ديوارنگاره‌هاي عاشورايي بقعه شاه زيد اصفهان / احمد خامه يار

يك ويژگي منحصر به‌فرد اين بقعه، كه آن را به زيارتگاهي شاخص در ميان زيارتگاه‌هاي شهر اصفهان تبديل مي‌كند، آن است كه دور تا دور ديوارهاي داخل اتاق مقبره امامزاده را ـ از پايين تا كتيبه سراسري زير گنبد ـ ديوارنگاره‌هايي حاوي صحنه‌هاي مختلف از وقايع روز عاشورا و حوادث بعدي مرتبط با آن فرا گرفته است. اين ديوارنگاره‌ها نمونه برجسته‌اي از هنر مذهبيِ عاميانه در دوره متأخر به شمار مي‌آيند.

درباره زمان پديد آوردن اين نقاشي‌ها، نظر يكساني وجود ندارد. اما با توجه به سبك آنها و پيدا شدن تاريخ ۱۳۲۳ق در آنها، مي‌توان گفت كه اين ديوارنگاره‌ها در نيمه اول سده چهاردهم هجري قمري اجرا شده است.[۴] لطف‌الله هنرفر نيز اشاره كرده است كه اين نقاشي‌ها كار سيد عباس آقاميري، نقاش مشهور اين دوره است.[۵] اين ديوارنگاره‌ها در سال ۱۳۶۹ شمسي به همت اداره اوقاف اصفهان و با نظارت سازمان ميراث فرهنگي، مرمّت شده است.

مجالس مختلف اين نقاشي‌ها از يكديگر تفكيك نشده است؛ اما شامل صحنه‌هاي بزرگ چند موضوع اصلي است كه در حاشيه آنها، صحنه‌هاي كوچك‌تر وقايع ديگري نيز به چشم مي‌خورد. اين نقاشي‌ها از صحنه وداع حضرت عباس با زنان اهل بيت آغاز مي‌شود و به صحنه احضار سرهاي شهداي كربلا و اسراي اهل بيت در مجلس يزيد ختم مي‌شود؛ و به جز صحنه جان باختن حضرت علي‌اكبر در دامان امام حسين (ع)، تقريباً تسلسل زماني حوادث در آن رعايت شده است.

در ادامه به شرح اجمالي و مختصر ديوارنگاره‌هاي موجود در بقعه شاه زيد مي‌پردازيم:

۱- نخستين مجلس كه نيمه شمالي ديوار ضلع شرقي اتاق مقبره را پوشانيده، شامل صحنه وداع حضرت عباس با حضرت سكينه خاتون و ساير زنان كاروان امام حسين (ع) است. تصوير حضرت عباس برروي اسب با ابعاد بزرگ نقاشي شده است و در سمت چپ آن، زنان اهل بيت با چادرهاي سياه و صورت‌هاي پوشيده تصويرپردازي شده‌اند. بالاي تصوير حضرت عباس، در سمت چپ، تصوير خيمه‌ها و نيز عبدالله بن امام حسن (ع) به چشم مي‌خورد؛ و در سمت راست، مجلس جنگ حضرت قاسم بن الحسن (ع) با فرزندان ازرق شامي و متصل به آن، مجلس جنگ حضرت علي‌اكبر با شارق بن شيث تصويرپردازي شده است.

۲- مجلس دوم كه نيمه جنوبي ديوار ضلع شرقي اتاق مقبره را فرا گرفته، دربرگيرنده صحنه جنگ حضرت عباس در كنار شط فرات است. در پايين مجلس، شط فرات كه ماهي‌هايي در آن شناورند، و همچنين اجساد چند تن از كشتگان به چشم مي‌خورد.

۳- مجلس سوم در ضلع جنوبي ديوار مقبره، در سمت چپ ورودي شبستان واقع در جنوب بقعه اجرا شده است. اين مجلس امام حسين (ع) را سوار بر اسب به تصوير كشيده است كه در دست خود، حضرت علي اصغر را كه تير به گلوي وي اصابت كرده، بلند كرده است. در گوشه سمت چپ بالاي مجلس، تصوير خيمه‌گاه و برخي از زنان اهل بيت به چشم مي‌خورد. در پايين مجلس، تصاوير فرشتگان و شياطيني نقاشي شده است كه به ياري دو سپاه آمده‌اند.

۴- مجلس چهارم، كه در ضلع جنوبي ديوار مقبره، در سمت راست ورودي شبستان اجرا شده است، امام حسين (ع) را سوار بر ذوالجناح نشان مي‌دهد كه دشمنان ايشان را تيرباران كرده‌اند. در بالاي تصوير، در سمت راست امام حسين (ع)، فرشتگان در آسمان به پرواز درآمده‌اند و در سمت چپ امام (ع) نيز سلطان قيس هندي و وزير او تصويرپردازي شده‌اند.

۵- مجلس پنجم كه بخش جنوبي ديوار ضلع غربي اتاق مقبره را فرا گرفته است، صحنه سر بريدن و شهادت حضرت امام حسين (ع) و چند تن از شهداي كربلا را نشان مي‌دهد و در مقايسه با ساير مجالس، جزئيات بيشتري را در بر دارد. در بخشي از مجلس، امام حسين (ع) خوابيده بر زمين با بدن لخت و تيرباران، و در حالي كه قاتل آن حضرت در حال سر بريدن ايشان است، به تصوير كشيده شده است. در اطراف ايشان نيز اجساد تيرباران و گاه بدون سر تعدادي از شهداي بني‌هاشم از جمله طفلان زينب و حضرت علي‌اصغر و شهداي ديگري همچون حبيب بن مظاهر، حر رياحي و فرزند و غلامش به چشم مي‌خورد. در بالاي سمت چپ تصوير، حضرت امام زين‌العابدين (ع) با لباس سبز رنگ و در حالي‌كه به دست دشمنان اسير شده، شاهد صحنه شهادت پدر گرامي خويش است. در بالاي سمت راست تصوير، نقاشي فضه در كنار يك شير، كه يادآور داستان مشهور شير و فضه است، و در كنار آن، بانويي كه كرّوبيان وي را احاطه كرده‌اند و گويا نماد حضرت فاطمه زهرا (س) است، به چشم مي‌خورد.

۶- مجلس ششم كه بخشي از آن در بالاي ورودي رواق غربي امامزاده، و ادامه آن در سمت راست آن اجرا شده است، حاوي نقاشي كاروان سرهاي شهدا و اسراي اهل بيت است. در اين مجلس، زنان خاندان اهل بيت در كجاوه‌ها و در مقدمه آنان، حضرت امام زين العابدين (ع) سوار بر شتر به تصوير كشيده شده‌اند و سربازان سپاه دشمن نيز سرهاي بريده شهداي كربلا، از جمله سر حضرت سيدالشهدا (ع) و حضرت عباس را روي نيزه حمل مي‌كنند.

۷- مجلس بعدي كه در امتداد مجلس كاروان اسراي اهل بيت و سرهاي شهدا قرار دارد، تصوير حضرت امام حسين (ع) است كه پيكر حضرت علي‌اكبر را در حال جان باختن، در دامان خويش گرفته است. در بالاي سمت چپ امام (ع)، تعدادي از زنان اهل بيت شاهد اين صحنه هستند و در گوشه سمت راست بالاي مجلس، عمر سعد، سوارِ بر اسب تصويرپردازي شده است.

۸- آخرين مجلس مرتبط با وقايع عاشورا، نقاشي دربار يزيد است كه در نيمه غربي ضلع شمالي اتاق مقبره (سمت چپ ورودي اصلي بقعه از داخل) اجرا شده است. يزيد بر تخت خود نشسته است و در طرفين آن سربازان حامل سرهاي روي نيزه و نيز زنان اهل بيت و امام زين‌العابدين (ع) ايستاده‌اند. در پيش روي يزيد سرهاي بريده تعدادي از شهدا از جمله امام حسين (ع)، علي‌اكبر، قاسم و وهب به چشم مي‌خورد و در كنار برخي از اين سرها اشعاري بر ديوار نوشته شده است. مقابل سرها، تصوير دو بانو وجود دارد كه حضرت زينب و رقيه خاتون معرفي شده‌اند.

در ادامه ضلع شمالي اتاق مقبره، نقاشي‌هاي ديگري غير مرتبط با وقايع عاشورا وجود دارد كه موضوع آنها به شرح زير است:

۱- در بالاي ورودي اصلي (شمالي) اتاق مقبره، تصوير امام رضا (ع) و داستان ضامن آهو نقاشي شده است. در امتداد اين نقاشي، تصوير يك زيارتگاه به چشم مي‌خورد كه شايد نمادي از آستان مقدس امام رضا (ع) در مشهد باشد.

۲- در سمت راست ورودي، تصوير بزرگي از امام موسي بن جعفر (ع) در غل و زنجير نقاشي شده است.

۳- آخرين نقاشي، حاوي تصوير دو نفر (يكي بزرگتر از ديگري) است كه دست به سينه، به حالت احترام ايستاده‌اند و احتمالاً نقاش و كمك نقاش ديوارنگاره‌هاي بقعه مي‌باشند.

[۱] گنجينه آثار تاريخي اصفهان، لطف‌الله هنرفر، ص ۳۸۹

[۲] مزارات اصفهان، سيد مصلح‌الدين مهدوي، تصحيح: اصغر منتظر القائم، ص ۲۷۰

[۳] براي آگاهي بيشتر، ر.ك: گنجينه آثار تاريخي اصفهان، لطف‌الله هنرفر، صص ۳۸۹-۳۹۱

[۴] ر.ك: نقاشي و نقاشان دوره قاجار، وليم فلور و ديگران، ص ۸۰-۸۱

[۵] گنجينه آثار تاريخي اصفهان، لطف‌الله هنرفر، ص ۳۸۹