برگزاری نشست تبارشناسی نسخ خطی صحیفه سجادیه

پنجمین نشست علمی واحد احیای میراث پژوهشکده حج و زیارت با موضوع «تبارشناسی نسخ خطی صحیفه سجادیه»، صبح روز پنج‌شنبه 18 مهر ماه 1398 در سالن نشست‌های تخصصی پژوهشکده برگزار شد.

سخنران این نشست، جناب آقای سید محمدحسین حکیم، فهرست‌نگار نسخ خطی و پژوهشگر حوزه نسخه‌پژوهی بود که درباره نسخه‌های صحیفه سجّادیه، بیشترین تحقیقاتِ علمی را انجام داده است و از آن جمله می‌توان به مقدمه مفصل چاپ عکسی نسخه خطی صحیفه سجادیه به خط شیخ کفعمی اشاره کرد.

مهم‌ترین نکات ارائه شده در این سخنرانی، به طور اجمالی به شرح زیر ارائه می‌گردد:

صحیفه سجادیه از کهن‌ترین کتاب‌های پدید آمده در تمدن اسلامی و نیز از معدود کتاب‌های ائمه اطهار (ع) است که متن آن به دست ما رسیده و در فرایند روایت آن، چند امام معصوم (ع) نقش داشته‌اند و از این‌رو در تاریخ میراث اسلامی بسیار اهمیت دارد.

صحیفه سجادیه از آثار مکتوبی است که در تمدن اسلامی دارای بیشترین تعداد نسخه خطی می‌باشند و تقریباً 2000 نسخه خطی از آن شناسایی شده و از این‌رو می‌توان لااقل در جوامع شیعی، پس از قرآن کریم دارای بیشترین تعداد نسخه خطی است.

مراحل استمرار حیات صحیفه سجادیه شامل سه دوره تاریخی است که عبارت‌اند از: دوره روایت صحیفه، دوره کتابت و استنساخ نسخه‌های خطی آن، و دوران جدید که مرحله چاپ و نشر کتاب را شامل می‌شود.

درباره آغاز روایت صحیفه، بنا بر شرح مفصلی که در مقدمه آن آمده، متوکّل بن هارون این کتاب را به نقل از امام باقر (ع) و زید بن علی، برای فرزند خود روایت می‌کند. تعداد دعاهای کتاب در اصل دارای 75 دعا بوده که یازده دعا از حافظه متوکل بن هارون ساقط می‌شود و در روایت‌های دوره‌های بعدی، تعداد دعاها به 54 دعا کاهش می‌یابد.

بعدها در سال 516 قمری، با روایت نجم‌الدین بهاءالشرف محمد بن حسن بن احمد علوی حسینی، این تحریر از صحیفه به شهرت و تواتر می‌رسد. سپس ابن ادریس حلّی آن را در سال 570 قمری و نیز تقریباً در همان زمان، آن را به صورت جداگانه ابن سکون حلی کتابت می‌کنند. سپس عمیدالرؤساء حلّی نسخه ابن سکون را کتابت و با نسخه ابن ادریس مقابله و تصحیح می‌کند.

نسخه عمیدالرؤساء در سده هشتم به دست شهید اول می‌رسد و محمد بن علی جباعی در سال 851 قمری نسخه‌ای از صحیفه را از روی نسخه شهید اول استنساخ می‌کند. همین نسخه را در دوره صفوی، پدر شیخ بهایی با خود به ایران می‌آورد و شیخ بهایی نیز آن را به استاد خود ملا محمدتقی مجلسی تقدیم می‌کند.

به‌جز روایت رایج نجم‌الدین بهاءالشرف، پنج طریق روایی دیگر برای صحیفه وجود دارد که هر یک از آنها، نماینده یکی از تحریرهای آن به شمار می‌آیند و نسخه‌های خطی آنها، با یکدیگر اختلافاتی در تعداد دعاها و در ضبط کلمات و عبارات دعایی دارند.

از روایت ابن مالک تنها شش نسخه خطی باقی‌مانده است که از آن جمله می‌توان به نسخه سید ضیاءالدین راوندی اشاره کرد. اما کهن‌ترین نسخه خطی تاریخ‌دار شناخته شده از صحیفه سجادیه، به همین روایت است و در حال حاضر در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این نسخه که مدت‌ها داخل یکی از ستون‌های بزرگ گنبد امام رضا (ع) مدفون بوده و در سال‌های اخیر شناسایی شده است، به روایت «کرّامیه» خراسان بوده و در یک مدرسه متعلق به آنان در نیشابور، در سال 416 قمری روایت و کتابت شده است و این مسئله، از توجّه اهل سنّت به صحیفه سجادیه در دوره‌ای زودهنگام نشان دارد.

روایت دیگر، روایت احمد بن مسلم مطهّری است که فاقد مقدمه تاریخی صحیفه و سند روایت آن بوده است. از این روایت تنها یک نسخه خطی شناخته شده است که در سال 695ق در موصل، به قلم یک کاتب شیرازی، به سفارش یک امیر محلی برای خزانه وی کتابت شده و دارای تزئینات و ترصیعات هنری است.

روایت علی بن نعمان اعلم از روایت‌های مهم صحیفه است که طریق روایی آن به چند شاخه تقسیم می‌شود و محدّثانی همچون محمد بن شلمغان مصری و عبدالله بن عمر بن خطّاب زیّات صحیفه را از ابن اعلم روایت کرده‌اند. ابن شاذان نیز صحیفه را از محمد بن شلمغان، و ابوالمفضّل شیبانی نیز آن را عبدالله بن عمر زیّات، و هر یک از عکبری، غضائری و ابن اشناس نیز آن را از شیبانی روایت کرده‌اند.

از میان این محدّثان، نسخه صحیفه به روایت ابن اشناس به جهت اینکه در ایران پیش از صفوی رواج داشته، اهمیت ویژه‌ای داشته است. شواهد این مسئله آن است که بیشتر نسخه‌های قدیمی صحیفه سجادیه به روایت ابن اشناس، در ایران کتابت شده‌اند یا کاتبان آنها، منسوب به شهرهای ایران (همچون شیراز، تبریز و کاشان) بوده‌اند و دو نسخه از نسخه‌های کهن آن، که مورخ 761 و 791 قمری بوده‌اند، ترجمه فارسی زیرنویس داشته‌اند و یکی از این دو نسخه، در مشهد مقدس رضوی کتابت شده است.

میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض العلماء، به وجود نسخه‌ای به روایت ابن اشکیب قمی، به خط ابن مقله خطّاط معروف مسلمان اشاره کرده است که امروزه نشانی از این نسخه در دست نیست؛ اما اخیراً مرحوم روضاتی، نسخه‌ای دیگر از این روایت را که در کتابخانه شخصی خود در اختیار داشته، معرفی کرده است.

روایت ابن فضل، از روایت‌های مهجور صحیفه سجادیه است که امروزه فقط دو نسخه خطی از آن شناخته شده. این نسخه تنها دارای 27 دعا است و در سند آغازین آن نیز افتادگی وجود دارد.

با همه این تفاصیل، این کتاب تا نیمه دوره صفوی و در زمان حیات مجلسی اول، صرفاً میان علما و خواص تداول داشته و نزد عامه مردم مجهول و ناشناس بوده و در پی رؤیای ملا محمدتقی مجلسی ـ پدر علامه مجلسی ـ و تلاش‌های وی، میان عموم مردم رواج یافته است.

تعداد نسخه‌های کهن و تاریخ‌دار صحیفه که تا قبل از سال 1020 قمری کتابت شده باشد، به 20 نسخه نمی‌رسد؛ اما پس از رواج عمومی صحیفه، هشتاد درصد دو هزار نسخه باقی‌مانده از صحیفه در قرون یازدهم و دوازدهم قمری کتابت شده‌اند.

از این پس، علمای این دوره جلسات تدریس صحیفه برگزار می‌کردند و سنّت شرح‌نویسی برای صحیفه رواج یافت؛ به‌طوری که فقط در قرون یازدهم و دوازدهم، پنجاه شرح و حاشیه برای صحیفه نوشته می‌شود؛ و در این دوره، صحیفه به خانه بسیاری از مردم راه می‌یابد و حتی نسخه‌های سلطنتی و هنری نیز به خط خطاطان و خوشنویسان معروف، کتابت می‌شود.

همچنین در همین دوره، کاتبانی وجود داشته‌اند که متخصص کتابت نسخه‌های خطی صحیفه سجادیه بوده‌اند و در طول حیات خود، نسخه‌های متعدّدی را کتابت کرده‌اند که گاه به تصریح خود آنان در انجام نسخه‌ها، تا بیشتر از چهل یا حتی پنجاه نسخه از صحیفه را کتابت کرده‌اند.

متأسفانه بر خلاف نهج البلاغه که حدود 30 تصحیح بر اساس نسخه‌های مختلف آن وجود دارد، نسبت به تصحیح صحیفه سجادیه اهتمامی وجود ندارد و هیچ یک از تحریرها و روایت‌های مختلف آن، به صورت انتقادی و با مقابله نسخه‌های مختلف آن تصحیح و چاپ نشده‌اند.