حج آن طورکه من رفتم

حج آن طورکه من رفتم: سفرنامه حج، نوشته علي‌اصغر فقيهي

اين سفرنامه، گزارش سفر حج سال1386ق /1345ش. از شهر قم است. نويسنده سفرنامه، علي اصغر فقيهي، نويسنده و پژوهشگر تاريخ، در 1336ق. /1296ش.، در قم متولد شد. پدر او ابوالحسن فقيهي (م.1359ق.) در سلک روحانيت بود. فقيهي، دروس ديني را در قم پي گرفت و نزد پدرش و عالمان بزرگ حوزه علميه قم، از جمله آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، آيت‌الله العظمي گلپايگاني و امام خميني_{(رحمه الله)} به تحصيل پرداخت. در سال 1315ش.، در دانشکده معقول و منقول تهران، به تحصيل در رشته ادبيات عرب پرداخت. در 1319ش. فارغ التحصيل شد و به قم بازگشت. او در شهر قم، به تدريس و پرورش طلاب و دانش‌آموزان دبيرستان‌هاي آموزش و پرورش پرداخت و آموزگار دبيرستان حکيم‌نظامي، و مدتي مدير آن بود و در برخي مدارس مذهبي قم، مانند مدرسه دين و دانش تدريس مي‌کرد. در 1350ش.، پس از بازنشستگي، به تهران رفت و در دبيرستان‌هاي مذهبي اين شهر مشغول به تدريس شد. درسال 1358ش. به قم بازگشت و در 1382ش.، در همين شهر، درگذشت.^[1] از او آثاري در ادبيات و تاريخ بر جاي مانده است؛ از جمله کتاب تاريخ و عقايد وهابيان که با مقدمه آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي به چاپ رسيده است. (قم، انتشارات کتابچي، 1323ش.) به گفته او انگيزه‌اش از تأليف اين کتاب، حادثه اعدام ابوطالب يزدي به سال 1363ق./ 1322ش. در مکه بود که به اتهام اثبات نشده آلوده کردن کعبه رخ داد. کتاب تاريخ آل بويه، نوشته فقيهي، از منابع مهم پژوهشي خاندان بويه است و چند بار چاپ شده است. (از جمله: تهران، سمت، 1378ش.)^[2]

گزارش سفرنامه، از 21 ذي‌قعده 1386ق/ 12 اسفند 1345ش. آغاز شده است. (ص4) در اين سفر، کساني مانند آيت‌الله شريعتمداري و آيت‌الله احمد زنجاني نيز حضور داشته‌اند. (ص6) از نظر فقيهي، حج‌گزاران ايراني تسهيلات و امکانات رفاهي مناسبي داشته‌اند. صفحاتي از سفرنامه به مسير فرودگاه جده و معاينات پزشکي اختصاص يافته است. (ص10-11) حج‌گزاران از فرودگاه به مدينة الحاج منتقل شده‌اند که از نظر فقيهي مکاني منحصر به فرد بوده؛ زيرا تنها نقطه‌اي در جهان است که از هر نژاد و هر کشوري، زير يک سقف، جمع شده‌اند. (ص15)

بخشي از سفرنامه، به انتقادهاي فقيهي از تخريب‌هاي وهابيان در اماکن مذهبي و تاريخي حرمين اختصاص يافته است. (ص51-53) او از وضعيت بقيع گلايه کرده و گفته است که از نظر وهابيان، حضور زنان نيز در قبرستان حرام است. (ص54) او همچنين از مساجد معروف صدر اسلام، مانند مسجد قبا در جنوب غربي مدينه، مسجد قبلتين در شمال غربي مدينه و مسجد فتح که يادگار جنگ خندق و در مرتفعات کوه سلع است، ديدن کرده است و اطلاعات دقيقي از وضع معماري در آن زمان ارائه مي‌دهد. (ص54-55)

صفحات بسياري از سفرنامه درباره مناسک حج در مکه است. (ص65-69) به گفته فقيهي، در برخي اماکن مکه، تابلوهايي به زبان فارسي براي راهنمايي حج‌گزاران فارسي‌زبان نصب شده است. (ص85) در منا، براي چادرها، برق‌کشي شده است و فقيهي، فراواني آب را يکي از امتيازات منا، نسبت به عرفات، دانسته است. (ص93) او از پيشاهنگاني در منا خبر داده که به مأموران دولتي در امور مختلف، همچون راهنمايي مسافران، امور گمشدگان، و رسيدگي به احوال بيماران کمک مي‌کرده‌اند. (‌ص105) به گفته فقيهي، چون کتب شيعه در عربستان يافت نمي‌شود، مردم اين کشور از شيعيان اطلاعات بسيار کمي دارند و آنان را فاقد فقه و حديث مي‌دانند. (ص49) او در بازديد از غار حرا، با دکتر قره‌گوزلو، که رياست هيئت پزشکي ايران در عربستان را برعهده داشته، ملاقات می‌کند. به گفته فقيهي، سازمان شير و خورشيد سرخ ايران، همکاري خوبي با هلال احمر عربستان سعودي داشته است. (ص111-112)

از روزنامه‌هاي عربستان، فقيهي تنها به دو روزنامه البلاد و العکاظ که خود مطالعه کرده است، اشاره مي‌کند. (ص113) در روزنامه البلاد، از هيئت‌هاي پزشکي، ديني، اداري از کشورهاي گوناگون که در حج آن سال شرکت کرده‌اند، اطلاعاتي آمده که فقيهي آن را بي‌کم و کاست آورده است؛ اما در آن شماره، نامي از هيئت ايراني به ميان نيامده است. (ص115) بنا بر آمار روزنامه عکاظ، تعداد افراد شرکت‌کننده در حج آن سال،226/316 نفر بوده که به گفته فقيهي، اين رقم به اضافه شمار حج‌گزاران بومي عربستان، به بيش از 200/000/1 نفر مي‌رسيده است. (ص115-118) حج‌گزاران ايراني آن سال، 334/35 نفر بوده‌اند. (ص116) 44 تصوير از قبور متبرکه و اماکن مذهبي و تاريخي کشور عربستان و حرمين شريفين ضميمه اين سفرنامه است.

اين سفرنامه، در انتشارات مطبوعاتي حکمت قم، به سال 1346ش.، در 136 صفحه چاپ شده است.

منابع

ديروز و امروز قم: علي اصغر فقيهي معلّم، مورخ و قم پژوه، به کوشش مهدي سليماني آشتياني، قم، انتشارات نور مطاف، 1390ش.

[1]. ديروز و امروز قم، ص21-26، 42.

[2]. ديروز و امروز قم، ص54، 59.