جَنَّة المَعلاة

جَنَّة المَعلاة: قبرستان قديمي مکه، و مدفن خاندان پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، معروف به قبرستان ابوطالب

جنّة المعلاة، مشهورترين قبرستان مکه است که در دوره جاهلي و اسلام، محل دفن مردگان اين شهر بود.^[1] اين قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالي مکه، که معلاة خوانده مي‌شد، بدين نام مشهور گرديده است.^[2] اين قبرستان در شمال شرقي مکه و در دامنه جنوب غربي کوه حجون^[3] قرار دارد. سفرنامه‌نويسان متقدم، آن را خارج از دروازه قديمي شهر (باب المَعلي يا المَعلاة) دانسته‌اند.^[4]

از اين قبرستان با نام‌هاي ديگري نيز ياد شده است؛ قبرستان مکه^[5]، قبرستان حجون به سبب نزديکي به کوه حجون^[6]، مقبرة المُطَيبين^[7] به سبب دفن شرکت کنندگان در حِلف المطيبين^[8]، جَبّانة المبارکه^[9] (قبرستان پربرکت)، قبرستان مَعلي^[10]، جنّة المعلّي^[11]، قبرستان بني‌هاشم^[12] و نيز قبرستان ابوطالب، از نام‌هاي مشهور آن نزد ايرانيان^[13] است.

از پيشينه اين قبرستان اطلاع دقيقي در دست نيست، اما با توجه به وجود گزارش دفن قُصي بن کِلاب٭^[14]، جد چهارم پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، در اين قبرستان بايد قدمت آن را حدود يک قرن پيش از ظهور اسلام دانست. بنا بر برخي گزارش‌ها، پس از دفن قُصي در حجون، مردم مکه مردگان خود را در اين قبرستان دفن کردند.^[15] در گزارش ازرقي (م.بعد از241ق.) مردم مکه، در جاهليت و صدر اسلام، مردگان خود را در سمت راست و بالاي وادي که شامل شعب ابي‌دُبّ (که به جَزَّارين^[16] و دَحلة الجِن^[17] نيز مشهور است) و شعب صُفي که در قديم از آن به صفي الشباب ياد مي‌شد^[18] و نيز در سمت چپ که شعبي متصل به گردنه مدنيين (ريع الحجون)^[19] بود، دفن مي‌کردند. پس از اسلام، آن‌گاه که پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} از سمت چپ قبرستان به نيکي ياد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن قسمت به خاک سپردند^[20] و نام حجون نيز بر اين قسمت اطلاق گرديد. به مرور زمان ديگر کسي اين نام را براي سمت راست دره به کار نبرد و مردگان خود را نيز در آن قسمت دفن نکردند.^[21] قسمت چپ قبرستان را، به سبب وجود حجون، شعب المقبره نيز خوانده‌اند.^[22]

قرار گرفتن در برابر کعبه از ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد اين شعب و قبرستان است.^[23] اشعار به جامانده از صدر اسلام، در وصف اين قبرستان و مردگان آن، بيانگر جايگاه اين قبرستان در مقايسه با ديگر قبرستان‌هاي مکه است.^[24]

در قديم، از وسط اين قبرستان، راهي بود که مردم براي ورود و خروج به مکه از آن استفاده مي‌کردند و در منابع به نام‌هاي مختلفي شناخته مي‌شد؛ از آن جمله است: ثنية العُليا^[25]، کَداء^[26]، ثنية الحجون^[27] و ثنية المقبره.^[28] در گزارش‌ها از ورود پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} به مکه از اين مسير در فتح مکه (سال هشتم) و حجة الوداع (سال دهم) خبر داده‌اند.^[29]

مسجد الجن٭ (مسجد الحَرَس) نزديک قبرستان واقع است.^[30] فاصله اين قبرستان در قرن 13ق. تا باب بني‌شيبه، از درهاي شمال شرقي مسجدالحرام، 2127 ذرع (حدود 1042 متر) است.^[31]

جايگاه جنة المعلاة نزد پيامبر و مسلمانان: رواياتي از زبان پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} در بيان جايگاه و شأن اين قبرستان، در منابع حديثي، وجود دارد. به روايتي، آن حضرت، اين قبرستان را قبرستاني نيکو دانست.^[32] در روايتي مدفونان اين قبرستان در قيامت ايمن مبعوث خواهند شد.^[33]

اين قبرستان همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان، به ويژه مردم مکه، بود. برخي از اهل سنت زيارت اين قبرستان را، به سبب آن که تعدادي از صحابه، تابعان و بزرگان در آن جاي گرفته‌اند، مستحب دانسته‏اند.^[34] فقهاي شيعه، ضمن تأکيد بر استحباب دفن مردگان در اين قبرستان^[35]، زيارت قبور اجداد پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} و نيز خديجه، ابوطالب و قاسم، فرزند رسول اکرم_{(صلی الله علیه و آله)}، و نيز ختم قرآن را در آن مستحب دانسته‌اند.^[36]

زيارتنامه‏هايي نيز براي صاحبان اين قبور نقل شده است.^[37] زيارت قبر حضرت خديجه_{(علیها السلام)} توسط امام حسين_{(علیه السلام)} و خواندن نماز در کنار آن، بيانگر شأن و مقام برخي از مدفونان در اين قبرستان است.^[38] ابن جبير (م.612ق.) در بيان آداب مردم مکه، در اعياد، از حضور مردم در اين قبرستان، پس از خواندن نماز عيد در مسجدالحرام، خبر داده است.^[39] همچنين از سنت مردم مکه براي حضور در کنار قبر خديجه، در شب‌هاي يازدهم هر ماه، و قبر منسوب به آمنه، مادر پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، در شب‌هاي هشتم هر ماه و قرائت قرآن، خبر داده‌اند.^[40] برخي بر اين عقيده بودند که اين قبرستان، به سبب جايگاه و شأن والايش، تنها پذيراي مؤمنان است و مکان‌هايي از آن، محل استجابت دعاست.^[41]

در روايتي خداوند اهل بقيع را همسايگان پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} و اهل معلاة را همسايگان خود خوانده است.^[42] همچنين، بر پايه رواياتي منسوب به پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، در روز قيامت از اين قبرستان هفتاد هزار نفر، با چهره‌هايي همچون ماه، برانگيخته و بدون حساب وارد بهشت مي‌شوند. هريک از اينان نیز هفتاد هزار نفر را شفاعت مي‌کنند.^[43] مدفونان اين قبرستان، همراه با مدفونان بقيع، براي ورود به بهشت فراخوانده مي‌شوند.^[44]

مدفونان معلاة: قُصي بن کِلاب^[45] و عبدالمطلب از اجداد پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}^[46]، ابوطالب عموي حضرت^[47]، خديجه همسر ايشان^[48]، قاسم و عبدالله (طيب) فرزندان رسول خدا_{(صلی الله علیه و آله)} از خديجه_{(علیها السلام)}^[49]، از خاندان مدفون پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} در اين قبرستان‌اند. برخي، از عبد مناف و هاشم، جد سوم و دوم پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}^[50] و نيز آمنه، مادر حضرت^[51] نيز، به عنوان ديگر خاندان مدفون در اين قبرستان ياد کرده‌اند. اين در حالي است که منابع از دفن هاشم در غزه فلسطين^[52] و آمنه در ابواء مدينه^[53] حکايت دارند.

منابع متعدد، از تعداد بسياري از صحابه، تابعين و بزرگان مدفون در اين قبرستان نام برده‌اند:^[54] ياسر، سميه و عبدالله، پدر، مادر و برادر عمار^[55]، اسماء^[56] و عبدالرحمن^[57]، فرزندان ابوبکر، زينب خواهر عثمان بن مظعون جُمحي و همسر عمر بن خطاب و عبدالله بن زبير^[58] از صحابي مدفون؛ ابوسعيد ابراهيم بن طهمان هروي (م.68ق.)، اسماعيل بن اميه اموي (م.144ق.) و حنظلة بن ابي‌سفيان جمحي (م.151ق.) از تابعين مدفون در اين قبرستان‌اند.^[59] همچنين منصور خليفه عباسي (م.158ق.)^[60]، فُضيل بن عياض تيمي (م.187ق.) از عرفاي قرن دوم^[61]، سُفيان بن عُيينه (م.198ق.)^[62]، امام الحرمين ابوطالب حنفي ابهري، فقيه شافعي (م.624ق.)^[63]، شريف برکات امير مکه (852-859ق.)^[64]، ابن فهد مؤلف اتحاف الوري (م.885ق.) و فرزندش عبدالعزيز مؤلف بلوغ القري (م.922ق.)، ميرزا محمد بن علي استرآبادي (م.1028ق.) از علماي شيعه مجاور بيت الله الحرام و مؤلف منهج المقال^[65]، شيخ محمد بن حسن نوه شهيد ثاني (م.1030ق.) مؤلف روضة الخواطر و نزهة النواظر^[66]، سيد زين‌العابدين کاشاني از بانيان کعبه پس از سيل سال 1039ق.^[67] از ديگر مدفونان در اين قبرستان هستند.

فيروزآبادي (م.817ق.) از جمله اولين مؤلفاني است که نام تعدادي از مردان و زنان صحابي و تابعين مدفون در اين قبرستان را آورده است که از آن جمله‌اند: ابوقحافه عثمان بن عامر پدر ابوبکر، ابوواقد ليثي مدني از حاضران در بدر، خُبيب بن عَدي و زيد بن دَثنه از شهداي حادثه رجيع (سال چهارم)، سکران بن عمرو بن عبد شمس از مهاجران به حبشه، سلمة بن ميلاء جُهَني از شهداي فتح مکه، ابومَحذوره مؤذن پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، شيبة بن عثمان و پسرعمويش عثمان بن طلحه از کليدداران کعبه، صَفوان بن اميه و لبيد بن ربه از مؤلفة القلوب، عبدالله بن شهاب بن عبدالله جد ابن شهاب زهري، عبدالله بن عامر بن کُرَيز از کارگزاران عثمان، عبدالله فرزند عمرو ابن عاص سهمي، ابوموسي اشعري، عَتاب بن اُسيد اولين کارگزار پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} در مکه، محمد ابن حاطب جُمحي از اصحاب پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} و علي_{(علیه السلام)}، مُسور بن مَخرمه و ابوسَبرة بن ابي‌رُهم از مهاجران به حبشه و مدينه.^[68]

ساخت بنا و بارگاه: به تصريح منابع متقدم، بسياري از قبور صحابه، تابعين و بزرگان، در اين قبرستان، ناشناخته مانده و مردم مکه، مکان دقيق آن‌ها را فراموش کرده‌اند.^[69] تنها تعداد اندکي از اين قبور مشخص بوده^[70] و بناها و بارگاه‌هايي نيز روي آن‌ها ساخته شده است؛ (تصاویر شماره 15-18) از جمله اين بناها مي‌توان به گنبد و بارگاهي بر قبر خديجه_{(علیها السلام)} اشاره کرد. ابن بطوطه (م.779ق.)^[71] و شهيد اول (م.786ق.)^[72] قبر خديجه_{(علیها السلام)} را در اين قبرستان از قبور شناخته شده و معروف دانسته‌اند. اين در حالي است که مرجاني (م. بعد از770ق.) در گزارشي آورده که مکان قبر حضرت، در عالم خواب، به يکي از نيکان که نام او در اين خبر معلوم نيست، الهام شده است. بر اساس اين گزارش، وي در خواب ديد که قبر حضرت، کنار قبر فضيل بن عياض است.^[73] برخي از مؤلفان اهل سنت، در سده‌هاي بعد، با اعتماد به اين گزارش، در تعيين محل قبر خديجه_{(علیها السلام)} تشکيک کرده‌اند.^[74] شأن و جايگاه خديجه_{(علیها السلام)} نزد مسلمانان، و سنتِ زيارت قبور نزد اهل مکه و حاجيان، که برگرفته از سيره پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} بود، صحت گزارش مرجاني را با ترديد همراه مي‌سازد. نامعلوم بودن نام کسي که قبر خديجه_{(علیها السلام)} را شناسايي کرده، از ديگر شواهد ضعف اين روايت است. اين در حالي است که نه تنها در هيچ‌يک از منابع هم‌عصر با مرجاني چنين گزارشي نيامده، بلکه معاصران وي، از معروف و مشهور بودن قبر خديجه_{(علیها السلام)} سخن گفته‌اند.^[75]

مرجاني در سال 729ق. سنگي با عبارت «ان هذا قبر السيده خديجه» ديده است.^[76] بعدها صندوقي چوبي براي نصب روي قبر خديجه_{(علیها السلام)} ساخته شد تا آن که در سال 950ق. محمد بن سليمان، از صاحب منصبان مصر، در حکومت داوود پاشا، والي مصر، روي قبر بارگاه و گنبدي از سنگ شُميسي ساخت و روي قبر نيز صندوقي تازه گذاشت و پارچه‌اي فاخر بر آن نهاد و براي بارگاه خادمي معين کرد.^[77]

اين بارگاه، پس از تخريب به دست آل سعود در سال1242ق. بازسازي شد^[78] و تا قرن 14ق. باقي ماند. گزارش‌ها از ارسال پارچه‌هايي از سوي حاکمان عثماني مصر، براي استفاده بر روي صندوق اين بارگاه و نيز قبر منسوب به آمنه در دهه 1260ق.، حکايت دارند.^[79]

در سفرنامه‌هاي دوره قاجاري نيز گزارش‌هايي از بارگاه و ضريح حضرت خديجه_{(علیها السلام)} ارائه شده است:^[80] ميرزا محمد حسين فراهاني، در سفر حج خود به سال 1302ق.، از وجود ضريح چوبي در اين بارگاه و نيز پارچه مخمل گلابتون‌دوزي شده بر قبر حضرت سخن گفته و به حضور متولي و خادم و نيز زيارتنامه‌خوان، براي اين بارگاه، اشاره کرده است.^[81] (تصاویر شماره 15 و 16)

نزديک قبر خديجه_{(علیها السلام)} قبر ابوطالب بن حسن بن ابي‌نُمي (م.1012ق.) و قبر عبدالمطلب بن غالب (م.1300ق.)، از امراي مکه، قرار دارد.^[82] روي اين دو قبر نيز بارگاه‌هايي ساخته شده بود. روي قبر منسوب به آمنه گنبد و بارگاهي در 1242ق. توسط عيسي شيخ الحرم^[83]، و روي قبر عبدالرحمن بن ابي‌بکر در سمت راست قبر خديجه، بنايي چهارگوش، در زمان سلطان عبدالمجيد (حک:1237-1277ق.)، ساخته شد. اين قبر، تا پيش از اين سال، تنها صندوقي چوبي داشت.^[84] بناها و گنبدهاي ديگري نيز بر روي برخي از قبور ساخته شد که از آن جمله است: اسماء دختر ابوبکر^[85]، عبدالله بن زبير^[86]، ابوالبرکات بن ظهيره امير مکه^[87]، شيخ محمد جان نقشبندي از ذريه محمد بن حنفيه (م.1268ق.)^[88] و حسن بن ابي‌نمي از شرفاي مکه.^[89]

اوليا چلبي (م.1094ق.)، در گزارش سفر خود به مکه و زيارت قبورِ اين قبرستان، از وجود 75 بارگاه گنبدپوش خبر داده است.^[90] برخي گزارش‌ها از وجود بارگاه‌ها و قبور خانوادگي در اين قبرستان حکايت دارند که از آن جمله مي‌توان به بارگاه حسن بن ابي‌نمي اشاره کرد که دربردارنده قبور برخي از فرزندان و نوادگان وي بوده است.^[91]

تخريب قبور: با تسلط وهابيت٭ بر مکه و تأسيس اولين دولت سعودي، تمامي بناها و گنبدهاي موجود در جنة المعلاة، در روز چهارشنبه 29 ربيع‌الثاني سال 1218ق.، ويران گرديد و قبور اين قبرستان، با زمين، هم‌سطح شد.^[92] پس از انقراض اين دولت به دست نيروهاي عثماني، بار ديگر گنبدي بر قبر و بارگاه حضرت خديجه ساخته شد. اما اين بنا نيز در سال 1343ق. و به دنبال تشکيل دولت سوم سعودي تخريب گرديد.^[93]

حوادث قبرستان: حجاج بن يوسف ثقفي، در سال 62ق.، پس از سرکوب عبدالله ابن زبير، جنازه وي را در اين قبرستان به دار کشيد.^[94] ابن جبير از ويرانه‌هاي بنايي در اين مکان ياد مي‌کند که بر پايه عبارات او، بعدها به يادبود ابن زبير ساخته شد. اما چون به مکاني براي لعن حجاج تبديل شده بود، توسط مردمان طائف تخريب شد.^[95]

قبرستان معلاة بارها بر اثر سيل‌هايي که مسجدالحرام را نيز تهديد مي‌کرد، آسيب ديد؛ از آن جمله بايد به سيلي در سال 738ق. اشاره کرد که قبور اين قبرستان را تخريب کرد.^[96] در سال 825ق.، ديوارهاي اين قبرستان، در اثر سيلي که به کعبه نيز آسيب رساند، تخريب شد.^[97]

توجه اهالي مکه و نيز حاجيان به قبرستان معلاة و حضور اينان در برخي روزهاي هفته و اعياد که پيش از اين بدان اشاره شد، سبب شد تا در سال 1097ق. به دستور سليمان امير ياخور وزير (وزارت از سال1097ق.) و توسط شلبي عثمان حميدان وزير مکه، براي ايجاد نظم و نظافت، قبرستان به دو قسمت تقسيم گردد و دور هر قسمت، ديواري با درهاي ورودي، ساخته شد.^[98] تاتار عثمان پاشا امير جده (امارت: 1257-1260ق.) اين ديوار را بازسازي کرد.^[99] در قرن 14ق. نيز از وجود اين ديوار سنگي به دور قبرستان گزارش شده است.^[100] در سال 1383ق. و در حکومت سعودي اين قبرستان ساماندهي، و ديوار آن بازسازي شد.^[101]

شأن و جايگاه اين قبرستان که اشتياق مسلمانان به دفن مردگان خود در اين قبرستان را همراه داشت، موجب گرديد تا بارها محدوده آن گسترش يابد. منابع، اول بار از تراشيده شدن کوه حجون در قرن سوم، و توسعه قبرستان از سمت کوه تا ثنيه اذاخر، به سبب افزايش مدفونان ياد کرده‌اند.^[102]

وضعيت کنوني: اين قبرستان که در محله معروف به سليمانيه قرار دارد، به دو ناحيه مجزا (قديمي و جديد) شمالي و جنوبي تقسيم شده است. قسمت جلوي آن، قبرستان عمومي مکه، و قسمت عقب آن قبرستان قديمي است که در دامنه کوه قرار گرفته است. اين دو قسمت، با ديواري بلند و ميله‌هاي فلزي، از هم جدا شده است تا مانع ديده شدن قبر خديجه_{(علیها السلام)} و قبور بني‌هاشم و اجداد رسول خدا_{(صلی الله علیه و آله)} و تبرک‌جويي حاجيان و زائران شود.^[103]

اين قبرستان در دوراهي خيابان مسجدالحرام و حجون قرار دارد.^[104] در ورودي قسمت قديمي، از سال 1396ق. توسط آل سعود بر روي زائران مسدود گرديد.^[105] حاجيان و زائران تنها در روزها و ساعاتي از هفته اجازه دارند با ورود به قسمت جديد قبرستان، از پشت نرده‌هاي فلزي بخش قديمي، به زيارت قبور خاندان و صحابه پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} بپردازند. در زمان بسته بودن درهاي قبرستان نيز آنان از روي پل حجون که از روي قبرستان عبور مي‌کند، سنت زيارت قبور را به جا مي‌آورند. (تصویر شماره 17 و 18)

تک‌نگاري‌ها: درباره اين قبرستان و مدفونان آن کتاب‌هايي نگاشته شده است که از آن جمله‌اند: اِثارة الحجون الي زيارة الحجون نوشته مجدالدين حافظ فيروزآبادي؛ الشرف الاعلي في ذکر قبور بابِ المَعلي نوشته جمال‌الدين محمد بن علي قرشي (م.837ق.). وي در اين کتاب متن تعداد 24 عدد از سنگ قبرهاي علما، بزرگان و ملوک مدفونِ در اين قبرستان را آورده است؛ احجار المَعلاة الشاهدية بمکة المکرمه در معرفي تعداد فراواني از سنگ‌هاي قبور کهن قبرستان، با تصاوير سنگ‌ها و بازخواني آنها. اين کتاب در سال 1425ق. از سوي وزارت تعليم و تربيت عربستان منتشر شده است.^[106] مقاله‌اي نيز با نام جنة المعلاة توسط سيد علي قاضي عسکر، در فصلنامه ميقات حج، و مقاله‌اي ديگر با نام حجون نوشته سيده رقيه ميرابوالقاسمي، در دانشنامه جهان اسلام، چاپ شده است.

منابع

آثار اسلامي مکه و مدينه: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1386ش؛ اتحاف الوري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق؛ اثارة الترغيب و التشويق الي المساجد الثلاثة و البيت العتيق: محمد بن اسحاق الخوارزمي (م.827ق.)، به کوشش محمد حسين الذهبي، مکه، مکتبه نزار مصطفي الباز، 1418ق؛ احکام و آداب حج (مناسک الحج): سيد محمدرضا گلپايگاني (م.1414ق.)، قم، دار القرآن الکريم، 1413ق؛ اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛ اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الارج المسکي في التاريخ المکي: علي بن عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، تصحيح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاريه، 1416ق؛ الاستبصار في عجائب الامصار: نويسنده‌اي مراکشي (قرن6ق.)، تصحيح سعد زغلول عبدالحميد، بغداد، دار الشئون الثقافيه، 1986م؛ اسد الغابه في معرفة الصحابه: علي بن محمد بن الاثير (555-630ق.)، بيروت، دار الکتب العربي؛ الاشارات الي معرفة الزيارات: علي بن ابي‌بکر الهروي (م.611ق.)، به کوشش علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1430ق؛ انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، به کوشش محمد باقر محمودي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1394ق؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمدمهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق؛ بقيع الغرقد في دراسة شامله: محمد امين الاميني، تهران، مشعر، 1428ق؛ بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م.699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 2002م؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الکردي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ التاريخ الکبير: محمد بن اسماعيل البخاري (م.256ق.)، بيروت، دار الفکر، 1407ق؛ تاريخ سند معروف به تاريخ معصومي: سيد محمد معصوم بکري (م.1019ق.)، به کوشش داود پوته، تهران، اساطير، 1382ش؛ تاريخ مدينة دمشق: علي ابن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1415ق؛ تاريخ مکه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد السباعي (م.1404ق.)، مکه، مطبوعات نادي مکة الثقافي، 1404ق؛ تاريخ و آثار اسلامي مکه مکرمه و مدينه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛ تحصيل المرام في اخبار البيت الحرام و المشاعر العظام و مکه و الحرم و ولاتها الفخام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله ابن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1424ق؛ التحفة اللطيفة في تاريخ المدينة الشريفه: شمس‌الدين محمد بن عبدالرحمن السخاوي (م.902ق.)، مدينه، مرکز بحوث و دراسات المدينة المنوره، 1429ق؛ تذکرة الطريق في مصائب حجاج بيت الله العتيق: حافظ محمد عبدالحسين هندي، به کوشش رسول جعفريان، قم، مورخ، 1386ش؛ تذکرة الفقهاء: حسن بن يوسف حلي (648-726ق.)، تهران، انتشارات مکتبة المرتضوية لاحياء الآثار الجعفريه، 1388ق؛ جامع الاحاديث الجامع الصغير و زوائده و الجامع الکبير: عبدالرحمن بن ابي‌بکر السيوطي (849-911ق.)، تحقيق عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، بيروت، دار الفکر، 1414ق؛ الجامع اللطيف في فضل مکة و اهلها و بناء البيت الشريف: محمد ابن ظهيره (م.986ق.)، به کوشش علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ دليل الناسک: السيد محسن الحکيم (م.1390ق.)، به کوشش الطباطبايي، مدرسة دارالحکمه، 1416ق؛ الرحلات المغربية و الاندلسيه: عواطف محمد يوسف نواب، الرياض، مکتبة الملک فهد، 1417ق؛ رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار في غرائب الامصار و عجائب الاسفار): ابن بطوطه (م.779ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، 1417ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد بن جبير (م.614ق.)، بيروت، دار مکتبة الهلال، 1986م؛ الرحلة الحجازيه: اوليا چلبي، ترجمه احمد المرسي، قاهره، دار الافاق، 1999م؛ سفرنامه فرهاد ميرزا (هداية السبيل و کفاية الدليل): فرهاد ميرزا معتمد الدوله، تصحيح غلام رضا طباطبايي، تهران، علمي، 1366ش؛ سفرنامه ميرزا داوود وزير وظايف: ميرزا داوود وزير وظايف (م.1327ق.)، به کوشش قاضي عسکر، تهران، مشعر، 1386ش؛ سفرنامه ميرزا محمد حسين فراهاني: محمد حسين فراهاني (م.قرن 14)، به کوشش گلزاري، تهران، فردوسي، 1362؛ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام: محمد ابن احمد التقي الفاسي (م.832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دار الکتب العلميه، 1421ق؛ الطبقات الکبري: محمد بن سعد (م.230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1410ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.) به کوشش فؤاد سير، مصر، الرساله، 1406ق؛ الفائق في غريب الحديث: محمود بن عمر الزمخشري (م.538ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه، 1417ق؛ کشف الارتياب: سيد محسن الامين (م.1371ق.)، به کوشش امين، مکتبة الحريس، 1382ق؛ کلمة التقوي (فتاوي): محمد امين زين الدين، قم، مهر، 1413ق؛ کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال: علي بن حسام‌الدين الهندي (م.975ق.)، به کوشش بکري حياني و صفوة السقاء، بيروت، مؤسسة الرساله، 1409ق؛ الکني و الالقاب: عباس قمي (1254-1319ش.)، مقدمه محمد هادي اميني، تهران، انتشارات مکتبه الصدر، 1368ش؛ لسان العرب: محمد بن مکرم ابن منظور (630-711ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ المسالک و الممالک: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م.487ق.)، به کوشش ادريان، فان ليوفن و اندري فيري، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 1992م؛ المستدرک علي الصحيحين: محمد بن عبدالله الحکام النيسابوري (م.405ق.)، به کوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق؛ مستند الشيعة في احکام الشريعه: احمد بن محمد مهدي النراقي (1185-1245ق.)، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1415ق؛ مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا؛ المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، 1411ق؛ معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ المعجم الکبير: سليمان بن احمد الطبراني (260-360ق.)، به کوشش حمدي عبدالمجيد السلفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق؛ معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبويه: عاتق بن غيث (م.1431ق.)، مکه، دار مکه، 1402ق؛ مناقب آل ابي‌طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، به کوشش گروهي از اساتيد نجف، نجف، المکتبه الحيدريه، 1376ق؛ منائح الکرم في اخبار مکة و البيت و ولاة الحرم: علي ابن تاج‌الدين السنجاري (م.1125ق.)، تحقيق جميل عبدالله محمد المصري، مکه، جامعة ام القري، 1419ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق.

[1]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص50؛ اثارة الترغيب، ج1، ص239.

[2]. التاريخ القويم، ج2، ص59.

[3]. الامکنة و المياه، ج2، ص418؛ لسان العرب، ج3، ص69، «حجن».

[4]. رحلة ابن جبير، ص77-78؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص382.

[5]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص50.

[6]. اثارة الترغيب، ج1، ص239.

[7]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص60.

[8]. التاريخ القويم، ج6، ص167.

[9]. رحلة ابن جبير، ص77؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص381.

[10]. شفاء الغرام، ج1، ص374.

[11]. تاريخ سند، ص127؛ تذکرة الطريق، ص208؛ موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص655، «پاورقي».

[12]. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص163.

[13]. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص161.

[14]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص59.

[15]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص59.

[16]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص273؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص143.

[17]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص54، «پاورقي»؛ افادة الانام، ج2، ص145، «پاورقي».

[18]. الجامع اللطيف، ص305-306.

[19]. نک: معجم المعالم الجغرافيه، ج14، ص94.

[20]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209، 211.

[21]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص60، «پاورقي».

[22]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص179؛ العقد الثمين، ج1، ص50.

[23]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص50؛ المسالک و الممالک، ج1، ص399.

[24]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص60-61.

[25]. الاستبصار، ص7؛ مرآة الحرمين، ج1، ص81؛ التاريخ القويم، ج4، ص294.

[26]. تاريخ مدينة دمشق، ج28، ص228؛ المعالم الاثيره، ص78؛ نک: التاريخ القويم، ج2، ص54.

[27]. تاريخ مدينة دمشق، ج58، ص236؛ رحلة ابن جبير، ص102؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص401.

[28]. افادة الانام، ج2، ص145.

[29]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص286؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص179؛ الزهور المقتطفه، ص114.

[30]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص273؛ العقد الثمين، ج1، ص43.

[31]. مرآة الحرمين، ص339.

[32]. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص367؛ التاريخ الکبير، ج1، ص284؛ المعجم الکبير، ج11، ص111.

[33]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209؛ اثارة الترغيب، ج1، ص239.

[34]. شفاء الغرام، ج1، ص455-456.

[35]. تذکرة الفقهاء، ج1، ص55.

[36]. مستند الشيعه، ج13، ص97؛ دليل الناسک، ص489؛ کلمة التقوي، ج3، ص499.

[37]. احکام و آداب حج، ص468-471.

[38]. المناقب، ج3، ص224.

[39]. رحلة ابن جبير، ص120.

[40]. تحصيل المرام، ج2، ص647، 649.

[41]. شفاء الغرام، ج1، ص453-459.

[42]. اثارة الترغيب، ج1، ص239؛ الارج المسکي، ص48.

[43]. اثارة الترغيب، ج1، ص239؛ کنز العمال، ج12، ص262؛ جامع الاحاديث، ج24، ص2.

[44]. بقيع الغرقد، ص43.

[45]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص58؛ العقد الثمين، ج1، ص307.

[46]. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص315؛ تاريخ مدينة دمشق، ج3، ص86؛ اتحاف الوري، ج1، ص101.

[47]. انساب الاشراف، ج2، ص289.

[48]. الطبقات، ج8، ص15؛ المستدرک علی الصحيحين، ج3، ص182؛ اسد الغابه، ج5، ص439.

[49]. بحار الانوار، ج19، ص20؛ افادة الانام، ج2، ص152.

[50]. مرآة الحرمين، ص31.

[51]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص272؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص53.

[52]. الطبقات، ج1، ص79.

[53]. الطبقات، ج1، ص116؛ الفائق، ج3، ص277؛ معجم البلدان، ج1، ص79.

[54]. تحصيل المرام، ج2، ص645-668؛ افادة الانام، ج2، ص150-152.

[55]. افادة الانام، ج2، ص160.

[56]. تاريخ مدينة دمشق، ج69، ص29.

[57]. افادة الانام، ج2، ص152.

[58]. اثارة الترغيب، ج1، ص240؛ افادة الانام، ج2، ص151.

[59]. افادة الانام، ج2، ص163-167.

[60]. اخبار مکه، الازرقي، ج4، ص177؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص150؛ العقد الثمين، ج4، ص417.

[61]. اثارة الترغيب، ج1، ص240.

[62]. تاريخ بغداد، ج9، ص183؛ اثارة الترغيب، ج1، ص240؛ تحصيل المرام، ج2، ص651.

[63]. التحفة اللطيفه، ج1، ص205.

[64]. منائح الکرم، ج3، ص58.

[65]. الکني و الالقاب، ج3، ص220.

[66]. الکني و الالقاب، ج2، ص390-391.

[67]. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص165.

[68]. افادة الانام، ج2، ص152-163.

[69]. الاشارات، ص77؛ رحلة ابن جبير، ص78؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص381.

[70]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص381.

[71]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص381.

[72]. الدروس الشرعيه، ج1، ص468.

[73]. بهجة النفوس، ج2، ص1016.

[74]. شفاء الغرام، ج1، ص376.

[75]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص381؛ الدروس الشرعيه، ج1، ص468.

[76]. تحصيل المرام، ج2، ص646.

[77]. تحصيل المرام، ج2، ص647؛ افادة الانام، ج2، ص150.

[78]. افادة الانام، ج2، ص151.

[79]. افادة الانام، ج2، ص170.

[80]. سفرنامه فرهاد ميرزا، ص206؛ سفرنامه ميرزا داوود، ص144.

[81]. سفرنامه فراهاني، ص202.

[82]. تحصيل المرام، ج2، ص647، 776.

[83]. تحصيل المرام، ج2، ص648.

[84]. تحصيل المرام، ج2، ص650.

[85]. تحصيل المرام، ج2، ص650.

[86]. الرحلات المغربيه، ص399.

[87]. منائح الکرم، ج3، ص58.

[88]. تحصيل المرام، ج2، ص667.

[89]. منائح الکرم، ج4، ص506.

[90]. الرحلة الحجازيه، ص283.

[91]. منائح الکرم، ج4، ص239، 506؛ ج5، ص485.

[92]. منائح الکرم، ج4، ص422؛ کشف الارتياب، ص27.

[93]. نک: افادة الانام، ج2، ص151.

[94]. رحلة ابن جبير، ص78؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص382.

[95]. رحلة ابن جبير، ص78.

[96]. اتحاف الوري، ج3، ص689.

[97]. التاريخ القويم، ج2، ص247.

[98]. منائح الکرم، ج5، ص15.

[99]. التاريخ القويم، ج5، ص511.

[100]. مرآة الحرمين، ج1، ص30-32؛ التاريخ القويم، ج5، ص167.

[101]. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص163.

[102]. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص209؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص54.

[103]. تاريخ و آثار اسلامي مکه و مدينه، ص113.

[104]. تاريخ و آثار اسلامي مکه و مدينه، ص113.

[105]. تاريخ و آثار اسلامي مکه و مدينه، ص113.

[106]. تاريخ مکه، ص35.