چاه حاء

چاه حاء: از چاه‌هاي معروف مدينه

چاه حاء، از چاه‌هاي معروف مدينه و در فاصله 84 متري شمال شرقي مسجد نبوي، قرار داشته است.^[1] برخي «حاء» را اسم مردي دانسته‌اند که اين چاه به او نسبت داده شده است.^[2] از اين چاه با نام‌هاي بَيرَحا، بَيرَحاء، بَرِيحا^[3]، بيرحي و بَرحا^[4] نيز در برخي منابع ياد شده است.

چاه حاء که از آبي گوارا و معطر برخوردار بود، در زمين و باغ ابوطلحه انصاري، از طايفه بني‌نجار خزرج٭ و از ثروتمندان مدينه، قرار داشت.^[5] در گزارشي، پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} پس از حضور در اين باغ، از آب چاه نوشيد و از آن وضو گرفت.^[6] گزارش‌ها در خصوص مالکيت اين چاه، پس از ابوطلحه، يکسان نيست. بنا بر نقلي با نزول آيه 92 آل عمران/3 (لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ) ابوطلحه تصميم گرفت باغ و چاه خود را که از محبوب‌ترين اموال وي محسوب مي‌شد، به پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} هديه دهد. ولي آن حضرت نپذيرفت و پيشنهاد داد تا ابوطلحه آن را به خويشانش هديه دهد.^[7] اين در حالي است که در نقلي ديگر، پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} اين چاه را در سال ششم هجري، به شاعرش، حسان بن ثابت هديه داد.^[8]

حسان بن ثابت که از خويشان ابوطلحه بود، قطعه‌اي از اين باغ را گرفت و بعدها، در ازاي يکصد هزار درهم، آن را به معاويه (حک:40-60ق.) واگذار نمود و وي قصر بني‌حُدَيله (از تيره‌هاي خزرج)^[9] را در آن بنا کرد که چاه حاء در وسط آن واقع بود.^[10]

اين چاه، در قرن هفتم، در وسط نخلستاني که خانه‌هايي در اطراف آن بنا شده بود، قرار داشت.^[11] در قرن هشتم، نخلستان و چاه توسط برخي از زنان محله نوريه (محله‌اي در نزديکي ديوار شمالي مدينه) خريداري و وقف فقرا و مساکين شد و به نخلستان نوريه شهرت يافت.^[12] سمهودي (م.911ق.) نشاني از فقرا در مکان يادشده مشاهده نکرده است.^[13] توليت اين چاه مدت‌ها بر عهده شيخ ابراهيم کردي (م.1151ق.) از خاندان آل کردي بود.^[14]

چاه حاء که تا پیش از توسعه دوم سعودي (سال 1406ق.) از سمت شمال به ميدان باب المجيدي مي‌رسيد^[15] (تصویر شماره 20) در اين توسعه به مسجدالنبي ضميمه گرديد.^[16]

منابع

تاج العروس: مرتضي الزبيدي (م.1205ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1414ق؛ تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1403ق؛ تاريخ المدينة المنوره: عمر بن شبه النميري (م.262ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛ تاريخ حرم ائمه بقيع: محمد صادق نجمي، تهران، مشعر، 1386ش؛ تاريخ مدينة دمشق: علي بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1415ق؛ تاريخ معالم المدينة المنورة قديماً و حديثاً: احمد ياسين احمد خياري (م.1960م.)، رياض، مکتبة الملک فهد، 1419ق؛ تفسير القرطبي (الجامع لاحکام القرآن): محمد بن احمد القرطبي (م.671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق؛ تهذيب الکمال في اسماء الرجال: يوسف بن عبدالرحمن المزي (م.742ق.)، به کوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م؛ الدرة الثمينه: محمد بن محمود بن النجار (م.643ق.)، به کوشش حسين شکري، بيروت، دار الارقم؛ سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م.942ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق؛ صحيح البخاري: محمد بن اسماعيل البخاري (م.256ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله بن باز، بيروت، دار الفکر، 1401ق؛ القاموس المحيط: محمد بن يعقوب فيروز‌آبادي (م.817ق.)، بيروت، دار العلم، بي‌تا؛ مدينه شناسي: سيد محمد باقر نجفي، تهران، شرکت قلم، 1364ش؛ مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م.487ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، عالم الکتب، 1403ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م.1290ق.)، القاهرة، دار الآفاق العربية، 1424ق؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م.911ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، 2006م.

[1]. تاريخ معالم المدينه، ص265.

[2]. القاموس المحيط، ج4، ص409؛ تاج العروس، ج20، ص384، «الحا».

[3]. معجم البلدان، ج1، ص299.

[4]. مراصد الاطلاع، ج1، ص140.

[5]. تاريخ المدينه، ج1، ص157.

[6]. تاريخ المدينه، ج1، ص157؛ سبل الهدي، ج7، ص226.

[7]. صحيح البخاري، ج2، ص126؛ تاريخ مدينة دمشق، ج19، ص414؛ تفسير القرطبي، ج4، ص132.

[8]. تاريخ المدينه، ج1، ص272.

[9]. تهذيب الکمال، ج2، ص262.

[10]. تاريخ المدينه، ج1، ص345؛ تاريخ الطبري، ج2، ص270؛ معجم ما استعجم، ج2، ص414.

[11]. الدرة الثمينه، ص57.

[12]. وفاء الوفاء، ج3، ص134.

[13]. وفاء الوفاء، ج1، ص167-168.

[14]. مدينه شناسي، ص286.

[15]. موسوعة مرآة الحرمين، ج4، ص778؛ مدينه شناسي، ص286.

[16]. تاريخ حرم ائمه بقيع، ص159.