گزارش نشست علمی تجلی هنر شیعی در کتاب‌آرایی نسخ خطی ادعیه و زیارات

سومین نشست علمی واحد احیای میراث پژوهشکده حج و زیارت با موضوع «تجلی هنر شیعی در کتاب‌آرایی نسخ خطی ادعیه و زیارات»، صبح روز پنج‌شنبه 12 اردیبهشت ماه 1398 در سالن نشست‌های تخصصی پژوهشکده برگزار شد.

سخنران این نشست، استاد غلامرضا راهپیما، خوشنویس و پژوهشگر برجسته هنر اسلامی است که آثار علمی ارزنده‌ای را در این زمینه همچون «از الفبا تا هنر» (تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی با همکاری فرهنگستان هنر، 1393) و «خوشنویسی و کتاب‌آرایی در ایران» (تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1393) پدید آورده است.

استاد راهپیما در آغاز، با تأکید بر نقش و جایگاه تمدنی ایران، هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی را از دستاوردهای مردم این سرزمین در سایه تمدن اسلامی به شمار آورد که جلوه‌های بسیار ظریفی همچون کتابت و خوشنویسی، تذهیب، تجلید و قطعه‌سازی را شامل می‌شود و اوج شکوفایی و تعالی این هنر، در کتابت و کتاب‌آرایی و خلق نسخه‌های خطی قرآن کریم ظهور کرده است.

استاد راهپیما در ادامه، با بیان اینکه هنر راهی برای شناخت جهان و درک زیبایی‌های آن است و فرهنگ مکتوب، تاریخ ماندگار یک ملت است، بر لزوم حفظ و نگهداری اسناد و نسخ خطی و آثار هنری به شیوه مناسب و حرفه‌ای در مراکز آرشیوی و موزه‌ها تأکید کرد و این مهم را در راستای ارتقای سطح دانش فنی به شمار آورد.

به گفته راهپیما، کاتبان نسخ خطی ادعیه و زیارات و سایر متون دینی و مقدس برای کتابت این متون شرایط متعددی را رعایت می‌کردند و به آن توجه داشتند که از آن جمله، مکان و زمان کتابت، طهارت و پاکی، سرما و گرما، گرسنگی و تشنگی، طوالع سعد و نحس (بروج و ماه‌ها)، ننشستن در گذر باد و ننوشتن در حضور بزرگان هم‌سلک خود بوده است.

استاد راهپیما همچنین با تأکید بر لزوم آشنایی کاتبان با علوم مختلف (همچون بلاغت، تاریخ، موازین انشاء، امثال و حکم و ...)، به دسته‌بندی کاتبان (شامل کاتب دست، کاتب رسائل، کاتب سرّ، کاتب مشاغل و کاتب دیوانی) پرداخت و ضمن تشریح قواعد کتابت و سطرنویسی، به تبیین ارتباط این قواعد با زیبایی‌شناختی نسخ پرداخت.

این پژوهشگر حوزه خوشنویسی در ادامه ضمن تشریح اجزای مختلف و آرایه‌های تزئینی نسخ خطی متون دینی و مقدس، شامل کتاب‌آرایی، تذهیب، ترصیع، سرلوح، کتیبه، شمسه و سرفصل، به تشریح نقش و اهمیت تذهیب در کتاب‌آرایی این متون و دوره‌های تاریخی تذهیب و آرایه‌های تزئینی و بیان ویژگی‌های هر دوره پرداخت.

استاد راهپیما در پایان سخنرانی خود، با ارائه تصاویر نمونه‌هایی از نسخ خطی قرآن، ادعیه و زیارات در هر یک از دوره‌های تاریخی شاخص تذهیب و کتابت در ایران، به بررسی جایگاه خط و تذهیب و لزوم ارتباط خوشنویس و مذهب و مواردی که باید در تذهیب نسخ خطی به آن توجه کرد، پرداخت و تأکید کرد که خطاطان و خوشنویسان برجسته شیعه همچون میرزا احمد نیریزی، با رعایت این موارد و توجه به تناسبات طلایی، موفق به خلق آثار هنری بسیار شاخص و ارزشمندی در قالب نسخ خطی ادعیه و زیارات شیعی شده‌اند.