لطائف الاذکارِ ابن مازه بخاري، کهن‌ترين متن فارسي در آداب و مناسک حج

نوشته احمد خامه‌یار (مسئول واحد احیای میراث پژوهشکد حج و زیارت)

در زبان فارسي تا پيش از دوره صفوي، متون مستقل نسبتاً کمي در ارتباط با آداب و مناسک حج يا تاريخ و جغرافيايي حرمين شريفين پديد آمده است. به نظر مي‌رسد کتاب لطائف الاذکار للحُضّار والسُّفّار را، که تا چندي پيش براي عموم پژوهشگران متني ناشناخته بود، بايد کهن‌ترين متن فارسي مستقل شناخته شده در موضوع حج و حرمين شريفين به شمار آورد.

تنها نسخه خطي شناخته شده از اين کتاب، که به قلم دو برادر به نام‌هاي محمد و محمود فرزندان حميدالدين خوارزمي در سال 834ق کتابت شده است، در انستيتوي نسخه‌هاي خطي آکادمي علوم تاجيکستان نگهداري مي‌شود. متن کتاب بر اساس همين نسخه، به تصحيح استاد رسول جعفريان، از سوي نشر علم در سال 1392 در تهران منتشر شده است.

مؤلف اين اثر، شمس‌الدين محمد بن عمر بن عبدالعزيز بن مازه بخاري حنفي (511-566ق)، از رجال خاندان «ابن مازه» است که شماري از اعضاي اين خاندان، رؤسا و فقهاي بخارا در سده ششم هجري بوده‌اند. مؤلف کتاب خود را پس از سفر حج خود نگاشته است که تاريخ آن، هم در مقدمه کتاب (لطائف الاذکار، ص62) و هم در منابع زندگي‌نامه وي (از جمله: الجواهر المضيئة في طبقات الحنفية، ج2، ص102) سال 552ق بيان شده است.

ابن مازه در مقدمه کتاب، موضوع آن را «بيان مذهب سنّت و جماعت و کيفيت اوراد و وضو و صلوات و بعضي از احکام آن و باز نمودن احکام مناسک و چگونگي شرايط زيارت و اِعلام کردن از تربت هر بزرگي از قبة الاسلام بخارا تا به مدينة السلام» دانسته و اشاره کرده است که اين کتاب را به درخواست مادر خود که گويا از سادات علوي بوده، تأليف کرده است. (لطائف الاذکار، ص62)

چنانکه مؤلف در مقدمه خود اشاره کرده، بخش عمده‌اي از محتواي کتاب به شرح زيارتگاه‌هاي واقع در طول مسير و شرح حال اصحاب اين مزارات، و بخش قابل توجهي از آن نيز به آداب و مناسک حج اختصاص دارد. از اين‌رو مي‌توان چنين نتيجه گرفت که مؤلف، اثر خود را به عنوان راهنماي آداب سفر و مناسک حج و زيارت اماکن مقدس حرمين و تربت‌هاي مشايخ و اوليا در طول مسير سفر نگاشته است.

به نظر مي‌رسد که مي‌توان موضوع لطائف الاذکار را در درجه نخست، راهنمانگاري براي حج به شمار آورد. در واقع اين کتاب، راهنمايي مختصر و در عين حال نسبتاً جامع براي سفر حج است که شرحي از آداب اين سفر معنوي را، از آغاز تا پايان آن، همراه با معرفي تربت‌هاي اوليا و ائمه دين در طول مسير، و مناسک حج و اماکن زيارتي حرمين شريفين به دست مي‌دهد.

در تمدن اسلامي، پيش از يا تقريباً هم‌زمان با نگارش لطائف الاذکار، شرح آداب و مناسک حج در ضمن آثار مفصّل و جامعي همچون احياء علوم الدين غزالي (درگذشته 505ق) و بحر الفوائد از نويسنده ناشناس (نگاشته در نيمه سده 6ق) ارائه شده است و متن ديگري را نمي‌توان سراغ گرفت که موضوع آن اختصاصاً راهنماي سفر حج باشد.

از اين‌رو به نظر مي‌رسد که لطائف الاذکار را بايد از نخستين نمونه‌هاي باقي‌مانده از سنّت راهنمانگاري حج در جهان اسلام (البته در قالب اثري اختصاصي و مستقل) به شمار آورد که پيش از پيدايش سفرنامه‌هاي مغربي و اندلسي پديد آمده است. همچنين اين کتاب را مي‌توان کهن‌ترين نگاشته مستقل فارسي در موضوع مزارنگاري و مناسک حج به شمار آورد.

ابن مازه کتاب خود را به چهار بخش تقسيم کرده است: بخش اول در بيان مذهب سنّت و جماعت؛ بخش دوم در بيان اوراد و ادعيه و احکام طهارت و نماز به شکل اجمالي؛ بخش سوم «در بيان وقت و آداب و فوايد زيارت و اسامي گذشتگان از ائمه و علماء و زهّاد و اصحاب طريقت و ارباب حقيقت و طرفي از مناقب هر يک»؛ بخش چهارم در مقدمات مناسک به قدر حاجت و نياز به دانستن آن و دعاها و زيارات مختص به هر جايگاه، «بي آنکه به تطويل انجامد». (لطائف الاذکار، ص63-64)

بخش اول و دوم کتاب، بسيار خلاصه و اجمالي و هر يک از چند صفحه فراتر نمي‌رود؛ اما بخش سوم و چهارم، بسيار مفصل‌تر است. مؤلف در بخش سوم، به شرح و معرفي مهم‌ترين زيارتگاه‌هاي موجود در شهرهاي اصلي واقع در مسير خود تا حرمين، همچون بخارا، مرو، نيشابور، شهرري و بغداد پرداخته است و معمولاً زندگي‌نامه مختصري از علما و مشايخ داراي زيارتگاه يا مدفون در گورستان‌هاي اين شهرها نيز به دست داده است.

به نظر مي‌رسد که سنّت زيارت مشاهد و قبور اوليا و مشايخ در شهرهاي واقع در طول مسير، به تدريج به بخشي از آداب سفر حج تبديل شده است. چنانکه در گذشته، بسياري از حج‌گزاران، بسته به مسير جغرافيايي خود، مقيد بوده‌اند تا در مسير خود به حجاز، مسجدالاقصي در بيت‌المقدس يا مشاهد ائمه (ع) در عراق، به ويژه امام علي (ع) در کوفه (نجف) و امام حسين (ع) در کربلا را نيز زيارت کنند.

شاهد بر اين ادعا، افزون بر آگاهي‌هاي موجود در منابع تاريخي و به ويژه سفرنامه‌ها، وجود نمونه‌هايي از طومار ـ گواهي‌نامه‌هاي حج است که حاوي تصاوير اماکن و مشاعر مقدس حرمين شريفين و در کنار آنها، تصوير مسجدالاقصي است. در يک طومار ـ گواهي‌نامه حج متعلق به ماوراءالنهر از سال 837ق، افزون بر تصوير مسجدالحرام، مسجدالنبي، مسجدالاقصي و حرم ابراهيم خليل (ع)، تصوير دو حرم امام علي و امام حسين (ع) نيز ترسيم شده است.

ابن مازه نيز در لطائف الاذکار، در کنار معرفي مزارات علماي اهل سنت و مشايخ صوفيه در شهرهاي مختلف، به «تربتِ مبارک» امير مؤمنان علي (ع) در کوفه و «تربتِ با ضياء» امام حسين (ع) در کربلا ياد کرده است. او مزار امام علي (ع) را مسجدي «بس با راحت و آراسته» توصيف کرده و با توجه به اينکه اهل سنت درباره محل دفن آن حضرت اتفاق نظر نداشته و اقوال ديگري نيز نقل کرده‌اند، ابن مازه در توجيه زيارت اين آستان مقدس نوشته است:

«و در کتب آورده‌اند که بسيار بزرگان برآنند که قالب عزيز او در همان مشهد است، و دوستي و بزرگي، از يکي از بزرگي بغداد نقل مي‌کرد که گفت هيچ فرزند نباشد که تربت پدر خويش نيابد و از بعد اميرالمؤمنين علي ـ رضي الله عنه و عن اولاده ـ جمله فرزندان و اهل بيت بزيارت پدر و جدّ خويش اينجا آمده‌اند؛ و اگر در آن مشهد نباشد، چون به نياز و صدق زيارت کنند، به مقصود برسند.» (لطائف الاذکار، ص156)

او همچنين درباره امام حسين (ع) گفته است که «منقبت او را نهايت نيست، و بس بود کي اين شوق و بزرگواري کي پاره‌اي باشد از جگر مصطفي»؛ و زيارت آن حضرت را «اميدوارترين زيارت در اين راه» دانسته و مزار ايشان را «مشهدي عظيم با نور و آراسته» توصيف کرده و به وجود محل شهيد شدن امام (ع) و ديگر فرزندان و شهداي کربلا و مزار حضرت عباس اشاره کرده است که: «اميد است کي حقّ ـ سبحانه و تعالي ـ آنجا دعا را رد نکند، و از دوزخ و نفس امّاره آزادي کرامت فرمايد.» (لطائف الاذکار، ص157)

بخش چهارم کتاب به شرح احکام مناسک حج، به مقداري که زائر بايد بداند، و همچنين آداب سفر و ادعيه آن و زيارت روضه پيامبر (ص) و بزرگان مدفون در حرمين اختصاص دارد. مؤلف با توجه به اينکه مذهب حنفي داشته، طبيعتاً اين احکام را بر اساس فقه حنفي بيان کرده است. با اين حال او کمتر از فقهاي اين مذهب نام مي‌برد و تنها در بيان تفسير استطاعت، از ابوحنيفه و دو شاگردش ابويوسف قاضي و محمد بن حسن شيباني ياد مي‌کند. (لطائف الاذکار، ص161)

مؤلف پس از بيان فضيلت حج‌گزاري و فلسفه و نيت زيارت کعبه، به شرح شرايط آغاز کردن سفر و آداب، احکام، سنّت‌ها و ادعيه سفر، و سپس به بيان احکام مناسک حج همچون مُحرم شدن از ميقات «ذات عِرق» (ميقات‌گاه زائراني که از مسير عراق و باديه به مکه مي‌رسيدند)، طواف خانه کعبه، سعي ميان صفا و مروه، وقوف در عرفات و مزدلفه، رمي جمرات، قرباني کردن، بيتوته در مِني، داخل کعبه شدن، نوشيدن آب زمزم، احکام زنان و وداع کعبه پرداخته و فهرستي از مهم‌ترين مساجد و مزارات شهر مکّه از جمله قبرستان معلات و مدفونين در آن را به دست است. (لطائف الاذکار، ص162-198)

ابن مازه در ادامه، فهرستي از مساجد ميان مکه و مدينه را که پيامبر (ص) در آنها نماز خوانده، به دست داده و سپس به شرح آداب ورود به مدينه، آداب ورود به مسجدالنبي، زيارت‌نامه قبر مطهّر پيامبر (ص) و شيخين، اعمال روضه مطهّره، زيارت قبرستان بقيع و برخي از مدفونين در آن، زيارت مسجد قبا و ديگر مساجد و برخي از چاه‌هاي مدينه، و زيارت شهداي اُحُد پرداخته است. او سرانجام کتاب خود را با بيان آداب وداع مسجد پيامبر (ص) و آداب بازگشت به وطن به پايان برده است. (لطائف الاذکار، ص198-213)