوشاندن دست: از محرمات احرام
- پوشاندن سر: از محرمات احرام، ویژه مردان
- پوشاندن صورت: از محرمات احرام در همه مذاهب فقهی
- پونسه، شارل ژاک: پزشک فرانسوی مسافر مکه و مدینه در سال ۱۷۰۰م.
- پیامبران دروغین (ارجاع به : رده)
- پیتس، جوزف: ملوان انگلیسی مسافر مکه در سال ۱۶۸۰م. و نگارنده سفرنامه
- پیمان عمومی: قرارداد پیامبر(ص) با گروه‌های مختلف یثرب پس از هجرت
«ت»
- تابعین: اصطلاحی قرآنی؛ مسلمانان درک‌کننده صحابه پیامبر۹ و نقل‌کننده حدیث از آنان
- تابونگ حاجی (ارجاع به : مالزی)
- تاج المَفْرِق...: از سفرنامه‌های مغربی حج، نوشته خالد بن عیسی بلوی
- تاجیکستان: کشوری مسلمان در جنوب شرقی آسیای مرکزی
- تاریخ و آثار اسلامی...: کتابی در باره رخدادها و اماکن مذهبی و تاریخی مکه و مدینه، به قلم اصغر قائدان (معاصر)
- التاریخ الامین...: از کتاب‌های تاریخی در باره مدینه، نوشته عبدالعزیز مدنی (معاصر)
- التاریخ الشامل...: کتابی در تاریخ تحلیلی مدینه، نوشته عبدالباسط بدر
- التاریخ القویم...: کتابی در تاریخ محلی مکه، تألیف محمد طاهر کردی مکی (۱۳۲۱-۱۴۰۰ق.)
- تاریخ کعبه و مسجدالحرام: رساله‌ای فارسی از دانشمند شیعی، محمد معصوم دماوندی
- تاریخ المستبصر: کتابی در جغرافیای جنوب و غرب عربستان، منسوب به ابن مجاور دمشقی (م. ۶۰۱-۶۹۰ق.)
- تاریخ معالم المدینة...: کتابی در معرفی مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مدینه، نوشته سید احمد یاسین خیّاری (۱۳۲۱-۱۳۸۰ق.)
- تاریخ مکه (۱): از منابع تاریخ تحلیلی مکه، نوشته احمد سباعی (۱۳۲۳-۱۴۰۴ق.)
- تاریخ مکه (۲): کتابی در تاریخ مکه، نوشته محمد بن علی طبری (م. ۱۱۷۳ق.)
- تاریخ مکة المشرفة...: کتابی در تاریخ محلی مکه و مدینه، نوشته ابن ضیاء مکی حنفی (۷۸۹-۸۵۴ق.)
- تاریخ جغرافیایی مکه معظمه و مدینه طیبه: کتابی در تاریخ و جغرافیای مکه و مدینه، نوشته حسین عمادزاده
- تألیف قلوب: ایجاد محبت میان افراد بر اثر آموزه‌های اسلام، ناظر به همبستگی اوس و خزرج پس از جنگ‌های طولانی دوره جاهلی
- تامسون، احمد: وکیل انگلیسی مسافر مکه در سال‌های ۱۹۷۷و ۲۰۰۱م. و نگارنده سفرنامه حج
- تانزانیا: کشوری مسلمان در کرانه شرقی افریقا
- تبدّل حج / عمره: تبدیل شدن یا عدول کردن از یک نوع حج و عمره به نوعی دیگر پس از آغاز آن
- تَبَرُّک: درخواست خیر و برکت از خداوند، از طریق یک موجود مبارک
- تُبَّع اسعد حمیری: از سازندگان باب الکعبه و پوشاننده بیت
- تبوک، غزوه: واپسین غزوه پیامبر(ص) در برابر رومیان در شمالیترین منطقه حجاز به سال نهم ق.
- تثویب: اصطلاح فقهی ناظر به افزودن جمله «الصلاة خیرٌ من النوم» در اذان نماز
- تجلیل هدی: پوشاندن قربانی حج با پارچه تا زمان قربانی شدن
- تجمیر (ارجاع به : خلوق کعبه)
- تحصیب: توقف و استراحت کوتاه در مکانی بین مکه و منا به نام حصباء
- تحصیب مسجدالحرام (ارجاع به : مسجدالحرام، تحصیب
- تحصیب مسجدالنبی(ص) (ارجاع به : مسجدالنبی، تحصیب
- تحصیل المرام فی...: کتابی در تاریخ محلی و فضیلت‌های مکه، نوشته محمد بن احمد صباغ از عالمان مکی قرن دوازدهم ق.
- تحفة الادباء و سلوة الغرباء (ارجاع به : رحلة الخیاری)
- تحفة الحرمین (۱): سفرنامه حج ترکی، نوشته یوسف نابی شاعر ترکزبان سده یازدهم ق.
- تحفة الحرمین (۲): سفرنامه منظوم فارسی در باره مکه و مدینه، نوشته محمد رحیم الدین قادری
- تحفة الحرمین و سعادة الدارین: سفرنامه حج، نوشته محمد معصوم نایب الصدر شیرازی
- تحفة العراقین: سفرنامه منظوم حج سروده خاقانی شروانی شاعر سده ششم ق.
- تحفة الکرام فی...: کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته سید مهدی بن مرتضی بن محمد، مشهور به بحر العلوم (۱۱۵۵-۱۲۱۲ق.)
- التحفة اللطیفة فی...: کتابی در تاریخ محلی و شرح حال نام‌آوران مدینه، نوشته شمس الدین سخاوی (۸۳۱-۹۰۲ق.)
- تحفة النظار فی...: سفرنامه ابن بطوطه، جهانگرد مشهور مسلمان، شامل شرح سه سفر حج
- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: اثری در تاریخ محلی مدینه، نوشته ابوبکر بن حسین مراغی
- تحلل: بیرون آمدن از احرام و جواز ارتکاب محرمات احرام
- التحلیق الی البیت العتیق: سفرنامه حج عبدالهادی تازی، نویسنده و سیاستمدار مغربی
- تحنُّث: مجاورت رسول خدا۹ در غار حرا برای عبادت
- تخریب قبور: انهدام بارگاه‌های حرمین به دست وهابیان
- تدفین (ارجاع به : ارجاعی)
- تذکار الحجاز: سفرنامه حج، نوشته عبدالعزیز صبری
- تذکرة الطریق: سفرنامه حج فارسی، نوشته محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی (زنده در ۱۲۴۲ق.)
- تذکیر بالاخبار (ارجاع به : رحلة ابن جبیر)
- تراویح: نافله‌های ماه رمضان که اهل سنت آن را به جماعت اقامه می‌کنند
- تربت حمزه (ارجاع به : حمزه، تربت)
- تربت مدینه (ارجاع به : مدینه، تربت)
- تربت مکه (ارجاع به : مکه، تربت)
- ترتیب: انجام دادن هر یک از واجبات حج در جای خود
- ترتیب الرحلة...: سفرنامه حج، نوشته ابن عربی معافری اشبیلی
- ترک حج: به جا نیاوردن حج یا عمره
- ترکستان: نام قدیم سرزمینی در آسیای مرکزی
- ترکمنستان: کشور مسلمان در آسیای مرکزی
- ترکیه: کشوری مسلمان در غرب آسیا و جنوب شرقی اروپا
- ترویه: از نام‌های روز هشتم ذی‌حجه، ناظر به کوچ حاجیان از مکه به مشاعر
- ترویانوف، الیا: نویسنده معاصر بلغاری، سفر کرده به حج در سال ۲۰۰۳م. و نگارنده سفرنامه بمبئی تا مکه
- تسکع (ارجاع به : حج تسکع)
- تشیع (ارجاع به : شیعه)
- تصدیه: کف زدن مشرکان در کنار کعبه
- تضلع (ارجاع به : زمزم)
- تعالیق فی تاریخ مکه (ارجاع به : مجامع المیورقی)
- تعرب بعد الهجره: بازگشت به بادیه پس از هجرت به مدینه منوره
- التعریف بما أنسَت الهجره: کتابی در تاریخ محلی مدینه، نوشته محمد بن احمد مطری
- تعطیل حج: برگزار نشدن حج در مکانی خاص به سبب مشکلی در مبدأ و راه حج یا حرم
- تعظیم شعائر (ارجاع به : حج)
- تعمیر قبور(ارجاع به : تخریب قبور)
- تغییر قبله: رخدادی مهم در مدینه به سال دوم ق.
- تفاضل حرمین (ارجاع به : حرمین شریفین)
- تفث: واژه‌ای قرآنی به معنای آلودگی‌های برآمده از احرام
- تقبیل: بوسیدن حجرالاسود و دیگر مکان‌های مقدس در حرمین شریفین
- تقصیر (ارجاع به : حلق و تقصیر)
- تقلید (ارجاع به : اشعار و تقلید)
- تقیه: همسویی با مخالف در گفتار یا رفتار از روی هراس یا مصلحت
- تکبیر: گفتن ذکر مخصوص؛ از کارهای مستحب در مناسک و آداب حج و حرمین
- تَکَتُّف: نهادن دست راست بر دست چپ و قرار دادن آن روی شکم در حال قیام نماز
- تکدی (ارجاع به : گدایی)
- تکرار حج (ارجاع به : حج)
- تکرار عمره (ارجاع به : عمره مفرده)
- تکفیر (۱): نسبت دادن کفر به مسلمان، به ناروا
- تکفیر (۲) (ارجاع به : تکتف)
- تلبید (ارجاع به : روغن مالیدن)
- تلبیه: گفتن جمله‌های خاص مشتمل بر «لبیک» در احرام حج و عمره
- تمیم بن مُر: جد قبیله بنی‌تمیم، از کارگزاران کعبه در روزگار جاهلیت
- تمیم داری: صحابی، نخستین قصهگوی مسلمان
- تنضید العقود السنیة...: کتابی در تاریخ مکه، نوشته سید رضی الدین بن محمد موسوی عاملی (م. ۱۱۶۳ق.)
- تَنعیم: نزدیک‌ترین محل احرام به مسجدالحرام
- توبه: پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن، از آداب سفر حج
- تورات (ارجاع به : عهدین)
- توسعه مسجدالحرام (ارجاع به : مسجدالحرام، توسعه)
- توسعه مسجدالنبی(ص) (ارجاع به : مسجدالنبی، توسعه)
- توسل: دست آویختن به واسطه‌ای برای نزدیک شدن به خداوند
- توسلی محلاتی، محمد رضا: از نمایندگان امام خمینی در حج ۱۴۰۰ق. / ۱۳۵۹ ش. و ۱۴۰۱ ق. /۱۳۶۰ ش.
- توگو: کشوری در افریقای غربی در کرانه اقیانوس اطلس، عضو سازمان همکاری اسلامی
- تونس: کوچک‌ترین کشور مسلمان شمال افریقا
- تهلیل: گفتن لا اله الاّ الله، از آداب حج و عمره
- تیر اجل در صدمات راه جبل: رساله‌ای در گزارش سفر حج و مشکلات راه جبل از نویسنده‌ای ناشناخته
- تیموریان: سلسله‌ای حاکم بر ایران و بنیان‌گذار اقداماتی در حرمین
«ث»
- ثابت بن عمرو: صحابی پیامبر(ص) و از شهدای احد
- ثابت بن قیس: از صحابه، معروف به خطیب رسول الله(ص) و خطیب انصار
- ثابت بن وَقش انصاری: صحابی رسول خدا(ص) و از شهیدان احد
- ثَبیر: کوهی در شرق مکه نزدیک منا
- ثعلبة بن سعد: از انصار و شهیدان احد
- ثَقَف بن فَروه: صحابی پیامبر(ص) و از شهیدان اُحد
- ثَقیف: مهم‌ترین قبیله ساکن در طائف، تأثیرگذار بر تحولات مکه و تاریخ آغاز اسلام
- ثنیّه خَلّ: حد شرقی حرم مکی
- ثَنِیه کَداء: محل ورود پیامبر(ص) به مکه
- ثَنِیة الوَداع: گردنه‌ای در شمال مدینه در مسیر شام
- ثَور (۱): کوهی در شمال مدینه و حد حرم
- ثور (۲): کوه و غاری در جنوب مکه
- ثُوَیبه: دایه پیامبر(ص)
«ج»
- جابر بن عبدالله انصاری: صحابی مشهور و راوی حجة الوداع پیامبر(ص) و مدفون در بقیع
- جادة العاشقین: کتابی حاوی سفرنامه حج شیخ کمال الدین حسین خوارزمی نوشته شریف الدین حسین خوارزمی (م. ۹۵۸ق.)
- جارالله: عنوانی برای مجاوران مکه
- جاریة بن قدامه: از صحابه پیامبر اکرم(ص) و از فرماندهان امام علی(ع) در حجاز
- جاسر حمد: پژوهشگر معاصر عربستانی، دارای آثاری در باره حرمین
- الجامع اللطیف...: کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته محمد جارالله بن محمد بن ابی‌بکر مکّی مخزومی مشهور به ابن ظَهیره (م. ۹۸۶ق.)
- جامه کعبه (ارجاع به : پرده کعبه
- جاهلیت: سنت‌های غیر الهی پیش از اسلام در حجاز
- جَبّار بن صَخر: صحابی مدنی رسول خدا(ص)، از حاضران در بیعت عقبه دوم
- جبرئیل(ع): فرشته وحی، آموزگار حج به پیامبران
- جبل الاسلام (ارجاع به : غار حراء)
- جبل الدعا (ارجاع به : جبل الرحمه)
- جبل الرَّحْمَه: کوهی در عرفات
- جبل الرماة (ارجاع به : احد، غزوه)
- جبل العینین (ارجاع به : جبل الرماة)
- جبل القرآن (ارجاع به :غار حراء)
- جبل النور (ارجاع به : غار حراء)
- جُبَیر بن مُطعِم: عهده‌دار سقایت حاجیان، از مؤلفة قلوبهم
- جحفه: از می‌قات‌های مهم حج و عمره
- جدال: از محرمات احرام در فقه امامی، به معنای سوگند خوردن با تعابیری خاص
- جد بن قیس: از انصار متهم به نفاق
- جده: شهری بندری در غرب مکه، از راه‌های اصلی حجگزاران
- جذب القلوب الی دیار المحبوب (ارجاع به : وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی)
- جُرُف: اردوگاه و محل استقبال از سپاه مسلمانان در نزدیکی مدینه
- جُرهُم: از نخستین قبایل ساکن مکه و از متولیان کعبه
- جزیرة العرب: خاستگاه اسلام و دربرگیرنده حرمین شریفین
قم، خيابان 75 متری عمار یاسر، خیابان شهید آیت الّله قدوسی، ساختمان حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، طبقه پنجم
پست الکترونیک: info@hzrc.ac.ir
تلفن تماس: 37186 - 025
نمابر: 37769994 - 025
كد پستی: 3719158489
پست الکترونیک: info@hzrc.ac.ir
تلفن تماس: 37186 - 025
نمابر: 37769994 - 025
كد پستی: 3719158489
دسـتـرسـی سـریـع
پـیـونـدهــای مـرتـبـط
