چاه عجول

چاه عجول: از چاه‌هاي کهن مکه، حفر شده توسط قُصي بن کلاب

واژه عجول بر وزن فعول از «ع- ج- ل» به معناي تندي و سرعت است، اما وجه نامگذاري اين چاه به عجول، بازگو نشده است.^[1] چاه عجول از قديمی‌ترين چاه‌هاي مکه در نزديکي مسجدالحرام است.^[2] محل چاه عجول، در باب الحزوره (باب الوداع) مسجدالحرام، در مکاني بوده که رواق فعلي مسجدالحرام (در سده 14ق.) در امتداد آن قرار دارد.^[3] در توصيف ديگري، چاه عجول را در رواق خانه ام هاني٭ دانسته‌اند. در عين حال چون محل دقيق خانه ام هاني واقع در سمت باب الوداع، مشخص نيست^[4]، موقعيت چاه عجول هم دانسته نيست.

گاه چاه عجول را نخستين چاه حفر شده در مکه^[5] يا نزديک‌ترين چاه به مکه^[6] يا نخستين چاه حفرشده توسط قريش^[7] معرفي کرده‌اند که منظور، نخستين چاه حفر شده در محدوده حرم است؛ زيرا پيش از چاه عجول، چاه‌هاي حفر شده، در خارج از حرم قرار داشته‌اند.^[8]

گرچه تاريخ حفر چاه مشخص نيست، اما بر اساس گزارش‌ها، بعد از انهدام چاه زمزم از سوي جرهميان تا مدت‌ها در محدوده حرم چاهي ساخته نشده بود و آوردن آب به منطقه حرم، با سختي و رنج بسيار همراه بود. قصي براي رفع کمبود آب، به خصوص براي سقايت حاجيان، مشک‌هاي آب را از خارج حرم، بار شتران کرده و ميان حاجيان توزيع مي‌کرد. او سپس حوضچه‌اي از پوست، به منظور ذخيره آب، در پايين کعبه ساخت.^[9] سپس آن را در محل خانه ام هاني توسعه داد و چاه عجول را از آن حفر کرد.^[10]

در برخي منابع، حفر چاه عجول به عبدشمس نسبت داده شده^[11] که ظاهراً اين نسبت، از تحريف در جابه‌جايي اطلاعات (بيشتر در گزارش البکري)^[12] ناشي شده است؛ زيرا عبدشمس تنها چاه خُم (خمي) را در زماني متأخر از چاه عجول، حفر کرده است.

مردم نزد چاه عجول و حوضچه آمده و ضمن نوشيدن آب گوارا به رجزخواني مي‌پرداخته‌اند.^[13]

در اشعاري که در اينجا خوانده مي‌شد از چاه عجول و قصي به نيکي ياد مي‌گرديد.^[14] اين چاه در زمان خود قصي به خوبي مورد استفاده و بهره‌برداري قرار مي‌گرفت. اما بعد از او، در دوران زعامت عبدمناف، با افتادن مردي از نصر بن معاويه يا بني‌جعيل در چاه، از کارآيي افتاد.^[15]

محل چاه عجول، در توسعه اول مسجدالحرام (161ق.) در عهد مهدي عباسي، به مسجد افزوده شد.^[16] در توسعه دوم (167ق.)، به فرمان مهدي عباسي، چاه باب البقالين را در محل چاه عجول، داخل مسجدالحرام، حفر کردند.^[17] برخي گزارش‌ها حاکي است که اين چاه تا روزگار معاصر وجود داشته است.^[18]

منابع

اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛ الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه: محمد بن موسي الحازمي (م.584ق.)، به کوشش حمد الجاسر، بي‌نا، بي‌تا؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الکردي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م.854ق.)، به کوشش العدوي، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، 1416ق؛ تاريخ مکه، دراسات في السياسه و العلم و الاجتماع و العمران: احمد السباعي (م.1404ق.)، مکه، مطبوعات نادي مکة الثقافي، 1404ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد بن احمد التقي الفاسي (م.832ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1419ق؛ فتوح البلدان: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تصحيح صلاح‌الدين منجد، قاهره، مکتبة النهضة المصريه، 1957م؛ مراصد الاطلاع علي اسماء الامکنه و البقاع: و هو مختصر معجم البلدان لياقوت: صفي‌الدين عبدالمومن بن عبدالحق (م.739ق.)، به کوشش علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع: عبدالله بن عبدالعزيز البکري (م.487ق.)، به کوشش السقاء، بيروت، عالم الکتب، 1403ق؛ موعوعة العتبات المقدسه، جعفرخليلي، بيروت، الاعلمي، 1407ق.

[1]. نک: مراصد الاطلاع، ج2، ص922؛ العقد الثمين، ج1، ص7.

[2]. نک: الاماکن، ص87؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص97.

[3]. التاريخ القويم، ج2، ص20؛ ج3، ص24؛ تاريخ مکه، ص50.

[4]. التاريخ القويم، ج1، ص359-360.

[5]. تاريخ مکة المشرفه، ج1، ص67.

[6]. معجم البلدان، ج4، ص88.

[7]. موسوعة العتبات المقدسه، ج2، ص72.

[8]. نک: فتوح البلدان، ص56.

[9]. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص112؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص97.

[10]. معجم البلدان، ج4، ص87.

[11]. مراصد الاطلاع، ج2، ص922.

[12]. معجم ما استعجم، ج2، ص510؛ قس: الاماکن، ص87.

[13]. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص113؛ التاريخ القويم، ج2، ص20؛ تاريخ مکة المشرفه، ج1، ص67.

[14]. نک: فتوح البلدان، ص56؛ مراصد الاطلاع، ج2، ص922، «پاورقي»؛ العقد الثمين، ج1، ص7.

[15]. نک: معجم البلدان، ج4، ص88؛ فتوح البلدان، ص56؛ مراصد الاطلاع، ج2، ص922.

[16]. اخبار مکه، الفاکهي، ج1، ص173.

[17]. اخبار مکه، الفاکهي، ج3، ص271.

[18]. اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص98، «پاورقي».