آشنايي با عتبات عاليات: كتب پيشنهادي براي مطالعه

عكاس: كمال‌الدين شاهرخ، ابراهيم اصغرزاده، ترجمه متن انگليسي: سيد صدرالدين ‏موسوي‌جشن، ترجمه متن عربي: سنا انصاري، تهران، نشر مشعر‏، 1392، 380 ص، رحلي.‏

جعفر الخليلي، ترجمه‌ علي‌ چراغي، تهران، حميد، چاپ1، 1376، 372 ص، وزيري.

اين كتاب، ترجمه‌اي از كتاب «مدخل‌ الي‌ موسوعة العتبات المقدسة» نوشته جعفر الخليلي است و مجموعه اطلاعاتي درباره عتبات و زيارتگاه‌هاي شريف ائمه معصوم(عليهم السلام)، در آن آمده است. نويسنده، زندگينامه چهارده معصوم(عليهم السلام) و اخلاقيات و خدمات اجتماعي آنان را به تفصيل آورده و بررسي نموده است. آن‌گاه بارگاه‌هاي آنها را در شهرهاي مختلف عراق، عربستان و ايران، تحليل و بررسي كرده است.

خادمعلي سالاريان، مشهد، رستگار، چاپ1، 1385، 256 ص، رقعي.

اين كتاب، بررسي جنبه‌هاي مختلف عتبات عراق است. به اين منظور، نخست اطلاعاتي را درباره جغرافياي طبيعي، تاريخي، سياسي و اقتصادي كشور عراق بيان مي‌كند. سپس پيشينه تاريخي عتبات عاليات و ديگر اماكن سياحتي ـ زيارتي اين كشور را بررسي مي‌نمايد.

محمدرضا قمي، تهران، نشر مشعر، چاپ1، 1379، 96 ص، پالتويي.

اين كتاب، به بررسي اماكن زيارتي و زيارتگاه‌ها و نيز سياحتگاه‌هاي عراق مي‌پردازد. نويسنده پس از مقدمه، در هفت فصل، شهرهاي زيارتي عراق را معرفي مي‌نمايد. ابتدا نجف اشرف، سپس كوفه، كاظمين، بغداد و سامرا. بخش دوم و آخرين قسمت كتاب، مربوط به آثار باستاني عراق و برخي از تصاوير است.

سيد مجتبي بحريني، مشهد، نشر يوسف فاطمه(عليها السلام)، 1391، جلد1، رقعي.‏

اين اثر، چهارمين دفتر از مجموعة «مشاهد مشرفه» و نخستين دفتر از مجموعة سه جلدي «اينجا نجف است»، به معرفي ‏پيشينة شهر نجف اشرف در تفاسير، احاديث و گذر تاريخ، اختصاص دارد. اين مجموعه، در قالب سفرنامه نگاشته شده است تا افزون بر ‏جذّابيت، دربردارنده نكات آموزنده ديگر نيز باشد. مطالب كتاب در هفت فصل، تدوين شده است. نگارنده، پس از شرح آغاز سفر از ‏شهر مشهد تا نجف و خاطرات پرواز، نام‌هاي اين سرزمين مقدس را برمي‌شمارد و درباره آنها توضيحاتي را بيان مي‌كند. بخش ‏سوم، به شرح سابقة تاريخي اين شهر، پيش از ظهور اسلام، اختصاص دارد و در بخش چهارم، وقايع مرتبط با نجف در دوران ‏اسلام، تبيين مي‌شود. رخدادهاي مرتبط با شهادت اميرمؤمنان علي(عليه السلام)، مراسم تجهيز ايشان و رويدادهاي پس از دفن در نجف، مطالب ديگر اين دفتر است. زبان اثر، اديبانه و روان است. از اين‌رو نگارنده در مواردي، از اشعار فارسي و عربي نيز استفاده كرده است.‏

علي‌اكبر بابازاده، قم‌، دانش‌ و ادب‌‏‏‏، چاپ1، 1381، 414 ص، جيبي.

اين كتاب، اماكن زيارتي شهرهاي نجف، كربلا، كوفه، كاظمين و سامرا را بررسي مي‌نمايد. نگارنده در بخش نخست، به عناويني توجه كرده كه دانستن آن براي هر زائر عتبات عاليات، ضروري است. آن‌گاه در بخش‌هاي دوم تا ششم، تاريخ شهرهاي زيارتي عراق و فضيلت هريك و شرح زيارتگاه‌هاي آن را آورده است. گفتني است، در بخش چهارم كتاب كه مباحث مربوط به كربلا و امام حسين(عليه السلام) آمده است، عناويني، همچون فضيلت كربلا، تربت كربلا، زائران كربلا، انواع زيارت امام حسين(عليه السلام) و شيوه زيارت نيز بررسي شده است.

سيد مهدي خاتمي و محسن اسكندري، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ‏‏1392، 160 ص، خشتي.‏

اين كتاب براي شناخت همه جانبه از شهر نجف و حرم مطهر امام علي(عليه السلام)، در چهار فصل، تدوين شده است. فصل نخست به ويژگي‌هاي ‏كلي شهر نجف، همچون جغرافياي عمومي و اقليمي آن مي‌پردازد. در فصل دوم، با نگاه تاريخي به شهر نجف، آن را بستر مناسب توسعه حرم، دانسته است. در فصل سوم، حرم مطهر حضرت علي(عليه السلام)، كانون توجه قرار گرفته است. در اين فصل، وضعيت فعلي حرم مطهر و سير ‏تغييرات آن در طول تاريخ، بررسي شده است. در فصل آخر نيز پيشنهادهايي براي گسترش مناسب اين حرم، ارائه گرديده ‏است.‏

عبدالجواد كليددار، ترجمه مسلم صاحبي، تهران، نشر مشعر، 1389، 375ص، وزيري.‏

اين كتاب، نوشته مرحوم دكتر «سيد عبدالجواد كليددار آل‌طعمه» در سال ۱۳۶۸ هـ. است كه اطلاعات كاملي درباره تاريخ شهر كربلا، آثار ديني، فتنه‌ها و نيز اقداماتي كه زمامداران دين اسلام و بزرگانش براي آباداني كربلا انجام ‏داده‌اند، ارائه شده است. در اين كتاب، به‌ويژه، بررسي جامعي درباره «حائر حسيني»، صورت گرفته است؛ درباره اينكه حائر، نام چه ‏مكاني است، نظريه‌هاي متفاوتي بيان شده كه در فصل‌هاي اين كتاب، به اين مسئله پرداخته شده است.‏

ابراهيم حيدري، تهران، زعيم‏‏‏، چاپ1، ‏1388، 339 ص، وزيري.

اين كتاب، به بررسي ابعاد عتبات، مرقدها، مدفن‌هاي بزرگان، ابرار و رهبران ديني مي‌پردازد. نويسنده، اماكن مقدس را براساس معيارهاي جغرافيايي تقسيم و دسته‌بندي مي‌نمايد و آن‌گاه رخدادهاي مهم مرتبط و منتسب به اين اماكن را بررسي مي‌كند. اماكن مقدس، شامل ابعادي مثل معماري، نمادها و سمبل‌ها، شخصيت‌شناسي، آسيب‌شناسي، نظريات مردم درباره آنان، آرا و ديدگاه خودشان و موقوفات وابسته است. هريك از اين ابعاد، خود مشتمل بر چند مطلب ديگر است؛ براي مثال معماري، شامل فنوني همچون گچ‌بري، آينه‌كاري و كاشي‌كاري است. نويسنده، تلاش كرده است كه اين نوع مقولات را بررسي كند.

سيد محمد بني‌هاشمي، بازنويسي سعيد مقدس، تهران، مركز فرهنگي انتشاراتي منير، چاپ1، 1385، 476 ص، وزيري.

اين كتاب، در چهار بخش، به بررسي فضيلت، آموزه‏ها و آداب زيارت اهل‏بيت(عليهم السلام)، به روش تحليلي و مستند به آيات و روايات مي‌پردازد. كتاب، حاصل دو سال تدريس نويسنده بوده است كه به قلم سعيد مقدس بازنويسي و ويرايش شده است. معرفت، نيت و همّت، آداب و اعمال زيارت و قبولي، عناوين بخش‏هاي اين كتاب است. در بحث پاياني، شرايط و موانع قبول عمل، احباط عمل و رابطه آن با فضل الهي، با رويكردي اخلاقي همراه ديدگاه‏ها و مواعظ ائمه معصوم(عليهم السلام) بيان شده است.

سيد علي علوي، تهران، نشر مشعر، 1391، 216ص، خشتي.‏

معرفي اماكن زيارتي و سياحتي استان نجف و نيز وضعيت جغرافيايي آن، موضوع اين كتاب است.

احسان مقدس، تهران، نشر مشعر، چاپ1، ‏1387، 361 ص.

اين كتاب، راهنماي مديران و زائران در شناخت اماكن و زيارتگاه‌هاي عراق است. نويسنده، به منظور تهيه متن درسي براي دوره آموزش مديران و پرسنل گروه‌هاي زيارتي، اين كتاب را نوشته و همه اطلاعات مورد نياز را دقيق و جامع، آورده است.

مهدي سرحدي و علي علوي، تهران، نشر مشعر، چاپ1، 1388، 144 ص، رقعي.

اين كتاب، راهنماي زائران بارگاه امام علي(عليه السلام) براي زيارت آگاهانه اين مرقد شريف است. امام علي(عليه السلام) به عنوان صحابي پاكدامن نزد اهل‌سنت و امام اول شيعيان، از مقام و منزلت ويژه‌اي برخوردار است. مرقد او در طول تاريخ، محلي براي زيارت ميليون‌ها زائر بوده است. در ضمن اين مرقد، در هر دوره، توسعه يافته و تحولاتي داشته است. نويسنده اين كتاب، سعي كرده است تا همه اين تحولات را بشناساند.

محمدمهدي احمدي، قم، نصايح، چاپ3، 1378، 150 ص، رقعي.

اين كتاب به معرفي اماكن مقدس و تاريخي و تبيين پيشينه تاريخي شهر كربلا مي‌پردازد. در ابتدا، موقعيت جغرافيايي شهر بررسي شده است. سپس درباره نامگذاري اين شهر و نظرهاي موجود درباره چند اسم متداول در متون تاريخي، تحليل و بررسي شده است. در ادامه، نويسنده به توصيف ويژگي‌هاي ظاهري و هنر معماري حرم امام حسين(عليه السلام) و حرم حضرت عباس(عليه السلام) مي‌پردازد و وضعيت بناي قديمي شهر را كه شامل شش دروازه بوده، بررسي مي‌نمايد و وضعيت فعلي شهر و محلات و وجه تسميه هريك را تشريح مي‏كند. همچنين به رسوم مردم كربلا در زيارت هريك از اماكن مقدس كه در ايام خاصي از سال صورت مي‏گيرد، اشاره‏ هايي مي‌كند. در ادامه، اصطلاح مقام تعريف شده و تعدادي از مقامات تاريخي و باستاني شهر، مانند مقام حر، مقام ابن‌فهد حلي، تل زينبيه را معرفي مي‏نمايد. گفتني است، قسمت پاياني كتاب به معرفي برخي از مجالس عزاداري معروف و نذرهاي رايج مردم كربلا و نيز آداب زيارت اختصاص يافته است.

سيد علي علوي، تهران، نشر مشعر، چاپ1، 1388، 156 ص، رقعي.

اين كتاب به بررسي مسجد كوفه و پيرامون آن مي‌پردازد. مسجد كوفه، از مساجد مهم جهان اسلام است كه بسياري از حوادث تاريخ اسلام در آن واقع گشته است. اين كتاب، بخش‌هاي مختلف اين مسجد را معرفي مي‌كند و تحولات تاريخي آن را بررسي مي‌نمايد.

سيد احمد علوي، عكاسان: علي علوي، امير حسامي‌نژاد و ناصر ابراهيمي، قم، نشر معروف، ‏‏1389، 586 ص.‏

اين كتاب، معرفي شهرهاي زيارتي عراق براي راهنمايي زائران آن است. در اين نوشتار، به‌صورت مصور، اماكن مذهبي عراق، معرفي شده و ضمن معرفي اجمالي امامان و امام‌زادگان مدفون در اين كشور و زيارت‌نامه برخي از آنان، اوصاف جغرافيايي، شهري، تاريخي، مذهبي و فرهنگي اين شهرها نيز بيان گرديده است. نويسنده، ضمن توصيف شهرهاي كربلا، نجف، سامرا، كاظمين، كوفه و بغداد، تاريخچه‌اي را از برخي اماكن مذهبي مهم، مانند سرداب مقدس در سامرا، مسجد كوفه، مسجد سهله، مسجد براثا، مسجد صعصعه، ارائه نموده است.

جواد محدثي، تهران، نشر مشعر، چاپ1، ‏1387، 59 ص، پالتويي.

اين كتاب، به طور خلاصه به مسئله زيارت و آثار آن و آشنايي اجمالي با حرم‌ها و زيارتگاه‌ها و اماكن تاريخي سرزمين عراق مي‌پردازد و به زباني نوشته شده است كه عموم زائران، بتوانند از آن استفاده كنند.

محمدرضا نيلفروشان، اصفهان، گنبدهاي فيروزه‌اي، هم‌انديشان، چاپ1، 1388، 432 ص، رقعي.

اين كتاب، به بررسي ابعاد مختلف اماكن مقدس و زيارتي كشور عراق مي‌پردازد. البته نويسنده با توجه به تخصصش در معماري، بيشتر از اين جنبه، به معرفي بناها پرداخته است. در واقع وي، جنبه‌هاي هنري اماكن زيارتي را برجسته‌تر كرده است.

محمد صحتي سردرودي، تهران‌، سازمان‌ تبليغات‌ اسلامي‌، مركز چاپ‌ و نشر، چاپ1، 1374، 240 ص.

اين كتاب درباره شهر سامرا و اماكن مقدسي و زيارتي اين شهر و نيز درباره تحولات تاريخي، اجتماعي، ديني و جغرافيايي اين شهر است. به نظر نويسنده، سامرا، مركز تلاقي ديدگاه‌هاي ائمه شيعه و رهبران مذهبي است و از اين نظر، بسيار مهم است؛ زيرا غيبت حضرت وليعصر[ نيز از همين شهر آغاز شد.

نشر مشعر، گزيده‌اي از اين كتاب را با عنوان «گزيده سيماي سامراء: سيناي سه موسي»، در سال 1388ه‍ .ش منتشر كرده است.

حسن ايدرم، تهران، سازمان‌ تبليغات‌ اسلامي‌، شركت‌ چاپ‌ و نشر بين‌الملل‌، چاپ1، 1379، 228 ص، رقعي.

اين كتاب، شهر كاظمين را از نظر تاريخي، جغرافيايي، جمعيتي، آداب و رسوم، آثار و گنجينه‌هاي تاريخي، بررسي كرده است. نويسنده، مطالب را در پنج بخش با اين عناوين تنظيم نموده است: كاظمين آرام دجله؛ كاظمين در نگاه زمان؛ كاظمين در چشمان يك زائر؛ كاظمين در گستره دين و كاظمين از حماسه تا سال‌هاي فروغ.

گفتني است، نشر مشعر اين كتاب را در سال 1387ه‍ .ش منتشر كرده است.

محمد صحتي سردرودي، تهران‌، سازمان‌ تبليغات‌ اسلامي‌، مركز چاپ‌ و نشر، چاپ2، 1373، 237 ص.

اين كتاب، مجموعه مطالبي درباره تاريخ شهر كربلا، آستان مقدس امام حسين(عليه السلام) و اماكن تاريخي و زيارتي اين شهر است. كربلا در مذهب شيعه، نماد مظلوميت است و در اين مكان، دو جريان حق و باطل به رزمگاه رفتند. از اين‌رو موجب عبرت‌آموزي است. موضوعات ديگري نيز در كتاب بيان شده است؛ از جمله: فلسفه زيارت، فضايل و آداب زيارت امام حسين(عليه السلام)، آداب زيارت حضرت ابوالفضل العباس(عليه السلام)، آثار معنوي زيارت، تأثير اجتماعي زيارت. نشر مشعر اين كتاب را در سال 1387ه‍ .ش، منتشر كرده است.

سعيد بابائي حائري‌، تهران، سازمان‌ تبليغات‌ اسلامي‌، مركز چاپ‌ و نشر‏، چاپ1، 1376، 251 ص، رقعي.

اين كتاب، به بررسي تاريخ پيدايش نجف اشرف و معرفي زيارتگاه‌هاي اين شهر مي‌پردازد. نجف اشرف، از مراكز بسيار مهم شيعه است؛ به طوري‌كه تشيع از اينجا، ترويج و گسترش يافته است. از اين‌رو همواره شيعيان و مسلمانان به اين مكان، توجه ويژه‌اي دارند. معماران و مهندسان نامدار شيعه، آثار زيادي را در اين شهر، بر جاي گذاشته‌اند. نويسنده كتاب، به جنبه‌هاي مختلف، مثل معماري، شهرسازي، شخصيت‌هاي مهم مقيم يا مدفون در اين شهر، بخش‌ها و نهادهاي مهم شهري و حوزه علميه اين شهر، پرداخته است.

نشر مشعر، گزيده‌اي از اين كتاب را با عنوان گزيده سيماي نجف اشرف، در سال 1387 ه‍ .ش منتشر كرده است.

ابوعلي خداكرمي زنجاني، قم، افق فردا، چاپ1، 1381، 325 ص، رقعي.

اين كتاب، به معرفي ابعاد زيارتگاه‌هاي مذهبي عراق مي‌پردازد. نويسنده در هفت فصل، به اهميت زيارت اولياي الهي، به‌ويژه زيارت امام حسين(عليه السلام) پرداخته و با بهره‏گيري از منابع حديثي و تاريخي، به آثار معنوي زيارت در پيوند محبت بنده با پيشوايان ديني و قُرب به حق، سخن گفته است. نويسنده در شهر كاظمين، به مرقد دو امام شيعه (امام كاظم و امام جواد) و قبور نواب امام زمان و شيخ كليني اشاره مي‌نمايد و از تاق كسرا و ايوان مداين نيز سخن مي‌گويد. سپس ضمن بحث زيارت امام هادي(عليه السلام) و امام عسكري(عليه السلام) در سامرا، به شرح حال سيد محمد يكي از فرزندان امام هادي(عليه السلام) مي‌پردازد. وي، با سيري در كوفه، به اماكن زيارتي آن، مانند مسجد كوفه، مسجد سهله و مراقد بسياري از اولاد و احفاد امامان اشاره كرده و از اهميت نجف اشرف و تجديد بناي بارگاه ملكوتي قتلگاه، تل زينبيه، كرامات و چگونگي زيارت اين مَشاهد و عتبات عاليات و آداب و اعمال هريك، سخن گفته است.

اصغر قائدان، تهران، نشر مشعر، چاپ1، 1383، 280 ص، وزيري.

اين كتاب، بررسي آثار و مكان‌هاي مقدس عراق كه در اصطلاح از آنها به «عتبات عاليات» ياد مي‌شود، پرداخته است. مجموعه عتبات، شامل چهار منطقه است كه در فصل‌هاي كتاب، بررسي شده‌اند:

فصل اول: نجف اشرف، شامل حرم اميرالمؤمنان(عليه السلام) و ساير آثار آن؛

فصل دوم: شامل مسجد كوفه و مقابر و مقام‌هاي صحابه و ياران حضرت علي(عليه السلام)؛

فصل سوم: كربلا، شامل حرم و مرقد مطهر امام حسين(عليه السلام)، شهيدان كربلا و نيز حضرت ابوالفضل(عليه السلام)؛

فصل چهارم: كاظمين، شامل مرقد مطهر امام كاظم و امام جواد(عليه السلام) و نيز بغداد و مدائن؛

فصل پنجم: سامرا، شامل مرقد مطهر امام هادي و امام عسكري(عليه السلام) و سرداب غيبت.

جواد محدثي، تهران، نشر مشعر، چاپ1، 1375، 216 ص، رقعي.

اين كتاب، ضمن بررسي اهميت و تحولات تاريخي كربلا و مرقد حسيني، نگاهي نيز به ديگر اماكن زيارتي عراق دارد. نويسنده كتاب، در پنج فصل، زيارت ائمه عراق را بررسي كرده و شهرهاي مقدس آن كشور را معرفي نموده است. سرفصل‌هاي مهم كتاب، چنين است: مكتب زيارت، كربلا قبله عشق، نجف كوي ولايت، كاظمين و سامرا، تحليل محتوايي زيارتنامه‌ها.

عبدالامير قريشي، ترجمه احسان مقدس، تهران، نشر مشعر، 1391، 296 ص، وزيري.‏

موضوع اين كتاب، مكان‌هاي زيارتي كربلا مي‌باشد. اما درباره دو مرقد، يعني مرقد مطهر امام حسين(عليه السلام) و حضرت عباس(عليه السلام) كه اساس زيارت ‏كربلاست، سخني به ميان نيامده است. البته به همت رحمت‌الله بانشي دو مبحث با عنوان «امام حسين(عليه السلام) و حرم حسيني» و «شخصيت و آرامگاه حضرت عباس(عليه السلام)»، گردآوري و به ابتداي مطالب كتاب، افزوده‌ شده است. نويسنده در فصل اول، به بررسي مراقد زيارتي كربلا، همچون حبيب بن ‏مظاهر، حر بن‌يزيد رياحي، سيد ابراهيم مجاب، امام نوح، عمادالدين، عون بن عبدالله حسني، علامه احمد بن فهد، محمد بن‌ابي‌الفتح و در ‏فصل بعد، به مقام‌هاي زيارتي كربلا، مانند خيمه‌گاه‌ها، مقام امام حسين(عليه السلام)، حضرت علي‌اكبر، حضرت ابوالفضل(عليه السلام)، تل زينبيه و مقام بانو فضه و ‏حتي به مقام‌هاي امام جعفر صادق(عليه السلام) و حضرت مهدي(عج) پرداخته است.‏