دستور ناصرالدین شاه به صدراعظم و احتشام السلطنه در رعایت حال حجاج
دستور ناصرالدین شاه به صدراعظم و احتشام السلطنه در رعایت حال حجاج
این سند سواد دستوری اداری است به میرزامحمود احتشامالسلطنه(1279-1354ق.) سرکنسول وقت ایران در عراق، که در آن متن حکم ناصرالدینشاه(حک: 1264-1313ق.) به امینالسلطان مبنی بر رعایت حال حاجیان و ممنوعیت تردد زوار از مسیر جبل تاکید شده است.
تصویر سند مذکور بر روی سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در بخش نمایشگاه مجازی به مناسبت فرارسیدن ماه ذیالحجه سال 1437ه.ق بارگذاری شده است. این سند از اسناد تاریخی خریداری شده توسط سازمان اسناد ملی است و اصل سند به شماره 13161/296 در آرشیو ملی موجود میباشد.
تاریخ این سند یک برگی که با خط نستعلیق شکسته نگاشته شده، بر روی سایت سازمان اسناد 28 مهرماه سال 1274ه.ش ذکر شده که با توجه به تاریخ ذکر شده در انتهای متن که جمادیالاول سال 1313ه.ق ثبت شده، مربوط به آخرین سال حکومت ناصرالدینشاه است.
در ابتدای این سند به رسیدن عریضه حاجیان به دست ناصرالدینشاه اشاره شده و در ادامه متن حکم شاه به صدراعظم مبنی بر تامین شرایط آسودگی عزیمت و تردد حاجیان و تاکید بر ممنوعیت عبور حاج ایرانی از مسیر جبل، در داخل کمانک مشخص شده و پس از آن دستور لازم مبنی بر اطلاعرسانی این ممنوعیت به حاجیان ایرانی و عدممسئولیت دولت ایران در قبال عزیمتکنندگان از این راه به سرکنسول ایران در عراق ابلاغ شده است.
مسیر جبل یا درب زبیده یا همان مسیر کوفه از راههای اصلی حجگزاری مسلمانان عراق و ایران و خراسان بود که در دوره قاجاری نیز باتوجه به اهتمام حاجیان شیعی به زیارت عتبات عالیات و ائمه مدفون در عراق پیش از عزیمت به حرمین و همچنین کوتاهی و کمهزینه بودن این مسیر دوباره رونق گرفت. اما در کنار این مزایا، علاوه بر عوامل طبیعی و عبور از بیابانهای خشک شبهجزیره، خطر حمله قبایل عرب بدوی ساکن این صحرا، بدعهدیها و آزار و اذیت حملهداران و عواملش و بیش از اینها سختگیریهای امیر جبل وعمالش دلایلی بود که افزون بر خسارت مالی گاه به جرح و حتی قتل کاروانیان منجر میشد. این شرایط موجب میشد که حاکمان ایران و همچنین در مواردی مراجع و علمای دینی با استفاده از حربه تحریم ومحروم کردن امرای جبل از مزایای اقتصادی عبور حجاج از سرزمینشان، آنان را وادار به سپردن تعهد و تضمین لازم جهت فراهم کردن شرایط انجام سفری ایمن از سوی حجگزاران ایرانی مینمود. در اغلب اسناد و سفرنامههای قاجاری نمونهها و گزارشهای متعددی از مشکلات و خطرات این راه برای حاجیان ایرانی را میتوان یافت. (حجگزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری، گردآورندگان: اسرا دوغان ومهری آریانفر، تهران، مشعر، 1393، صص356-386؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، بهکوشش رسول جعفریان، تهران، علم، 1389، ج4، صص689-733 «تیر اجل در صدمات راه جبل»)