تاريخ : 1393/06/26 | کد : 11134 |
گزارشي از كتابشناسي‌هاي حج و زيارت/ اباذر نصراصفهاني
از جمله شاخص‌هاي توسعه‌يافتگي جوامع، رشد دانش اطلاع‌رساني و خدمات مرجع در ميان پژوهشگران آن جامعه است. خدمات مرجع دامنه وسيعي از قبيل دايرة‌المعارف، دانشنامه، كتابشناسي، نسخه‌شناسي، فرهنگنامه، راهنما و اطلس دارد. كتابشناسي يكي از مناسب‌ترين مراجع در گردآوري، تنظيم و اشاعه منابع مكتوب در حوزه موضوعي خاص است و جايگاه و ارزش ويژه‌اي در عرضۀ خدمات علمي دارد. در اهميت كتابشناسي، همين بس كه بدون وجود آن هيچ تحقيق و پژوهشي به طور كامل به سامان نمي‌رسد؛ چرا كه اطلاعات لازم براي پيشبرد يك پژوهش را در اختيار محقق قرار مي‌دهد. وجود كتابشناسي در هر موضوعي، از هدررفتن وقت پژوهشگران آن رشته در جستجوي منابع جلوگيري مي‌كند. همچنين نمايي از وضعيت علمي آن موضوع را نشان مي‌دهد.
حج و زيارت، بخشي از زندگي هر فرد مسلمان است و مسلمانان براي اين اعمال برنامه‌ريزي نموده، هزينه‌هايي مصرف كرده و بالاخره زمان‌هايي را به آنها اختصاص مي‌دهند. البته تأثير حج و زيارت در اقتصاد جامعه و فرهنگ ديني هم قابل توجه است. به همين دليل پژوهشگران از اقشار و تخصص‌هاي مختلف، به ابعاد حج و زيارت پرداخته‌اند و هرساله صدها كتاب و مقاله و پايان‌نامه در اين زمينه عرضه مي‌شود.
يك علتِ مشكلات در عرصه حج و زيارت، فقدان اطلاع‌رساني مناسب است. اين كمبود، مؤلفان را به سوي تأليف كارهاي تكراري و بدون توجه به واقعيت‌ها و مشكلات سوق مي‌دهد. حال در صورت فعال‌شدن سامانههاي اطلاع‌رساني، وضعيت پژوهش در اين عرصه سامان مي‌پذيرد.
به دليل كثرت آثار درباره حج، زيارت، مكه، مدينه و امثال اين كليد‌واژه‌ها، كساني در پي گردآوري اطلاعات اين آثار و تنظيم آنها برآمده‌اند. از اين‌رو تاكنون چند كتابشناسي در اين حوزه در ايران و برخي كشورهاي اسلامي توليد و عرضه شده است. اين نوشتار گزارشي از اين كتابشناسي‌ها است.
در ايران
در ايران چهار اثر در قالب كتابشناسي دربارۀ حج و زيارت تاكنون شناسايي شده است. مشخصات آنها به ترتيب زمان انتشار عبارتند از:
كتابنامه حج؛ به كوشش محمدحسن بكائي؛ به سفارش حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت، تهران: نشر مشعر، چاپ 1، 1374، 392ص، رقعي.
اين اثر معرفي 1355 اثر از كتاب‌ها و نشرياتي است كه درموضوع حج به زبانهاي عربي، فارسي و اردو در كشورهاي مختلف به چاپ رسيده است. تاريخ نشر اين آثار حداكثر تا سال 1373شمسي (1416قمري) است. همچنين در اين كتابشناسي برخي از نسخه‌هاي خطي در موضوع حج معرفي شده‌اند. ساختار كتاب بر اساس الفباي عنوان آثار است. در پايان كتاب نيز فهرست موضوعي آمده است. آثار معرفي‌شده، ذيلِ يكي از اين موضوعات جاي گرفته‌اند: احرام‌نامه؛ احكام حج؛ احكام ميقات؛ بهداشت حاجيان؛ پيام‌هاي امام خميني؛ حجاز مقدس؛ حج خونين؛ حج‌نامه؛ حرمين شريفين؛ دعاها و زيارات حج؛ راهنماي حاجيان؛ سفرنامه؛ طواف‌نامه؛ عمره مفرده؛ قرباني؛ مدينه‌شناسي؛ مكه‌شناسي؛ مناسك‌نامه.
معجم ما كتب في الحج و‌الزيارة و‌المعالم المشرفة في الحجاز؛ به كوشش عبدالجبار الرفاعي؛ تهران: نشر مشعر، چاپ 1، ۱۳۸۵، 376ص، وزيري.
فهرستي از اطلاعات 3222 اثر فارسي و عربي، شامل كتاب و مقاله و رسائل و نسخ خطي در موضوع حج و مكه مكرمه و مدينه منوره و اماكن متبركه و زيارتي حجاز است. اين كتابشناسي پيش از اين به صورت سلسله مقالاتي در مجله ميقات الحج از شماره 4 (سال 2، 1416ق) تا شماره 22 (سال 11، رجب ـ ذوالحجة 1425ق) در هفده مقاله به چاپ رسيده است. تنظيمِ اطلاعات در اين كتابشناسي بر اساس الفباي عنوان آثار است. از ضعف‌هاي اين كتاب، نداشتن فهرست موضوعي و نيز فهرست الفبايي نويسندگان است.
آينه آثار: فهرست آثار و معرفي كتاب‌هاي منتشر شده حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت؛ به كوشش مركز تحقيقات حج؛ تهران: نشر مشعر، چاپ 1، 1387، 223ص، رقعي.
معرفي آثار منتشرشده توسط مركز تحقيقات حج وابسته به بعثه مقام معظم رهبري در امور حج و زيارت است. اين توليدات دربارۀ حج و ابعاد گوناگون فقهي، تاريخي، عرفاني، سياسي و اجتماعي آن و نيز درباره عتبات عاليات است. در اين كتابشناسي، 396 اثر معرفي شده است. به همراه اطلاعات مأخذشناسي هر كتاب، معرفي كوتاهي از آن كتاب نيز آمده است. تنظيمِ اطلاعات اين كتاب موضوعي است و آثار در يازده فصل معرفي شده‌اند. عناوين فصول يازده‌گانه عبارتند از: قرآن و تفسير؛ آداب، اخلاق، اسرار و معارف حج؛ احكام و مناسك؛ اعتقادات؛ آثار تاريخي (شامل: آثار تاريخي و مذهبي و امكاكنت حج، اماكن متبركه سوريه، عتبات عاليات عراق)؛ ادعيه و زيارات؛ سفرنامه‌ها و خاطرات؛ حج در آينه شعر و ادب؛ نشريات امور اجرايي حج؛ آثار متفرقه؛ كتب و نشريات به زبانهاي خارجي (شامل كتاب‌هاي اردو، انگليسي، تركي، عربي). در پايان اين كتابشناسي، فهرست الفباي عناوين آمده است.
كتابشناسي زيارت: كتابشناسي زيارت، مزار، زيارتگاه‌هاي اسلامي، توسل، شفاعت، تبرك. به كوشش سيدرضا باقريان موحد؛ تهران: نشر مشعر، چاپ 1، ۱۳۸۷،400ص، رقعي.
گزارشي از مهم‌‌ترين كتاب‌هاي درباره زيارت به زبان فارسي يا عربي است. اين كتاب‌ها در ايران نوشته يا ترجمه شده و يا پخش و عرضه شده است. اين آثار حداكثر تا سال 1386 شمسي به چاپ رسيده‌اند. اين كتابشناسي در سه بخش تنظيم شده است. مؤلف در بخش اول با عنوان «كتابشناسي توصيفي زيارت»، يكصد كتاب مهم درباره زيارت و مزار و زيارتگاه و موضوعات مرتبط را برگزيده و به صورت توصيفي معرفي كرده است. در بخش دوم با عنوان «كتابشناسي غير توصيفي زيارت»، اطلاعات مأخذشناسي 562 اثر را آورده است. در بخش سوم با عنوان «نسخه‌شناسي زيارت»، اطلاعاتِ 535 نسخه خطي در موضوع زيارت را از فهرست‌هاي نسخ خطي و برخي منابع اصيل آورده است. نحوۀ تنظيم اطلاعات در هر بخشِ اين كتاب براساس الفباي عنوان آثار است.
كتابشناسي حج و زيارت: معرفي كتاب‌هاي منتشره در ايران(1358-1388)؛ اباذر نصراصفهاني؛ تهران: نشر مشعر، چاپ 1، 1390، 1012ص، وزيري.
معرفي كتاب‌هاي منتشرشده در ايران در موضوع حج و زيارت پس از پيروزي انقلاب اسلامي تا سال 1388 است. به عبارتي اين كتابشناسي در پي معرفي همه آثار حج و زيارت نيست، بلكه فقط كتاب‌هايي را معرفي مي‌كند كه در محدوده زماني 1358-1388 چاپ شده است. اين محدوده زماني و جغرافيايي بر اساس نظر مديريت مركز تحقيقات حج، به عنوان سفارش‌دهندۀ اثر اجرا شده است. كل كتاب‌هاي معرفي‌شده در اين كتابشناسي حدود 2200 عنوان است. از اين تعداد 1400 عنوان درباره حج و موضوعات مرتبط با آن و حدود 800 عنوان درباره ابعاد مختلف زيارت است.
اطلاعات گردآوري شده در يازده بخش طبقه‌بندي و تفكيك شده‌اند. عناوين اين يازده بخش چنين است: بخش نخست: تاريخ و جغرافيا؛ بخش دوم: سفرنامه و خاطره‌نگاري؛ بخش سوم: عرفان، اخلاق و كلام؛ بخش چهارم: قرآن و حديث؛ بخش پنجم: ادبيات و هنر؛ بخش ششم: فقه و حقوق؛ بخش هفتم: علوم اجتماعي(شامل جامعه‌شناسي، اقتصاد، علوم سياسي، روان‌شناسي، آمار و...)؛ بخش هشتم: بهداشت و درمان؛ بخش نهم: مديريت حج و حجّاج؛ بخش دهم: تشرف و نيايش؛ بخش يازدهم: كليات: مرجع‌شناسي. همچنين ذيل هر بخش، اطلاعات تفكيك و معمولاً در چند فصل آمده‌اند. براي آساني در دسترسي به اطلاعات اين كتاب، مؤلف در پايان سه نوع نمايه آورده است: 1. فهرست عناوين؛ 2. فهرست پديد آورندگان؛ 3. فهرست فروست‌ها (سلسله انتشاراتي).
در خارج از ايران
قائمة ببليوجرافية موضوعية عن الحج؛ إعداد قسم الإعداد الفني، إدارة المخطوطات والمكتبات الإسلامية، قطاع الإفتاء والبحوث الشرعية؛ الكويت: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، 1988م/1418ق، 90ص.
گزارشي از آثار موجود در سه كتابخانه وابسته به اداره نسخه‌هاي خطي و كتابخانه‌هاي كويت درباره حج و ابعاد آن است. در اين كتابشناسي اطلاعاتِ مأخذشناسي 170 اثر كه در مكتبة الروضه، مكتبه المسجد الكبير و مكتبه الموسوعه الفقهيه موجود بوده است، گردآوري و در قالب فهرست برگه‌هاي كتابخانه‌اي معرفي شده است. در پايان كتابشناسي نيز دو فهرست شامل فهرست پديدآورندگان و فهرست عناوين آمده است.
معجم ما الف عن الحج: تاريخه، مناسكه، تنظيمه، طرقه، الرحلات اليه؛ عبدالعزيز بن راشد السنيدي؛ رياض: دارة الملك عبدالعزيز، الطبعة الولي، 1423ق، 415ص.
در اين كتابشناسي اطلاعات 2655 اثر شامل كتاب، پايان‌نامه، مقاله، پژوهش، سخنراني، سمينار، اسناد و آمار، گزارش ها، عكس‌ها و نقشه‌ها و مانند آن در موضوعات مرتبط با حج، در زبانهاي مختلف گردآوري و معرفي شده است.
مؤلف اطلاعات گردآوري‌شده را به هفت بخش تقسيم كرده است. بخش اول به آمارها و اسناد اختصاص دارد. در اين بخش 92 ماده آمده است كه دو ماده به زبان انگليسي و يك ماده به زبان ايتاليايي و بقيه به زبان عربي است. بخش دوم مربوط به نقشه‌ها و عكس‌هاست. در اين بخش به يازده مورد اشاره شده كه همگي به زبان عربي است، جز يك مورد كه به زبان عربي-انگليسي است. بخش سوم به گزارش‌ها اختصاص دارد كه 45 گزارش در آن آمده است. از اين تعداد ده مورد به زبان انگليسي، يك مورد به فرانسوي، سه مورد به عربي-انگليسي و بقيه به عربي است.
در بخش چهارم كه به معرفي كتاب اختصاص دارد، 1190 اثر معرفي شده است. از اين كتاب‌ها 56 مورد به زبان فارسي، 31 مورد به تركي، سيزده مورد به انگليسي، چهار مورد به فرانسوي، يك مورد به اردو و موارد ديگر به عربي است. همچنين از اين تعداد، 239 مورد مربوط به نسخه‌هاي خطي است. در بخش پنجم كه به معرفي پايان‌نامه‌ها اختصاص دارد، 42 رساله در سطح كارشناسي ارشد و 28 رساله در سطح دكتري به زبان عربي و نيز سيزده مورد به زبان انگليسي كه از دانشگاه‌هاي امريكا است، معرفي شده است.
بخش ششم كه به مقالات و پژوهش‌ها اختصاص دارد، شامل 1234 اثر است كه يك مورد به زبان انگليسي، پنج مورد به فرانسوي، دو مورد به آلماني و بقيه به عربي است. بخش هفتم كه بخش پاياني است، مربوط به سخنراني‌ها و نوارهاي كاست است. سيزده ماده مربوط به سخنراني‌هاي منبري است و بقيه نوارهاي كاست سخنراني‌هاي دانشگاهي و علمي اختصاص دارد. مؤلف در پايان اين كتاب دو فهرست آورده است كه عبارتند از: 1. فهرست پديدآورندگان، 2. فهرست عناوين.
الفهرس الوصفي التراكمي الأول للدراسات، التقارير، البحوث، والخرائط (1395-1411 هـ = 1975-1991 م)؛ عبد الرحمن محمد سلطان المعصومي و نجاتي نادر أدزترك؛ مكة المكرمة: جامعة أم القرى، مركز أبحاث الحج، 1992م/1413ق، 238ص.
كتابشناسي آثار منتشرشده توسط مركز الابحاث الحج از جمله مراكز پژوهشي فعال در عربستان سعودي است. در اين كتاب گزارشي از تحقيقات و پژوهش‌ها و نيز نقشه‌هاي منتشر شده توسط اين مؤسسه آمده است.
المجموع المفيد لكتب الحج علي ضوء الكتاب والسنة؛ صالح بن فوزان بن عبد الله؛ مكة المكرمة: مكتبة إمام الدعوة العلمية، 1422ق/2002م، 239ص.
كتابشناسي منتخبي از آثار درباره حج و ابعاد آن، به ويژه بعد فقهي آن است.
تــــازه هــــا- واکاوی آموزههای کلامی در زیارتنامه اربعین امام حسین
- جلوههایی از جامعه مهدوی در مراسم زیارت اربعین
- لطائف الاذکارِ ابن مازه بخاري، کهنترين متن فارسي در آداب و مناسک حج
- نقش زیارت در تربیت سیاسی زائر
- ارتباط زائر و مزور، از دیدگاه محمد غزالی (با رویکرد نقد وهابیت)
- آشنایی با وضعیت کنونی قربانی در حج (قربانگاه معیصم)
پـــربـــازدیـــدهــــا- خانه كعبه به منزله اسرار حيات معنوي/ بهزاد گلياراني
- پايان نامه هاي دانشگاهي-حوزوي در موضوع «وهابيت شناسي» و «سلفي گري» / اباذر نصراصفهاني
- پايان نامه هاي دانشگاهي-حوزوي در موضوع «وهابيت شناسي» و «سلفي گري» / اباذر نصراصفهاني
- ديوارنگارههاي عاشورايي بقعه شاه زيد اصفهان / احمد خامه يار
- آسيبشناسي ميداني مراسم پيادهروي اربعين حسيني
- زيارت اربعين از ديدگاه فقه
قم، خيابان 75 متری عمار یاسر، خیابان شهید آیت الّله قدوسی، ساختمان حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، طبقه پنجم
پست الکترونیک: info@hzrc.ac.ir
تلفن تماس: 37186 - 025
نمابر: 37769994 - 025
كد پستی: 3719158489
پست الکترونیک: info@hzrc.ac.ir
تلفن تماس: 37186 - 025
نمابر: 37769994 - 025
كد پستی: 3719158489
دسـتـرسـی سـریـع
پـیـونـدهــای مـرتـبـط
