حج انبيا

حج انبيا: گزارش حج پيامبران در روايات

حج گزاردن پيامبران الهي در روايات پرشماري مطرح شده است؛ در برخي جوامع روايي، بابي با عنوان «حج الانبياء» اين روايات را گرد آورده است.^[1] شماري از اين روايات ذيل آياتي آمده که کعبه را نخستين خانه روي زمين معرفي کرده (إِنَّ أَوَّلَ بَيتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَکةَ) (آل عمران/3، 96)^[2] و آن را «بيت العتيق» دانسته است.^[3] (حج /22، 33) همچنين برخي روايات ذيل آيه (وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنا مَنْسَكاً) مناسک حج را از جمله مناسک واجب براي همه امت‌ها شمرده‌اند.^[4] بر پايه روايات، قدمت آئين حج، حتي به پيش از خلقت آدم بازمي‌گردد و نخستين حج‌گزاران، فرشتگان در آسمان چهارم بوده‌اند.^[5]

پس از اين‌که حضرت آدم به زمين انتقال يافت، وي به فرمان خداوند مأمور بناي کعبه و برگزاري مراسم حج گرديد.^[6] درباره حج آدم_{(علیه السلام)} روايت شده که پس از خروج از بهشت، وي بر کوه صفا فرود آمد. سپس جبرئيل مناسک حج را به او آموخت و آدم، همه اعمال حج، از جمله طواف، رمي جمرات، قرباني، حلق، سعي و طواف نساء را به جا آورد.^[7] برخي روايات از 700 حج و 300 عمره آدم، با پاي پياده، گزارش کرده‌اند.^[8] پس از آدم، شيث، فرزند او، کعبه را بازسازي و حج عمره بجاي آورد.^[9] مراسم حج‌گزاري، پس از آدم_{(علیه السلام)} ميان فرزندانش تداوم يافت^[10] و پيامبران پس از وي به برگزار نمودن حج اهتمام ويژه‌اي داشتند.^[11]

نوح_{(علیه السلام)} نيز پيش از سيل، حج انجام داد^[12] و در جريان طوفان مأموريت يافت تا سرنشينانش کشتي را گرد خانه کعبه طواف داده و به منا ببرد. اين کشتي، در بازگشت دوباره بر گرد کعبه، طواف نمود و سرنشينان کشتي، سوار بر آن، سعي ميان صفا و مروه انجام دادند.^[13]

بر اساس برخي گزارش‌ها در طوفان نوح_{(علیه السلام)} کعبه ناپديد شد. پيامبران الهي، بدون آن که مکان دقيق کعبه را بدانند، حج به جا مي‌آوردند^[14] تا زماني که ابراهيم_{(علیه السلام)} مأمور به بازسازي کعبه و احياي آئين حج شد.(حج/22، 26، بقره/2، 127 -128) پس از پايان بازسازي کعبه، آن حضرت از خدا خواست که مناسک (اعمال و جايگاه) حج را به وي نشان دهد:(وَ أَرِنا مَناسِكَنا). (بقره/2، 128) لذا جبرئيل نزد ايشان آمد و مناسک حج را يک به يک به او آموخت^[15] و پس از فرمان فراخواني انسان‌ها به انجام حج (حج/22، 27) ابراهيم بر مکان بلندي (کوه ابوقبيس يا سنگي که بعد به مقام ابراهيم معروف شد) ايستاد و با صداي بلند مردم را به حج فراخواند^[16] و خود و پسرش، اسماعيل و گروهي از جرهميان، حج به جاي آوردند.^[17] پس از آن حج، به عنوان سنتي مقدس با اعمالي مخصوص از سوي ديگر پيامبران الهي و پيروان آن‌ها تداوم يافت.^[18]

بر اساس برخي گزارش‌ها، همه انبيا، به جز هود و صالح_{(علیه السلام)} که به خاطر اشتغال به تبليغ موفق به حج‌گزاري نشدند، بقيه آن‌ها حج به جا آوردند.^[19] ولي اين ديدگاه ضعيف دانسته شده است.^[20] افزون بر اين در پاره‌اي روايات به طور صريح از حج‌گزاري هود و صالح ياد شده^[21]؛ حتي گفته شده که آنان در مکه از دنيا رفتند و در جوار خانه خدا دفن شدند.^[22] بنابر اين همه پيامبران_{(علیهم السلام)} حج گزارده‌اند. برخي روايات نيز اين ديدگاه را تأييد مي‌کند^[23]؛ چنان‌که امام علي_{(علیه السلام)} در سخني کعبه را جايگاه خيل انبياء، از آدم تا خاتم، و وسيله آزمايش پيشينيان، از آدم تا به آخر، دانسته است^[24] و در سخني ديگر، از فراخواني آدم و فرزندانش به سوي کعبه ياد مي‌کند.^[25]

در شماري از روايات، نام گروهي از پيامبران حج‌گزار، و در مواردي شيوه و تعداد دفعات حج آنان بيان شده است. پس از ابراهيم و اسماعيل_{(علیهما السلام)} ديگر پيامبران حج بجاي آوردند؛ چنان‌که در روايتي نقل شده که حضرت موسي_{(علیه السلام)}، همراه با هفتاد تن از پيامبران، براي انجام حج بر شتري سرخ‌موي، پس از گذشتن از منطقه «صفاح الروحا»، لبيک‌گويان (لبيک يا کريم لبيک) احرام بست.^[26] در روايتي ابن عباس از پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} نقل کرده است که هفتاد پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، از جمله موسي_{(علیه السلام)} به منا آمده و در مسجد خيف نماز گزاردند.^[27]

حضرت عيسي_{(علیه السلام)} نيز حج يا عمره را با گفتن «لبيک عبدک و ابن امتک لبيک» آغاز کرد.^[28] داود_{(علیه السلام)} نيز در عرفات، هنگامي که موج عظيم حج‌گزاران را ديد، دست به دعا برداشت.^[29] سليمان_{(علیه السلام)} هم همراه انس و جن و پرندگان حج گزارد و کعبه را با پارچه مصري پوشاند.^[30] برابر رواياتي، يونس_{(علیه السلام)} با سر دادن تلبيه «لبيک کشاف الکرب العظيم لبيک»، و خضر و الياس_{(علیهما السلام)}، با حضور هر ساله در موسم مقرر، حج انجام مي‌دادند.^[31] با ظهور اسلام که آئين حج، به عنوان يکي از فرائض ديني مسلمانان تشريع شد، پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)} آئين حج‌گزاري را به جا آوردند.

بر پايه برخي روايات، پيامبر گرامي اسلام_{(صلی الله علیه و آله)} 20 حج و سه عمره مفرده که همه آن‌ها در ماه ذي‌قعده واقع شد، برگزار نمود.^[32] تنها حج رسول خدا_{(صلی الله علیه و آله)}، پس از هجرت، در سال دهم هجري به همراهي 000/100 تن از مسلمانان انجام گرفت. در اين حج، عظمت، خلوص و آثار توحيدي مناسک حج به نمايش گذاشته شد و در تاريخ، به نام «حجة الوداع» ثبت گرديد.^[33] (f حجة الوداع)

بر اساس روايتي از حضرت رضا_{(علیه السلام)}، زمان حج‌گزاري همه پيامبران، از جمله آدم، نوح، ابراهيم، موسي، عيسي_{(علیهم السلام)} و محمد_{(صلی الله علیه و آله)} دهه ذي‌الحجه بوده و تا قيامت اين‌گونه ادامه خواهد داشت.^[34] درباره شيوه حج‌گزاري پيامبران، حداقل تا ابراهيم_{(علیه السلام)} اطلاع چنداني در دست نيست؛ به همين دليل مبهم و مجمل است. ولي از زمان ابراهيم_{(علیه السلام)} تا ظهور اسلام، حج با همين شکل و گونه کنوني آن انجام مي‌شده است.^[35]

منابع

اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، بيروت، دار الاندلس، 1416ق؛ بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمدباقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمدمهدي موسوي خرسان، بيروت، دار احياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق؛ البداية و النهاية في التاريخ: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق؛ تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک): محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ التبيان في تفسير القرآن: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش احمد حبيب قصير عاملي، بيروت، دار ‌احياء ‌التراث ‌العربي، 1963م؛ تفسير ابن ابي‌حاتم (تفسير القرآن العظيم): عبدالرحمن بن محمد بن ابي‌حاتم (م.327ق.)، تحقيق محمد الطبيب، بيروت، دار الفکر؛ تفسير العياشي: محمد بن مسعود العياشي (م.320ق.)، تحقيق سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، مکتبة العلمية الاسلاميه، 1380ق؛ تفسير القرطبي (جامع الاحکام القرآن و المبين لما تضمن من السنه و اي الفرقان‌): محمد بن احمد القرطبي (م.671ق.)، تهران، ناصر خسرو، 1364ش؛ تهذيب الاحکام في شرح المقنعة للشيخ المفيد: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1365ش؛ جامع احاديث الشيعه: محمد حسين طباطبايي بروجردي (م.1383ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1399ق؛ الخلاف في الاحکام: محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق؛ در راه برپايي حج ابراهيمي: عباسعلي عميد زنجاني، تهران، انتشارات مشعر؛ سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م.942ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق؛ السنن الکبري: احمد بن الحسين البيهقي (384-458ق.)، بيروت، دار الفکر، 1416ق؛ سيرة ابن اسحاق: محمد بن اسحاق المطلبي (م.151ق.)، محمد حميد الله، معهد الدراسات و الابحاث للتعريف؛ السيرة النبوية مقتضبا من البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، به کوشش مصطفي عبدالواحد، بيروت، دار المعرفه/ دار احياء التراث العربي، 1396ق؛ علل الشرائع و الاحکام: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش سيد محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحيدريه، 1385ق؛ عمدة القاري: محمود بن احمد البدرالعيني (م.855ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ عيون اخبار الرضا: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1404ق؛ الغدير: الاميني (م.1392ق.)، بيروت، دار الکتاب العربي، 1397ق؛ الکافي: محمد بن يعقوب کليني (م.329ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1375ش؛ کمال‌الدين و تمام النعمه: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، به کوشش علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1405ق؛ کنز العمال في سنن الاقوال و الافعال: المتقي الهندي (م.975ق.)، به کوشش بکري حياني و صفوة السقاء، بيروت، مؤسسة الرساله، 1409ق؛ مجمع البيان في تفسير القرآن: الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، به کوشش محمد جواد بلاغي (1864-1933م.)، تهران، انتشارات ناصرخسرو، 1372ش؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد: علي بن ابي‌بکر الهيثمي (م.807ق.)، بيروت، دار الکتاب العربيه، 1408ق؛ المجموع شرح المهذب: يحيي بن شرف النووي (631-676ق.)، بيروت، دار الفکر؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل: حسين نوري (م.1320ق.)، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1408ق؛ مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار الصادر، بي‌تا؛ المعجم الکبير: سليمان بن احمد الطبراني (260-360ق.)، به کوشش حمدي عبدالمجيد السلفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق؛ من لايحضره الفقيه: محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي‌اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق؛ نهج البلاغه: شريف الرضي (م.406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دار الاسوه، 1415ق؛ الوافي: محمد بن شاه مرتضي فيض کاشاني (1006-1091ق.)، تحقيق ضياء‌الدين حسيني و کمال‌الدين فقيه ايماني، اصفهان، کتابخانه اميرالمومنين، 1406ق؛ وسائل الشيعه (تفصيل وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعه): محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.

[1]. الکافي، ج4، ص212؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص229؛ بحار الانوار، ج96، ص28.

[2]. تفسير العياشي، ج1، ص60، 186.

[3]. علل الشرائع، ج2، ص399؛ الخلاف، ج6، ص58.

[4]. مجمع البيان، ج7، ص134؛ تفسير القرطبي، ج12، ص58.

[5]. علل الشرائع، ج2، ص595؛ جامع احاديث الشيعه، ج10، ص18؛ وسائل الشيعه، ج11، ص129.

[6]. اخبار مکه، ج1، ص34-36؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص235؛ وسائل الشيعه، ج13، ص332.

[7]. الکافي، ج4، ص190-191؛ علل الشرائع، ج2، ص400.

[8]. من لايحضره الفقيه، ج2، ص229.

[9]. تاريخ الطبري، ج1، ص162؛ عمدة القاري، ج15، ص217؛ بحار الانوار، ج11، ص261.

[10]. تاريخ الطبري، ج1، ص162؛ عمدة القاري، ج15، ص217؛ بحار الانوار، ج11، ص261.

[11]. اخبار مکه، ج1، ص51، 68-69، 72-74؛ تفسير القرطبي، ج2، ص130؛ سبل الهدي، ج1، ص210.

[12]. مستدرک الوسائل، ج8، ص9؛ اخبار مکه، ج1، ص72.

[13]. الکافي، ج4، ص212-213؛ تفسير العياشي، ج2، ص149؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص230.

[14]. اخبار مکه، ج1، ص38؛ التبيان، ج1، ص463؛ مجمع الزوائد، ج3، ص288.

[15]. الکافي، ج4، ص205؛ سنن الکبري، ج5، ص145.

[16]. مجمع البيان، ج7، ص128-129؛ تفسير ابن ابي‌حاتم، ج8، ص2487.

[17]. اخبار مکه، ج1، ص66-72؛ تاريخ الطبري، ج1، ص260-262؛ وسائل الشيعه، ج11، ص8.

[18]. اخبار مکه، ج1، ص68؛ در راه برپايي حج ابراهيمي، ص200.

[19]. سيره ابن اسحاق، ج2، ص73؛ السنن البيهقي، ج5، ص177؛ السيرة النبويه، ابن کثير، ج1، ص272.

[20]. سبل الهدي، ج1، ص210.

[21]. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص232؛ البداية و النهايه، ج1، ص138؛ مجمع الزوائد، ج3، ص220.

[22]. اخبار مکه، ج1، ص68.

[23]. عيون اخبار الرضا، ج2، ص127؛ علل الشرائع، ج1، ص274.

[24]. نهج البلاغه، خطبه 192.

[25]. نهج البلاغه، خطبه 192.

[26]. الکافي، ج4، ص213-214؛ تفسير العياشي، ج1، ص186؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص234-235.

[27]. المعجم الکبير، ج11، ص358؛ مجمع الزوائد، ج3، ص221؛ کنز العمال، ج12، ص228.

[28]. مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص240؛ علل الشرائع، ج2، ص419.

[29]. الکافي، ج4، ص214؛ الوافي، ج12، ص162-163.

[30]. الکافي، ج4، ص213؛ الوافي، ج12، ص162-163.

[31]. من لايحضره الفقيه، ج2، ص234-235؛ کمال الدين، ص390-391؛ بحار الانوار، ج14، ص387، ج96، ص185.

[32]. الکافي، ج4، ص251-252؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص238؛ تهذيب الاحکام، ج5، ص443.

[33]. المجموع، ج7، ص104؛ الغدير، ج1، ص266.

[34]. عيون اخبار الرضا، ج2، ص127؛ علل الشرائع، ج1، ص274.

[35]. اخبار مکه، ج1، ص68-72.