آثار هنري و عمراني اسماعيليان بُهره هند در عتبات عاليات و زيارتگاه‌هاي شيعه / احمد خامه يار

چكيده: فرقه اسماعيليان مستعلوي داوودي كه به نام «بُهره» شهرت يافته‌اند، يكي از فرق شيعه به شمار مي‌آيند كه عمدتاً در شبه قاره هند زندگي مي‌كنند. پيروان اين فرقه، توجه و اهتمام ويژه‌اي به زيارت زيارتگاه‌ها و مكان‌هاي مقدس خود در عراق، مصر و شام دارند و اين توجه و اهتمام، در اقدامات عمراني رهبران ديني آنان در حوزه عتبات عاليات و زيارتگاه‌هاي شيعه تبلور يافته است. در اين نوشتار، در آغاز به بازسازي برخي زيارتگاه‌ها و ضريح‌هاي نصب شده بر قبور برخي ائمه شيعه (ع) در عراق و به طور ويژه در كربلا، نجف و كوفه، پرداخته خواهد شد. سپس ضريح‌هاي نقره‌اي نصب شده در برخي زيارتگاه‌ها و نيز بازسازي‌هاي صورت گرفته در چند زيارتگاه ديگر در كشورهاي سوريه، اردن، فلسطين و مصر، معرفي و توصيف خواهد شد. در پايان، به صورت اجمالي، گونه‌شناسي مكان‌ها و زيارتگاه‌هاي مورد توجه بهره‌ها و نيز نوع اقدامات و آثار بهره‌ها و ويژگي‌هاي كلي آن از منظر معماري و هنري بررسي و تحليل خواهد شد.

كليدواژه‌ها: بُهره داوودي، اسماعيليه، هند، عتبات عاليات، زيارتگاه‌هاي اسلامي، هنر و معماري اسلامي، اهل بيت، مصر

سؤال‌هاي اصلي: مهم‌ترين زيارتگاه‌ها و مكان‌هاي مقدس شيعه كه بهره‌ها در آن آثار هنري و عمراني از خود به‌جا گذاشته‌اند، چيست و به طور كلي از ميان زيارتگاه‌هاي اهل بيت در محدوده جغرافيايي اين پژوهش، تا كنون چه نوع زيارتگاه‌هايي مشمول توجه و اهتمام بهره‌ها قرار گرفته است؟ نوع آثار عمراني و هنري بهره در عتبات عاليات و زيارتگاه‌هاي شيعه در كشورهاي مورد بحث چه بوده است؟ شاخص‌ترين ويژگي‌هاي هنري و معماري اين آثار چيست و از چه بناها يا سبك‌هاي معماري تأثير پذيرفته است و محتواي غالب كتيبه‌هاي به كار رفته در آنها چيست؟

بهره‌ها يا اسماعيليان مستعلوي داوودي، يكي از شاخه‌هاي مهم اسماعيليان در جهان امروز به شمار مي‌آيند كه عمدتاً در گجرات، بمبئي، هند مركزي و پاكستان ساكن‌اند. گفته مي‌شود نام «بُهره» (بُهرا) از اصطلاح گجراتي «وُهُروو[۱]» (وَيه‌وَهار) به معناي «تجارت كردن» يا «داد و ستد كردن» است. بر اين اساس، جماعتِ اسماعيليان گجرات را به اين دليل «بُهره» ناميده‌اند كه در اصل جامعه‌اي تجارت پيشه بوده‌اند. بنا بر قول ديگري، بهره‌ها چون از طبقه (كاست[۲]) «وُهَره» هندوها بودند، به اين نام خوانده شدند. (دفتري، ۱۳۷۷، دانشنامه جهان اسلام، ۴/۸۱۰؛ تاريخ و عقايد اسماعيليه، ص ۳۴۰)

بهره‌هاي داوودي، دنباله آن دسته از اسماعيليه‌اند كه پس از انشقاق فاطميان بر سر جانشيني مستنصر بالله (حك: ۴۲۷-۴۸۷) به دو گروه مستعلويه و نزاريه، امامت خليفه رسمي پس از مستنصر يعني المستعلي بالله را پذيرفتند و پس از انشقاق اسماعيليان به دو دسته حافظيه و طيّبيه، امامت طيّب را پذيرفتند كه البته با توجه به آغاز دوره «ستر» و اعتقاد به غيبت طيّب و اخلاف وي، از آن پس تا به امروز، رهبري معنوي طيّبيان را «داعي مطلق» به عنوان جانشين امام در دوره ستر و غيبت برعهده گرفته است. پس از آنكه بر سر جانشيني داوود بن عجب‌شاه (بيست و ششمين داعي مطلق اسماعيليان طيّبي) اختلاف پديد آمد و هر يك از سليمان بن حسن هندي در يمن و داوود برهان‌الدين بن قطب‌شاه در هند خود را داعي مطلق بعدي اعلام كردند، طيّبيان يمن از سليمان بن حسن پيروي كردند و به نام سليماني خوانده شدند. اما بيشتر اسماعيليان طيّبي كه عمدتاً در هند مي‌زيستند، از داوود برهان‌الدين پيروي كردند و به نام داوودي شهرت يافتند و همين گروه امروزه اكثريت جامعه بهره هند را تشكيل مي‌دهند. (براي تفصيل بيشتر، ر.ك: دفتري، ۱۳۷۷، دانشنامه جهان اسلام، ۴/۸۱۰-۸۱۲؛ براي آگاهي بيشتر درباره تاريخچه و انشقاقات فرقه بُهره، ر.ك: دفتري، تاريخ و عقايد اسماعيليه، صص ۲۹۳-۳۶۱)

بهره‌ها در يك صد سال اخير، در دوره داعيان اخير خود طاهر سيف‌الدين (درگذشته ۱۳۸۵ق) و فرزند وي محمد برهان‌الدين، كه پنجاه و يكمين و پنجاه و دومين داعي مطلق اين فرقه به شمار مي‌آيند، توجه و اهتمام ويژه‌اي نسبت به زيارت زيارتگاه‌ها و اماكن مقدّس خود در كشورهاي عربي نشان داده‌اند. هر يك از دو داعي فوق، سفرهايي به عتبات عاليات عراق و نيز زيارتگاه‌هاي شيعه و مكان‌هاي مقدس اسماعيليان در شام و مصر و يمن داشته‌اند. از جمله طاهر سيف‌الدين در سال ۱۳۵۵ق به زيارت قبور امام علي (ع) و امام حسين (ع) در نجف و كربلا و در ۱۳۵۶ق به زيارت زيارتگاه‌هاي شام مشرّف شد. محمد برهان‌الدين نيز بارها سفرهايي به عراق، شام و مصر داشته است. بيشتر اين سفرهاي زيارتي، اقداماتي در زمينه توسعه عتبات و زيارتگاه‌ها در كشورهاي فوق، نظير نصب ضريح‌هاي نقره يا طلا بر قبور برخي از پيشوايان ديني و نيز بازسازي بخش‌هايي از بناهاي زيارتگاه‌ها را به دنبال داشته است.

با توجه به اينكه هنوز در هيچ يك از منابع مكتوب و منتشر شده به دو زبان فارسي و عربي، آثار هنري ومعماري بهره‌ها به صورت يك‌جا ثبت و مستندسازي نشده است، در اين نوشتار، به مهم‌ترين اين آثار به ويژه ضريح‌هاي نقره نصب شده بر قبور و زيارتگاه‌هاي ائمه و اهل بيت (ع) و ياران ايشان در عراق، مصر و كشورهاي حوزه شام اشاره مي‌گردد. با توجه به عدم وجود منابع كافي در زمينه پژوهش حاضر، لذا براي ثبت و معرفي و توصيف آثار بهره‌ها، ناگزير به تحقيقات و مشاهدات شخصي و يا در صورت نياز به اخبار و تصاوير منتشر شده در سايت‌هاي اينترنتي، استناد ورزيده‌ايم.

دو شهر نجف و كربلا، به عنوان خاكجاي دو امام اول و سوم شيعيان، حضرت اميرالمؤمنين (ع) و حضرت سيدالشهداء (ع)، نزد بهره‌ها از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است و آنها در يك‌صد سال اخير، به زيارت حرم اين دو امام، اهتمام فراواني نشان داده‌اند. مهم‌ترين اقدامات بهره‌ها در عتبات عاليات، نصب ضريح‌هاي نقره و طلا بر قبور شريف امام علي (ع) و امام حسين (ع) و بازسازي مسجد كوفه است كه در ادامه به اين اقدامات اشاره خواهد شد.

طاهر سيف‌الدين، داعي مطلق پيشين و پدر داعي مطلق كنوني بهره‌ها، در سال ۱۳۵۵ق، پس از زيارت كربلا و نجف، تصميم به اهداي ضريح‌هايي به حرم‌هاي مطهّر امام علي (ع) و امام حسين (ع) گرفت.

ضريح اهدايي وي به حرم سيدالشهداء (ع)، از نقره خالص و طول، عرض و ارتفاع آن به ترتيب ۵/۵، ۵/۴ و ۷/۳ متر بوده است. (عمادزاده، ۱۳۲۶، ۱۲۷) كار ساختن اين ضريح در سال ۱۳۵۸ق به پايان رسيد و طي مراسمي رسمي با حضور طاهر سيف‌الدين رونمايي شد. برخي شعراي شيعه از جمله عبدالكريم النايف و شيخ محمد سماوي بدين مناسبت اشعاري سرودند كه ماده تاريخ اشعارشان به ترتيب برابر با ۱۳۵۵ق و ۱۳۵۸ق است. (الكرباسي، ۲۰۰۳م، ۲/۳۱۷-۳۱۸) ضريح بهره‌ها كه جايگزين يك ضريح ساختِ ايران از دوره قاجار شده بود، براي بيش از ۷۵ سال تا برروي قبر امام حسين (ع) باقي بود؛ تا اينكه در سال ۱۳۹۱ شمسي ضريح جديدي ساخت ايران جايگزين آن گرديد.

ضريح قبر امام حسين (ع) داراي پلان ويژه‌اي است كه آن را از ساير ضريح‌هاي نصب شده بر قبور ائمه (ع) متمايز مي‌كند. دو ضلع جنوبي و شمالي ضريح داراي پنج پنجره مشبّك و ضلع غربي داراي چهار پنجره است. اما بخشي از ضلع شرقي ضريح (كه محل قبر حضرت علي‌اكبر دانسته شده) از دل ضريح بيرون آمده است، به گونه‌اي كه متصل به دو پنجره واقع در طرفين اين ضلع، دو ضلع كوچك شمالي و جنوبي، هر يك حاوي يك پنجره، و متصل به اين دو پنجره، دو پنجره ديگر شرقي وجود دارد. نماي پنجره‌هاي مشبّك از نقره است، اما در بالاي اين پنجره‌ها، تاجي از طلا نصب شده است.

در بخش فوقاني پنجره‌هاي مشبّك ضريح، كتيبه‌اي وجود دارد كه متن آن شامل آياتي از قرآن (از جمله آيات ۳۳-۳۴ و ۱۶۹-۱۷۳ سوره آل عمران، آيات ۳۵-۳۸ سوره نور، آيه ۷۳ سوره هود و آيه ۳۳ سورة احزاب) و چند حديث در فضيلت زيارت امام حسين (ع) در اضلاع جنوبي، غربي و شمالي ضريح، و بخش‌هايي از يك مرثيه منظوم عربي سروده طاهر سيف‌الدين در رثاي حضرت سيدالشهداء (ع) و بيان مصيبت‌هاي وارده به اهل بيت (ع) در كربلا، و نيز نام باني ضريح و تاريخ ۱۳۵۵ق در بخش شرقي آن (محلِ قبر حضرت علي‌اكبر) مي‌باشد. (متن كامل كتيبه‌ها در: الكرباسي، ۲۰۰۳م، ۲/۳۱۹-۳۲۱)

تاج طلاي ضريح، در ماه ذي‌القعده سال ۱۳۷۵ق با تلاش طاهر سيف‌الدين نصب شد و سقف چوبي خاتم‌كاري و نفيسي را كه پيش‌تر برروي اين ضريح وجود داشت، در دل خود پنهان كرد. نماي بيروني اين سقف طلايي شامل چهار نوار است كه محيط هر نوار به صورت متدرّج، از پايين به بالا افزايش مي‌يابد. برروي اين نوارها كتيبه‌هاي برجسته‌اي به خط ثلثو با پوشش آب طلا، نگاشته شده است. (الكرباسي، ۲۰۰۳م، ۲/۳۸۹-۳۹۳)

كتيبه‌هاي نوار اول (از بالا)، شامل گلچيني از آيات سوره‌هاي مختلف قرآن است. كتيبه‌هاي نوار دوم شامل احاديثي از پيامبر در فضيلت امام حسين (ع) و ثواب زيارت ايشان و همچنين چند فقره از دعاي امام حسين (ع) در روز عاشورا است. كتيبه‌هاي نوار سوم، شامل ۲۱ بيت از يك قصيده زيباي عربي ۳۷ بيتي در مدح امام حسين (ع)، از سروده‌هاي طاهر سيف‌الدين است. كتيبه‌هاي نوار چهارم كه نوار پاييني و متصل به ضريح نقره‌اي است، شامل مرثيه‌اي عربي در قالب «هزج مشطور مسبّع» و سروده ديگري از طاهر سيف‌الدين است. (الكرباسي، ۲۰۰۳ م، ۲/۳۹۳-۴۰۳)

طاهر سيف‌الدين همچنين در زمان زيارت كربلا در ۱۳۵۵ق، پس از مشاهده اينكه مناره غربي حرم سيدالشهداء (ع) مايل و كج شده و احتمال فرو ريختن آن وجود دارد، دستور داد كه اين مناره به طور كامل تخريب گردد و به جاي آن مناره جديدي ساخته شود. كار تخريب مناره قديمي در ۱۳۵۶ق و كار بازسازي آن در ۱۳۵۷ق آغاز شد. (كلباسي حائري، بي‌تا، ۸۹) سپس در سال ۱۳۶۰ق، پس از تكميل ساخت مناره غربي، بدنه آن با هزينه طاهر سيف‌الدين طلاكاري شد و در بخش فوقاني آن، زير مقرنس‌هاي مقصوره اذان، كتيبه‌اي مينا و طلاكاري حاوي دو آيه ۹ و ۱۰ سوره جمعه نصب گرديد. (الكرباسي، ۲۰۰۳م، ۲/۳۲۳)

بهره‌ها همچنين اقداماتي نيز در آستان حضرت ابوالفضل عباس‌ انجام داده‌اند كه البته در كتب جديد تاريخ كربلا به طور كامل ثبت نشده و تنها به طور پراكنده از برخي از اين اقدامات ياد شده است. از جمله آنكه آنها در زاويه شرقي صحن اين آستان، سقاخانه‌اي ايجاد كردند كه امروزه تخريب شده و از بين رفته است. (آل طعمة، ۱۹۹۶م، ۲۹۵)

برروي درِ شمالي گنبدخانه حرم حضرت ابوالفضل نيز اشعاري عربي به چشم مي‌خورد كه در پايان آنها نام «مولانا طاهر سيف‌الدين» و تاريخ ۱۳۵۱ق ثبت شده است و مي‌رساند كه اين در، از سوي اين داعي بهره نصب شده است. (آل‌طعمة، ۱۹۹۶م، ۲۷۷)

آنها همچنين پيش از نصب ضريح كنوني حضرت عباس‌، ضريح نقره‌اي را ساختند و براي نصب كردن برروي قبر شريف ايشان به كربلا آوردند. اما به علت وجود پارگي در بدنه ضريح، آيت‌الله حكيم با نصب آن برروي قبر مخالفت كرد و از ايرانيان خواست تا ضريح جديدي براي حرم حضرت عباس بسازند. لذا ضريح كنوني در ايران ساخته و برروي قبر نصب شد. (آل طمعة، ۱۹۹۶م، ۲۶۷)

ضريح اهدايي بهره‌ها به حرم امام علي (ع)، در سال ۱۳۶۱ق با ضريح نقره‌اي سابق (كه از آثار دوره قاجار بود)، تعويض گرديد. اين ضريح در شهر بمبئي و با تلاش و هزينه طاهر سيف‌الدين ساخته شد و ساخت آن لااقل پنج سال به طول انجاميد. در روز نصب ضريح برروي قبر شريف، به تاريخ ۱۳ رجب سال ۱۳۶۱ق، هم‌زمان با سالروز ميلاد امير مؤمنان (ع)، جشن بزرگي در شهر نجف با حضور علماي شيعه و شخصيت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوري السعيد، نخست وزير وقت عراق، آن را رونمايي كرد. علما و شاعران شيعه در اين باره اشعاري سرودند و ماده تاريخ آن را به نظم درآوردند. براي ساخت ضريح مبلغ ۸۰ هزار دينار عراق صرف گرديد و در بدنة آن ۱۰۵۰۰ مثقال طلاي خالص و دو ميليون مثقال نقره به كار رفته است. (التميمي، ۱۹۵۵م، ۱/۲۱۷-۲۱۹؛ آل محبوبه، ۱۹۸۶م، ۱/۷۵-۷۷)

ضريح به شكل مستطيلي است كه در اضلاع شمالي و جنوبي آن پنج پنجره مشبّك، و در اضلاع شرقي و غربي آن چهار پنجره مشبّك وجود دارد. نماي پنجره‌هاي مشبّك از نقره است، اما در بالاي اين پنجره‌ها در بخش فوقاني ضريح، تاجي از طلا نصب شده است. در چهار گوشه ضريح نيز چهار ستون كوچك تعبيه شده كه پنجره‌هاي طرفين هر ضلع را از يكديگر جدا ساخته است. در جبهه طاق‌هاي پنجره‌هاي مشبّك و نيز برروي بدنه تاج طلايي ضريح، نقوش برجسته گياهي شامل شاخه، برگ و خوشه انگور به كار رفته است. در گرداگرد تاج طلايي ضريح سه كتيبه وجود دارد كه موضوع آنها بيشتر سوره‌ها و آيات قرآن، از جمله سوره دهر (انسان) و آيت‌الكرسي در نخستين كتيبه است. البته در پايين اين كتيبه، كتيبه ديگري حاوي قصيده ابن ابي‌الحديد معتزلي در مدح امام علي (ع) وجود دارد كه جنس آن با بخش‌هاي ديگر ضريح متفاوت و نامتناسب است و گويا از سوي شيعيان برروي يكي از كتيبه‌هاي ضريح بهره‌ها نصب شده است.

برروي درِ ضريح نيز كتيبه‌هايي به خط ثلث، حاوي بخش‌هايي از آيات قرآن از جمله آيه ۱۱۰ سوره اسراء[۳]، آيه ۵۸ سوره بقره[۴]، آيه ۲۳ و ۲۴ سوره رعد[۵]، آيه ۳۵ سوره رعد[۶] و همچنين دو حديث نبوي «انا مدينة العلم وعليّ بابها» و «اول من يدخل الجنة علي بن ابي‌طالب» نوشته شده است. همچنين در ميان شمسه‌ها و دواير تزييني و برگ‌هاي انگور بر بدنه ضريح عبارت «يا علي»، و نيز در ميان دواير تزييني برروي ستون‌هاي چهار گوشه ضريح، عبارت «وهو العلي العظيم» به چشم مي‌خورد.

افزون بر نصب ضريح بر قبر امام علي (ع)، در سال ۱۳۵۹ق نيز با هزينه طاهر سيف‌الدين، سنگ‌هاي كف و ازاره حرم امام علي (ع) با سنگ‌هاي نفيس ايتاليايي تعويض گرديد. (آل محبوبه، ۱۹۸۶م، ۱/۷۰-۷۱)

از ديگر آثار مهم بهره‌ها در عتبات عاليات عراق، بازسازي مسجد اعظم كوفه در نخستين دهه قرن ۲۱ ميلادي است. در جريان اين بازسازي، نماهاي داخلي رواق‌ها و كف صحن مسجد با پوششي از سنگ‌هاي مرمرِ سفيد از جنسِ عالي پوشانيده شده و در رواق‌ها و شبستان مسجد، ستون‌هاي مدوّري از سنگ مرمر نصب شده است. همچنين در نماهاي رواق‌ها و صحن و شبستان مسجد، تزئينات معماري و كتيبه‌هاي كوفي به سبك دوره خلافت فاطمي مصر (حك: ۲۹۷-۵۶۷) به كار رفته است. وجود اين عناصر تزئيني و استفاده فراوان از سنگ‌هاي مرمر سفيد، جلوه ويژه و زيبايي خيره‌كننده‌اي به مسجد داده است.

بهره‌ها همچنين دو مناره ضخيم به مسجد كوفه افزوده‌اند كه يكي از آنها در زاويه شمال شرقي مسجد و مناره ديگر در زاويه شمال غربي و دقيقاً در كنار مناره قديمي و كاشي‌كاري مسجد (كه معماري آن محلي و به سبك مناره‌هاي دوره متأخر عراق است)، ساخته شده است. اين دو مناره از نظر جزئيات هنري و معماري، به وضوح تقليدي از مناره بناي تاريخي معروف به مشهد (يا مسجد) جيوشي[۷] در قاهره مي‌باشد. هر مناره از يك بدنه اصلي با قاعده مربع و دو طبقه در بالاي آن تشكيل شده است كه قاعده طبقه اول نيز مربع شكل و قاعده طبقه دوم، هشت ضلعي است و گنبد طلايي رنگ كوچكي نيز بر فراز آن قرار دارد. همچنين در هر ضلع از بدنه و طبقه اول مناره، پنجره‌هاي سنگي سفيد و زيبا، و در هر ضلع از طبقه هشت ضلعي آن، يك پنجره مشبّك وجود دارد. در گرداگرد انتهاي طبقه اول مناره، يك رديف مقرنس (به تقليد از مناره مشهد جيوشي)، و در بالاي هر يك از زواياي چهار گانه طبقه دوم مناره، مقرنس‌هايي وجود دارد كه به طور مشخص از نمونه‌اي مشابه در يكي از زواياي نماي خارجي مسجد الاقمر[۸] قاهره الگوبرداري شده و حتي نوشته‌هاي داخل مقرنس‌ها نيز همان است.

از بارزترين آثار بهره‌ها در مسجد كوفه، پنجره نقره‌اي نصب شده بر محراب ضرب خوردن اميرمؤمنان (ع) در شبستان مسجد است كه اثر هنري نفيس و زيبايي به شمار مي‌آيد. اين پنجره به وضوح يادآور محراب‌هاي تاريخي دوره فاطمي در قاهره است و به نظر مي‌رسد تقليدي از محراب مستنصري در مسجد ابن طولون[۹] اين شهر باشد كه از زيباترين محراب‌هاي دوره فاطمي مصر به شمار مي‌آيد. در نماي اين پنجره نقوش برجسته گياهي و كتيبه‌هايي به خط كوفي، حاوي آيات قرآن از جمله سوره توحيد و نيز عبارت‌هاي شيعي نظير «لا اله الا الله محمد رسول الله علي ولي الله» و «محمد و علي خير البشر و عترتهما خير العتر»، و اسامي«محمد» و «علي» درون دواير تزييني به چشم مي‌خورد. در بالاي محراب، شمسه‌اي حاوي كتيبه‌هاي تزئيني و بالاتر از طرفين آن نيز دو شمسه كتيبه‌دار كوچك‌تر وجود دارد كه به وضوح تقليدي از شمسه‌هاي موجود در نماي بيروني مسجد الاقمر قاهره است.

به طور كلي بهره‌ها در بازسازي بخش‌هاي مختلف مسجد كوفه، عناصر تزئيني فراواني را در ساختمان مسجد كوفه گنجانده‌اند كه بخشي از اين تزئينات، نمادهاي هنر و معماري دوره فاطمي مصر به شمار مي‌آيد. از اين گونه تزئينات، مي‌توان به كتيبه‌هاي كوفي در حاشيه محراب و طاق‌هاي مختلف مسجد، دواير تزئيني موجود در بالاي طاقگان‌هاي صحن مسجد كه يادآور صحن مساجد دوره فاطمي در قاهره است، قاب‌هاي چوبي حاوي تزئينات گياهي در حاشيه ورودي‌هاي مسجد و قطعه چوب‌هاي صدفي شكل درون طاق‌هاي اين ورودي‌ها اشاره كرد. همچنين بهره‌ها در بالاي رواق‌هاي مسجد در گرداگرد صحن، كنگره‌هايي به سبك مساجد دوره فاطمي و مملوكي در مصر و شام نصب كردند كه البته متوليان مسجد كوفه مدتي پس از تكميل و پايان كارهاي بازسازي، اقدام به حذف و برداشتن اين كنگره‌ها نمودند.

يكي ديگر از ويژگي‌هاي مهم و برجسته بازسازي بهره‌ها آن است كه در جريان اين بازسازي، بيشتر مقام‌هاي ديني و محراب‌هاي تاريخي موجود در صحن و رواق‌هاي مسجد كوفه كه از قدمت تاريخي نيز برخوردار بوده، تخريب و به جاي آن محرابچه‌هايي از سنگ مرمر سفيد ايجاد شده است. البته شايد بتوان اين اقدام را در راستاي يك‌دست‌سازي چشم‌انداز و نماي بصري مسجد توجيه كرد، اما به هر حال اين كار باعث از بين رفتن اصالت تاريخي مسجد و عناصر قديمي باقي‌مانده در آن شده است. برخي از مقام‌هاي ديني موجود در مسجد نيز به طور كامل محو شده و در حال حاضر محل تقريبي آنها با الصاق تابلوهايي برروي ديوار رواق‌ها يا ستون‌هاي مسجد تعيين شده است. از جمله مقام‌هاي محو شده، مي‌توان به مقام نوح پيامبر (ع) و مقام امام زين‌العابدين (ع) (در رواق جنوبي صحن) و مقام امام جعفر صادق (ع) (در بخش شرقي شبستان مسجد) اشاره كرد.

همچنين از ميان جايگاه‌هاي مقدّس اين مسجد، دو مقام معروف به كشتي نوح و «بيت الطشت» كه پيش‌تر به صورت سرداب‌هايي پايين‌تر از كف مسجد بود و از طريق پله‌هايي امكان راه يافتن بدان وجود داشت، در بازسازي اخير مسجد كوفه، به طور كامل در زير كف مسجد مدفون شده و از بين رفته است و تنها به مشخص كردن مكان آنها در صحن مسجد اكتفا شده است. مكان بيت الطشت با محرابچه‌اي شبيه ديگر محرابچه‌هاي موجود در صحن مسجد، و مكان جايگاه كشتي نوح نيز با يك حوض آب هشت ضلعي مشخص شده است.

گفتني است مسجد كوفه پيش از اين نيز يك بار ديگر در سال ۱۱۸۱ق به اهتمام عالم بزرگ شيعه سيد مهدي بحرالعلوم (درگذشته ۱۲۱۲ق)، بازسازي شاملي شده بود كه در جريان اين بازسازي، بخش‌ها و ستون‌هاي قديمي مسجد تخريب شد و كف مسجد برروي بخش‌هاي تخريب شده به ارتفاع چهار متر بالا آورده شد و در محل مقام‌هاي موجود در مسجد كه در زير خاك مدفون شده بود، مقام‌هاي جديدي ساخته شد. در واقع جايگاه كشتي نوح و بيت الطشت (تا پيش از دفن شدن در زير كف مسجد) تنها بخش‌هاي باقي‌مانده از مسجد كوفه در دوره پيش از بازسازي سيد بحرالعلوم بود. (الطريحي، ۱۹۸۶م، ۳۸) به هر حال در بازسازي بهره‌ها، آخرين بازمانده‌هاي تاريخ قديمي مسجد به طور كامل از بين رفت.

[۱] vohorvu

[2] caste

[3] ((قل ادعوا الله أو ادعوا الرحمن أيّاً ما تدعو فله الأسماء الحسني))

[۴] ((وادخلوا الباب سجّداً وقولوا حطّة نغفر لكم خطاياكم وسنزيد المحسنين))

[۵] ((والملائكة يدخلون عليهم من كل باب * سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبي الدار))

[۶] ((مثل الجنّة التي وعد المتّقون تجري من تحتها الانهار أكلها دائم وظلّها))

[۷] مشهد جيوشي، مسجد ـ مقبره‌اي از دوره فاطميان در جبل مُقطّم قاهره است كه آن را اميرالجيوش بدرالجمالي (وزارت: ۴۶۶-۴۸۷)، وزيرِ مستنصر فاطمي (حك: ۴۲۷-۴۸۷) ساخته است. از نظر معماري بنايي منحصر به‌فرد به شمار مي‌آيد و درباره كاركرد دقيق آن اختلاف نظر وجود دارد. (براي آگاهي بيشتر، ر.ك: ارجح، ۱۳۸۶، دانشنامه جهان اسلام، ۱۱/۵۸۶-۵۸۷؛ عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۲۴۴-۲۴۹) همانگونه كه در ادامه مقاله نيز اشاره شده، مشهد جيوشي يكي از بناهايي است كه در دوره اخير به دست بهره‌ها مرمّت و بازسازي شده است. شايان ذكر است كه سازنده اين بنا، اميرالجيوش بدرالجمالي، كه اصالتاً ارمني بود، دختر خود را به ازدواج «مستعلي» درآورد و پيش از مرگ خود ترتيبي داد تا فرزندش «افضل شاهنشاه» پس از وي به وزارت برسد. اين اقدامات او باعث تثبيت خلافت مستعلي به جاي برادرش «نزار» و در نتيجه ايجاد انشقاق در فرقه اسماعيليه و شكل‌گيري نزاريان گرديد كه قائل به امامت نزار شدند و امامت مستعلي را به رسميت نشناختند.

[۸] مسجد الاقمر در سال ۵۱۹ق به دستور الآمر بالله فاطمي (حك: ۴۹۵-۵۲۴) ساخته شده است و از مساجد تاريخي مهم اين دوره به شمار مي‌آيد. (براي آگاهي بيشتر، ر.ك: عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۲۴۹)

[۹] مسجد ابن طولون سومين مسجد بزرگ اسلامي در مصر و از وسيع‌ترين مساجد تاريخي اين كشور به شمار مي‌آيد كه در فاصله سال‌هاي ۲۶۳ تا ۲۶۵ق به دستور حاكم مصر احمد بن طولون (حك: ۲۵۴-۲۷۰) ساخته شده است. اين مسجد داراي چندين محراب تاريخي است كه در دوره‌هاي بعدي به آن افزوده شده است. (براي آگاهي بيشتر، ر.ك: عبدالرزاق، ۱۹۹۹م، ۱۱۷-۱۳۰). يكي از اين محراب‌ها، محراب مستنصري است كه قدمت آن به اواخر دوره حكومت مستنصر فاطمي (نيمه دوم قرن پنجم هجري) برمي‌گردد.