سفرنامه مکه سلطان مراد میرزا حسام السلطنه

«دلیل الانام فی سبیل زیارة بیت الله الحرام والقدس الشریف ومدینة السلام»، از مهم‌ترین و مفصّل‌ترین سفرنامه‌های حج دوره قاجار است که به قلم سلطان مراد میرزا، ملقّب به «حسام‌السلطنه» (1233-1300ق)، از رجال سیاسی برجسته این خاندان نوشته شده است.

حسام‌السلطنه فرزند عباس میرزا، ولیعهد فتحعلیشاه قاجار، از رجال سیاسی باکفایت دوره قاجار به شمار می‌آید که در حد فاصل سال‌های 1265-1275ق، والی خراسان بود و در دوره حکومت خود، به دنبال اغتشاشاتی که در هرات به وجود آمده بود، به آنجا لشکرکشی و این شهر را تصرف کرد. اما با کارشکنی میرزا آقاخان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه، قرارداد پاریس میان ایران و انگلیس در 1273ق منعقد و در نتیجه آن، شهر هرات برای همیشه از خاک ایران جدا شد.

سفر حج حسام‌السلطنه در ماه شعبان 1297ق آغاز شد و در جمادی‌الثانی 1298ق به پایان رسید. او از راه قزوین و رشت، به بندرانزلی و از آنجا با کشتی بخار، به آستاراخان روسیه رفت و سپس با راه‌آهن به ساحل دریای سیاه، و از مسیر این دریا به استانبول رسید. پس از بازدید از پایتخت عثمانی، از مسیر دریای مدیترانه و دریای سرخ، خود را به بندر جدّه و از آنجا به مکه مکرمه رسانید.

مسیر بازگشت وی از سفر حج بدین شرح است که او پس از ادای فریضه حج، به زیارت مدینه منوره و از آنجا به شام و سپس به مصر رفت و از شهرهای مهم این دو سرزمین همچون دمشق، بیروت، بیت‌المقدس، اسکندریه و قاهره بازدید کرد و باز هم با کشتی، از مسیر دریای مدیترانه و دریای سیاه، به تفلیس رفت و از مسیر آذربایجان به ایران بازگشت.

از دلیل الانام دو نسخه خطی، یکی در کتابخانه ملی ملک (به شماره 1376) و دیگری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی (به شماره 693) نگهداری می‌شود. نسخه کتابخانه مجلس به قلم علی علی‌آبادی مازندرانی، به خط نستعلیق، در 1323ق کتابت شده است. این نسخه به قطع خشتی و طول و عرض 22 در 17 سانتی‌متر، و دارای 238 برگ، و هر برگ در 14 سطر است.

متن کامل این سفرنامه را استاد رسول جعفریان، گویا بر اساس نسخه کتابخانه مجلس تصحیح کرده است و این تصحیح تحت عنوان «سفرنامه مکه» در سال 1374 از سوی نشر مشعر، در 360 صفحه به قطع وزیری منتشر شده است.