زیارتگاه‌های عراق در آینه کتاب بیان منازل سفر عراقین

نوشته احمد خامه‌یار (مسئول واحد احیای میراث پژوهشکد حج و زیارت)

چکیده: کتاب مجموع منازل یا بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان اثر نصوح مطراقچی (درگذشته ۹۷۱ق)، مورخ، ریاضیدان، خطاط و نگارگر دوره عثمانی، از شاخص‌ترین آثار مصوّر حاوی نقشه‌ها و تصاویر شهرها و مناظر در تاریخ هنرِ دوره عثمانی به شمار می‌آید. این کتاب شرح لشکرکشی نظامی سلطان سلیمان عثمانی به خاک ایران و عراق در سال‌های ۹۴۰-۹۴۲ق است و نگارش و آماده‌سازی آن در سال ۹۴۴ق به پایان رسیده است. تنها نسخه خطی این اثر که در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود، دارای نگاره‌های متعددی از شماری از زیارتگاه مشهور و شناخته شده بغداد و آستانه‌های ائمه (ع) و برخی از دیگر زیارتگاه‌های شیعیان در نجف، کربلا و حلّه در سده دهم هجری است. در این نوشتار، به معرفی اجمالی زیارتگاه‌های تصویرپردازی شده در کتاب بیان منازل سفر و شرح مختصر نگاره‌های آستانه‌های ائمه (ع) در این کتاب، پرداخته شده است.

واژگان کلیدی: عراق، زیارتگاه‌های اسلامی، بیان منازل سفر، نصوح مَطراقچی، هنر اسلامی، نگارگری

درآمدی بر سنّت تصویرپردازی زیارتگاه‌های عراق در نسخه‌های خطی

سنّت تصویرپردازی اماکن مقدس در اسلام پیشینه نسبتاً کهنی دارد و به نوعی می‌توان گفت کارکردی معادل عکس در زمان حاضر داشته است. به نظر می‌رسد سنّت تصویرپردازی زیارتگاه‌های عراق، در آغاز با محوریت تصویرپردازی دو آستان مقدس امام علی (ع) در نجف اشرف و امام حسین (ع) در کربلا شکل گرفته است و پس از تسلط پادشاهان عثمانی بر عراق، دایره گسترده‌ای از زیارتگاه‌ها، به ویژه زیارتگاه‌های بغداد را در بر گرفته است. با این حال به نظر می‌رسد که تصویرپردازی زیارتگاه‌های عراق، تالی و تحت تأثیر سنّت تصویرپردازی مساجد مقدس (به طور خاص مسجدالحرام و مسجدالنبی) و دیگر اماکن مقدس حرمین شریفین بوده است.

با توجه به اسناد و مدارک شناسایی شده می‌توان گفت که سنّت تصویرپردازی مسجدالحرام و مسجدالنبی از پیشینه کهن‌تری نسبت به تصویرپردازی اماکن مقدس عراق برخوردار است. چنانکه لااقل از اواخر سده ششم و اوایل سده هفتم، نمونه‌هایی از این دست تصاویر، از جمله تصویر مسجدالحرام که روی سنگ‌نوشته‌ای در مقبره و زیارتگاهی در موصل وجود داشته، و نیز تعدادی طومار ـ گواهینامه حج، حاوی تصاویر مساجد و مشاعر مقدسه مکه و مدینه، که امروزه در موزه هنر ترک و اسلام در استانبول نگهداری می‌شود، به دست ما رسیده است. نمونه‌های دیگری از تصاویر مسجدالحرام و مسجدالنبی و گاه مسجدالاقصی نیز از سده‌های بعدی، در برخی نسخه‌های خطی یا آثار هنری دیگر همچون دیوارنگاره باقی مانده است.

از کهن‌ترین آثار حاوی تصاویر اماکن مقدس عراق، یک طومار ـ گواهینامه حج، متعلق به آسیای میانه، از سال ۸۳۷ق است که امروزه در موزه هنر اسلامی در دوحه ـ پایتخت قطر ـ نگهداری می‌شود. این طومار، در کنار تصاویر مساجد مقدس (مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجدالاقصی) و نیز حرم حضرت ابراهیم (ع) در شهر الخلیل فلسطین، دو تصویر از حرم امام علی (ع) و حرم امام حسین (ع) را نیز در بر دارد که در نوع خود بسیار ارزشمند و منحصر به‌فرد است. احتمالاً این طومار یا طومارهای مشابه آن، الگویی بوده برای طومارهایی که در سده‌های بعدی تولید شده‌اند؛ که از آن جمله می‌توان به طومار متعلق به سید محمد چشتی در موزه آقاخان در تورنتو اشاره کرد.

از برجسته‌ترین و مشهورترین آثار دارای تصاویر اماکن مقدس عراق، کتاب بیان منازل سفر عراقین، اثر نصوح مَطراقچی است که از منظر تاریخ هنر دوره عثمانی اهمیت به‌سزائی دارد و به عنوان اثری حاوی نگاره‌هایی از برخی عتبات ائمه (ع) و شمار دیگری از زیارتگاه‌های عراق، بیش از سایر آثار مشابه خود شهرت یافته است. احتمالاً تحت تأثیر همین کتاب، آثار مشابه دیگری حاوی تصاویر زیارتگاه‌های عراق در قلمرو عثمانی پدید آمده است که ما از میان آنها، نسخه‌ای از یک دعانامه مصوّر را سراغ داریم. این دعانامه فاقد تاریخ کتابت است، اما به نظر می‌رسد متعلق به سده یازدهم هجری باشد و در حال حاضر به شماره Hs. or. 14072 در کتابخانه دولتی برلین نگهداری می‌شود.

نصوح مَطراقچی و کتاب بیان منازل سفر عراقین

سلطان سلیمان قانونی (حکومت: ۹۲۶-۹۷۴ق) فرزند سلطان سلیم، از مقتدرترین پادشاهان عثمانی است که در فاصله سال‌های ۹۴۰-۹۴۲ق لشکرکشی گسترده‌ای به ایران و عراق و شام کرد. او در این لشکرکشی به شماری از شهرهای مناطق غربی ایران همچون خوی، تبریز، زنجان، سلطانیه، همدان و قصرشیرین رسید و در عراق نیز شهرهایی همچون سامرا، بغداد، حلّه، کربلا و نجف را در نوردید. نصوح مطراقچی که در این لشکرکشی سلطان را همراهی می‌کرد، گزارشی از این سفر را همراه با تصاویر شهرها و منزلگاه‌های واقع در مسیر حرکت اردوی سلطان عثمانی در قالب کتابی به نام «بیان منازل سفر عراقین سلطان سلیمان خان» آماده و به دربار پادشاه تقدیم کرد.

نصوح بن قَرا‌گوز بوسنوی، یا نَصوح بن عبدالله سَلاحی مَطراقی (درگذشته ۹۷۱ق / ۱۵۶۴م)، که بیشتر به «نَصوح مَطراقچی» شهرت دارد، اصالتاً از شهر ویسوکو[۱] در بوسنی امروزی بوده است. او در فنون و علوم متعددی همچون تاریخ‌نگاری، فنون نظامی، ریاضیات، خوشنویسی و نگارگری دست داشته است. معاصر وی مصطفی عالی افندی (درگذشته ۱۰۰۸ق)، در کتاب خود مناقب هنروران، وی را مقدّم و پیشوای خطّاطان ولایت روم برشمرده است که اسلوب ایرانی خط دیوانی را به شکلی تغییر دادند تا خواندن آن آسان گردد؛ و نیز او را ماجد آن طَرز، و استاد ماجد مَطراق‌بازان توصیف کرده است (عالی افندی، ۱۳۶۹، ص۹۸).

نصوح مطراقچی دارای تألیفاتی در موضوعات مختلف بوده که از آن جمله است: جمال الکُتّاب و کمال الحُسّاب (در ریاضیات)، نگاشته در ۹۲۳ق؛ مجمع التواریخ (ترجمه تاریخ طبری)، نگاشته در ۹۲۶ق؛ جامع التواریخ (بخش دیگری از ترجمه تاریخ طبری)؛ تحفة الغُزاة (در فنون نظامی)، نگاشته در ۹۳۶ق؛ عمدة الحساب (در ریاضیات)، نگاشته در ۹۳۹ق؛ مجموع منازل یا بیان منازل (در تاریخ)، نگاشته در ۹۴۳ق؛ فتح‌نامه قَرابوغدَن[۲] (در تاریخ)، نگاشته در ۹۴۵ق؛ سلیمان‌نامه (در تاریخ) که در سه بخش تألیف شده است: بخش اول سلیمان‌نامه، شامل حوادث سال‌های ۹۲۶-۹۴۴ق؛ تاریخ فتح شیکلوش و استرگون و استونی ـ بلگراد، شامل حوادث سال‌های ۹۴۹-۹۵۰ق؛ و بخش دوم سلیمان‌نامه، شامل حوادث سال‌های ۹۵۰-۹۵۸ق (Atasoy, 2015, pp.18-24).

تنها نسخه خطی شناخته شده از بیان منازل سفر عراقین، نسخه‌ای است که امروزه به شماره ۵۹۶۴ در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود. این نسخه دارای ۱۰۹ برگ (۲۱۸ صفحه) در قطع ۲۳×۳۱٫۵ سانتی‌متر است که ۱۳۲ صفحه آن مصوّر است. بیان منازل از مشهورترین نمونه‌های آثار مصوّر دوره عثمانی، به ویژه در سده دهم هجری به شمار می‌آید و در کنار دیگر آثار این دوره که حاوی تصاویر شهرها و مناظر است، همچون کتاب بحریه، اثر پیری رییس (درگذشته ۹۶۰ق)، دریانورد برجسته عثمانی که در همین دوره زمانی می‌زیسته، از جایگاه ویژه‌ای در تاریخ هنرِ تصویرپردازی و نگارگری عثمانی برخوردار است.

کتاب بیان منازل سفر عراقین، برای نخستین بار به کوشش حسین یوردایدین[۳] در سال ۱۹۷۶م از سوی سازمان تاریخ ترک در آنکارا به صورت چاپ عکسی (فاکسیمیله) منتشر شده و برای بار دوم نیز در سال ۲۰۱۴م بازچاپ شده است. چاپ عکسی جدیدی از آن نیز با کیفیت چاپ مناسب‌تری از چاپ سازمان تاریخ ترک، به ضمیمه پژوهش مفصلی به قلم نورهان آتاسوی[۴] به زبان انگلیسی، حاوی شرح و توضیح مفصل نگاره‌های کتاب، در دو جلد (یک جلد حاوی متن پژوهش، و جلد دیگر حاوی چاپ عکسی کتاب)، از سوی مؤسسه MASA در سال ۲۰۱۵م در استانبول منتشر شده است.

همچنین ترجمه عربی بیان منازل، به قلم صبحی ناظم توفیق و به کوشش عماد عبدالسلام رؤوف، به عنوان رحلة مطراقی زادة از سوی المجمع الثقافی در سال ۲۰۰۳م در ابوظبی منتشر شده است. رؤوف همچنین در اثر دیگری به عنوان العراق کما رسمه المطراقی زاده، که از سوی مرکز کربلاء للدراسات والبحوث در سال ۲۰۱۵م منتشر شده، به شرح و توضیح مفصّل نگاره‌های مربوط به عراق و زیارتگاه‌های آن در این کتاب پرداخته است. در زبان فارسی نیز نگاره‌های مربوط به ایران، در قالب کتاب مستقلی به عنوان بیان منازل، با مقدمه رحیم رئیس‌نیا، از سوی سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۹ در تهران منتشر شده است.

نگاره‌های زیارتگاه‌های عراق در کتاب بیان منازل

نگاره‌های کتاب بیان منازل، تصاویری از شهرها، دشت‌ها و کوه‌های کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و ایران کنونی را در بر دارد. نگاره‌های حاوی تصاویر مربوط به عراق، از برگ ۴۲پ نسخه آغاز می‌شود که در کنار تصویر قلعه ایکی امام و قصر شیرین در بالا و میان صفحه، تصویر قصبه «خانکیّه» (شهر خانقین امروزی) در خاک عراق ترسیم شده است؛ و تا برگ ۷۴پ و ۷۵ر که حاوی تصویر شهر «آلتون کوپری» (امروزه واقع در میان کرکوک و اربیل) و دشت مجاور آن است، پایان می‌یابد.

مهم‌ترین مناطق تصویرپردازی شده در این کتاب عبارت‌اند از: شهر بغداد (برگ ۴۷پ ـ ۴۸ر)، قریه و قلعه مسیّب (برگ ۶۲ر)، آستان امام حسین (ع) و شهر کربلا (برگ ۶۲پ ـ ۶۳ر)، برّیه نجف و بحر نجف (برگ ۶۳پ و ۶۴ر)، آستان امام علی (ع) و شهر نجف (برگ ۶۴پ ـ ۶۵ر)، شهر کوفه و برّیه کوفه (برگ ۶۵پ ـ ۶۶ر)، محروسه حلّه (برگ ۶۷پ ـ ۶۸ر)، خان بیرنص و قلعه برانی (برگ ۶۸پ ـ ۶۹ر) و برخی از دیگر قصبه‌ها، قلعه‌ها و روستاهای واقع در مناطق شمالی بغداد همچون قصبه توق (احتمالاً داقوق) و کرکوک (برگ‌های ۷۲ر ـ ۷۵ر).

برخلاف نگاره‌های مربوط به آناتولی، شام و ایران در کتاب بیان منازل که تقریباً به طور کامل، تصاویر شهرها و مناظر طبیعی را شامل می‌شود، بخش قابل توجهی از نگاره‌های مربوط به عراق، در کنار تصاویر شهرها و مناظر، به تصاویر شماری از زیارتگاه‌های این سرزمین اختصاص یافته است. زیارتگاه‌های تصویرپردازی شده در بیان منازل، تقریباً منحصر به زیارتگاه‌های واقع در شهرهای بغداد، حلّه، کربلا، نجف و کوفه است و به نظر می‌رسد عمدتاً زیارتگاه‌هایی را شامل می‌شود که در زمان پدید آمدن کتاب (سده دهم هجری)، از شهرت قابل توجهی برخوردار بوده‌اند.

بیشتر زیارتگاه‌ها، در ۲۵ صفحه پیاپی نسخه بیان منازل (برگ‌های ۴۹ر تا ۶۱ر) ترسیم شده‌اند. بیشتر این صفحات، با نوارهایی که حاوی شرحزیارتگاه‌ها است، به سه ردیف و گاه به دو ردیف تقسیم شده است که در هر نوار، تصویر یک یا دو یا حتی سه زیارتگاه ترسیم گشته است. با این حال، تصاویر برخی زیارتگاه‌های شاخص، از جمله دو آستان مقدس علوی و حسینی و نیز دو مزار عبدالقادر گیلانی و شیخ مکارم، افزون بر این قسمت، در لابه‌لای تصاویر شهرها و مناظر نیز ترسیم شده است.

زیارتگاه‌های عراق در کتاب بیان منازل به اشکال متنوّعی ترسیم شده‌اند. شمار قابل توجهی از زیارتگاه‌ها به شکل بناها یا برج ـ مقبره‌هایی با بدنه‌های مربّع، مدوّر و هشت ضلعی، و با گنبدهای کروی، شلجمی، مخروطی و گاه حتی اورچین یا مضرّس نمایش داده شده‌اند. برخی از زیارتگاه‌ها نیز به صورت بناهایی با دو یا سه گنبد، یا ترکیبی از دو یا چند بنای متصل به یکدیگر با شکل بدنه و گنبد متمایز، و گاه به شکل مجتمع‌های معماری باشکوهی دارای حصار بیرونی و چندین دروازه و گنبد و مناره، نمایش داده شده‌اند.

در ارتباط با تصویرپردای زیارتگاه‌های عراق در کتاب بیان منازل سفر، نکته قابل ملاحظه آن است که برخی اماکن مقدس و زیارتگاه‌هایی همچون مسجد کوفه و دو آستان امام علی (ع) و امام حسین (ع) که قبور و مقام‌های چندین تن از شخصیت‌های مقدس را در بر دارد، به تفکیک شماری از شخصیت‌های دارای قبر یا مقام در این اماکن، به صورت زیارتگاه‌های مستقلی تصویرپردازی شده است. به عنوان مثال، قبور هر یک از امام علی و حضرت آدم و نوح (ع) که در کنار یکدیگر در آستان مقدس علوی قرار دارد، به صورت ساختمان مستقلی نمایش داده شده است.

ظاهراً علت این شکل از تصویرپردازی زیارتگاه‌ها را باید چنین تفسیر کرد که نصوح مطراقچی، احتمالاً بر اساس فهرستی که از زیارتگاه‌ها در اختیار داشته و شاید خود یا شخص دیگری، این فهرست را در طول این سفر تهیه کرده، پس از بازگشت از سفر لشکرکشی سلطان سلیمان، بر اساس تصوّر ذهنی خود این زیارتگاه‌ها را ترسیم کرده و در تصویرپردازی قبور یا مقام‌هایی که در یک مکان مقدس قرار داشته‌اند، صرفاً بر اساس تفکیک عناوین این قبور و مقام‌ها در فهرست خود و بدون توجه به وقوعشان در یک مکان، آنها را به شکل زیارتگاه‌های مستقلی نمایش داده است.

از این‌رو باید به این مسئله توجه داشت که نگاره‌های کتاب بیان منازل سفر را نمی‌توان به چشم داده‌هایی قطعی نگریست و برای آنان هم‌ردیف متون و اسناد تاریخی، ارزش قائل شد. بلکه این نگاره‌ها با توجه به اینکه در دلِ یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مصوّر و سلطنتی دوره عثمانی قرار گرفته‌اند و در عین حال از نخستین تلاش‌ها برای تصویرپردازی زیارتگاه‌های عراق، از جمله عتبات ائمه (ع) به شمار می‌آیند، بیشتر از منظر هنر اسلامی، به ویژه نگارگری دوره عثمانی ارزش پیدا کرده‌اند.

زیارتگاه‌های تصویرپردازی شده در بیان منازل

در برگ‌های ۴۹ر تا ۶۱ر از نسخه خطی بیان منازل سفر که به تصاویر زیارتگاه‌های عراق اختصاص دارد، در مجموع تعداد ۷۰ زیارتگاه در قالب ۶۲ نگاره نمایش داده شده است. به نظر می‌رسد در معرفی و نام‌گذاری برخی از زیارتگاه‌ها دقّت کافی وجود نداشته و ماهیت و موقعیت شماری از زیارتگاه‌ها نیز امروزه بر ما پوشیده است. به‌هر حال در ادامه به ارائه فهرست زیارتگاه‌های تصویرپردازی شده در نسخه بیان منازل و شرح اجمالی ماهیت و موقعیت این زیارتگاه‌ها پرداخته‌ایم.

برگ ۴۹ر:

۱- مزار شیخ عبدالقادر گیلانی: محیی‌الدین عبدالقادر بن موسی گیلانی (درگذشته ۵۶۱ق)، از مشایخ مشهور تصوّف و طریقت منسوب به وی، «قادریه»، از رایج‌ترین طریقت‌های صوفیان به شمار می‌آید. زیارتگاه وی که در محله «باب الشیخ» در سمت شرقی بغداد قرار دارد، از دیرباز تا کنون، از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین زیارتگاه‌های بغداد بوده است.

برگ ۴۹پ:

۲- مزار امام محمد غزالی: ابوحامد محمد غزالی (درگذشته ۵۰۵ق) از مشاهیر متکلّمان مسلمان است که در زادگاه خود طوس از دنیا رفته است. با این حال مزاری نیز منسوب به وی در بغداد وجود داشته است. برخی از پژوهشگران عراقی احتمال داده‌اند که این مزار در اصل «رباط ابن غزال» در محله «قطیعه» در منطقه «باب الازج» بغداد بوده که بعدها با ویران شدن رباط و تصحیف نام «ابن غزال» به «غزالی»، به مزاری منسوب به امام محمد غزالی تبدیل شده است (رؤوف، ۱۴۳۶ق / ۲۰۱۵م، ص۱۲۹).
۳- مزار شیخ شهاب‌الدین سهروردی: شهاب‌الدین ابوحفص عمر بن محمد بکری سهروردی (درگذشته ۶۳۲ق)، از مشایخ برجسته تصوف در اواخر دوره عباسی و مؤسس طریقت «سهروردیه»، از طریقت‌های صوفیانه رایج به شمار می‌آید. ساختمان تاریخی مقبره وی تا کنون در قبرستان وردیه در سمت شرقی بغداد باقی مانده و دارای گنبد مضرّس (اورچین) است.
۴- مزار شیخ ابوالنجیب سهروردی: ضیاءالدین ابوالنجیب عبدالقاهر بن عبدالله بکری سهروردی (درگذشته ۵۶۳ق)، عمو و استاد شهاب‌الدین سهروردی، از مشایخ مشهور تصوف در سده ششم است که قبر وی تا کنون در یکی از حجره‌های مدرسه نجیبیه، که امروزه به مؤسسه بیت‌الحکمه تبدیل شده، باقی مانده است (الراوی، ۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م، ص۳۶۴).

برگ ۵۰ر:

۵- مزار شیخ سراج‌الدین: این زیارتگاه در منطقه صدریه بغداد قرار دارد و بخشی از این منطقه به انتساب به این مزار، به نام محله سراج‌الدین شناخته می‌شود. این زیارتگاه به باور شماری از پژوهشگران، مدفن سراج‌الدین محمد بن عبدالله واسطی رفاعی (درگذشته ۸۸۵ق)، از مشایخ طریقت رفاعیه در سده نهم هجری است که دارای تألیفاتی نیز بوده است (همو، ص۱۹۲؛ رؤوف، ص۱۳۴؛ السامرائی، بی‌تا، ص۱۴).
۶- مزار شیخ محمد نعمانی: این زیارتگاه امروزه به نام مسجد نعمانی، در شارع الکیلانی، منشعب از شارع الرشید، در سمت شرقی بغداد قرار دارد. به گفته عماد عبدالسلام رؤوف، کتاب بیان منازل نخستین منبعی است که در آن از این زیارتگاه یاد شده؛ با این حال درباره شخصیت مدفون در آن، اطلاعی در دست نیست (رؤوف، ص۱۳۵).
۷- مزار شیخ محمد فتاوی: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.

برگ ۵۰پ:

۸- مزار شیخ ابوالورد زُهّادی: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.
۹- مزار شیخ برهان‌الدین: عماد عبدالسلام رؤوف این مزار را منطبق بر قبری دانسته است که نظمی‌زاده به وجود آن نزدیک مدرسه مستنصریه بغداد اشاره کرده و محل آن، حجره‌ای متصل به مسجد قبلانیه بوده که امروزه قبری در آن به چشم نمی‌خورد (همو، ص۱۴۰). به احتمال دیگر، شاید این مزار منطبق بر مسجد برهان‌الدین، از مساجد قدیمی بغداد باشد که به فقیه شافعی، احمد بن علی الوکیل معروف به ابن برهان (درگذشته ۵۲۰ق) منسوب بوده است (عبادة، ۲۰۰۴م، ص۳۱۹-۳۲۰).
۱۰- مزار شیخ فضلون عابد: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن نیز اطلاعی در دست نیست.

برگ ۵۱ر:

۱۱- مزار شیخ ابراهیم: درباره این مزار اطلاعی در دست نیست.
۱۲- زیارتگاه‌های شیخ سَکران و قلیچ ارسلان و جومرد قصّاب: مقصود از شیخ سَکران، محیی‌الدین محمد بن سَکران (درگذشته ۶۶۷ق) از زاهدان و صوفیان سده هفتم است که در رباط خود در روستای «مبارکه» از توابع «خالص» در سمت شرقی بغداد به خاک سپرده شد (ر.ک: کتاب الحوادث، ۲۰۱۵م، ص۳۹۷؛ السامرائی، ص۳۷-۳۸) و این زیارتگاه تا به امروز در قبرستان جدید رصافه در منطقه راشدیه بغداد باقی مانده است (بحرالعلوم و خامه‌یار، ۱۳۹۴، ج۱، ص۴۶۴). مقصود از مزار قلیچ ارسلان چنانکه عماد عبدالسلام رؤوف نیز اشاره کرده (ص۱۴۵)، مقبره سلجوقه خاتون (درگذشته ۵۸۴ق) دختر قلیچ ارسلان سلجوقی و همسر خلیفه عباسی الناصر لدین الله (خلافت: ۵۷۵-۶۲۲ق) است که نزدیک مزار منسوب به عون و معین فرزندان امام علی (ع) در سمت غربی بغداد قرار داشته و گویا در دوره‌های متأخر به پدرش قلیچ ارسلان منسوب گشته است (ر.ک: جواد و سوسة، ۱۴۳۲ق / ۲۰۱۱م، ص۱۶۵-۱۶۶). مقصود از «جومرد قصّاب» نیز شخصیت افسانه‌ای معروف به «جوانمرد قصّاب» است که در باورهای اهل فتوّت و جوانمردان، یکی از هفده تن کمربسته‌های امام علی (ع) بوده و در بغداد، زیارتگاهی برای وی، نزدیک یکی از دروازه‌های بغداد وجود داشته است (نظمی‌زاده، ۲۰۱۲م، ص۳۷۱؛ همچنین ر.ک: عبادة، ص۱۰۹).
۱۳- زیارتگاه‌های ابوامامه لبانی و شیخ رمزی عفّانی: درباره این دو مزار و صاحبان آنها، اطلاعی به دست نیامد.

برگ ۵۱پ:

۱۴- مزار قنبرعلی: این زیارتگاه تا به امروز در محله‌ای به همین نام در منطقه رصافه بغداد باقی مانده و به قنبر غلام امیر مؤمنان علی (ع) منسوب است که به دستور حجّاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسید. مزار قنبرعلی لااقل از نیمه دوم سده نهم هجری شناخته شده بوده؛ با این حال از نظر تاریخی انتساب آن به قنبر غلام امام علی (ع) پذیرفتنی نیست (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: خامه‌یار، ۱۳۹۳: ص۸۱-۸۶).
۱۵- مزار ام‌کلثوم دختر امام علی (ع): به‌جز در بیان منازل، اشاره‌ای به این مزار در سایر منابع تاریخی ملاحظه نشد و از نظر تاریخی نیز انتساب مزاری به دختران امام علی (ع) در بغداد پذیرفتنی نیست.
۱۶- مزار هدیه دختر امام حسین (ع): گویا همان مزاری است که عبدالحمید عبادة به نام «ستّ هدیه» از آن یاد کرده؛ گرچه آن را قبر یکی از کنیزهای خلفای عباسی دانسته است (عبادة، ص۲۱۳).

برگ ۵۲ر:

۱۷- مزار مادر امام موسی کاظم (ع): در منابع تاریخی، اشاره‌ای به چنین زیارتگاهی به چشم نمی‌خورد. اما عماد عبدالسلام رؤوف اشاره کرده است که این مزار در گذشته در محله «کولات» قرار داشت و محل آن بعداً در محدوده میدان «النهضه» بغداد قرار گرفت (رؤوف، ص۱۵۳).
۱۸- مزار سیّد ابراهیم: به باور نگارنده، شاید مقصود از آن، زیارتگاه معروف به سید ابراهیم یا شاه ابراهیم باشد که گویا در گذشته، از سوی زائران شیعه و ایرانی، به عنوان مزار ابراهیم بن عبدالله محض زیارت می‌شده و بعداً نیز به ابراهیم بن امام کاظم (ع) منسوب گشته است (عبادة، ص۱۰۷-۱۰۸). اگرچه مزار دیگری نیز به نام ابراهیم یمانی (از نوادگان امام هفتم) در خیابان شیخ عمر بغداد وجود دارد (ر.ک: بحرالعلوم و خامه‌یار، ج۱، ص۳۸۱).
۱۹- مزار شیخ ظهیرالدین: در منابع تاریخی، به این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن اشاره‌ای نشده است.

برگ ۵۲پ:

۲۰- مزار یوشع بن نون: این زیارتگاه در قبرستان «شونیزیه» در سمت غربی بغداد قرار دارد و در گذشته مورد توجه یهودیان عراق بوده است (الآلوسی، ۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م، ص۱۳۲؛ عبادة، ص۴۶۸).
۲۱- زیارتگاه امام موسی کاظم (ع): همان‌طور که می‌دانیم مدفن شریف امام هفتم شیعیان در کاظمین در شمال بغداد قرار دارد.

برگ ۵۳ر:

۲۲- زیارتگاه امام محمد جواد (ع): چنانکه می‌دانیم، مدفن شریف آن حضرت در کنار جدّ بزرگوارشان در آستان مقدّس کاظمین قرار دارد؛ اما در کتاب بیان منازل، تصویر مزار این دو امام، به تفکیک از یکدیگر ترسیم شده است.
۲۳- زیارتگاه امام علی هادی (ع): مدفن شریف امام دهم شیعیان، در آستان مقدّس عسکریّین در سامرا قرار دارد.
۲۴- زیارتگاه امام حسن عسکری (ع): مدفن شریف امام یازدهم شیعیان در کنار پدر بزرگوارشان در سامرا قرار دارد؛ اما در کتاب بیان منازل، تصویر مزار این دو امام، به تفکیک از یکدیگر ترسیم شده است.

برگ ۵۳پ:

۲۵- مزار امام ابوحنیفه: ابوحنیفه نعمان بن ثابت کوفی (درگذشته ۱۵۰ق)، پایه‌گذار مذهب حنفی، از مذاهب چهارگانه اهل سنّت است که قبر وی در سمت شرقی بغداد، همواره از مهم‌ترین زیارتگاه‌های اهل سنّت در این شهر به شمار می‌آمده است.
۲۶- مزار امام احمد بن حنبل: ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل (درگذشته ۲۴۱ق)، مؤسس مذهب حنبلی، از مذاهب چهارگانه بزرگ اهل سنّت است که در قبرستان «باب حرب» در سمت غربی بغداد به‌خاک سپرده شده و به علت سیلاب‌ها و طغیان‌های سهمگین رود دجله در طول تاریخ، به مرور از بین رفته است. اما بعدها مزار دیگری منسوب به وی در سمت شرقی بغداد به وجود آمده که امروزه در مسجد عارف آغا، نزدیک مسجد حسن پاشا در محله حیدرخانه قرار دارد (برای آگاهی بیشتر، ر.ک: بحرالعلوم و خامه‌یار، ج۱، ص۴۰۸-۴۱۲).

برگ ۵۴ر:

۲۷- مزار امام ابویوسف سعدالدین: ظاهراً مقصود از آن، زیارتگاه ابویوسف یعقوب بن ابراهیم انصاری (درگذشته ۱۸۲ق)، شاگرد ابوحنیفه و قاضی بغداد در دوره عباسی است که قبر وی امروزه در مسجدی متصل به ضلع شرقی آستان کاظمین قرار دارد.
۲۸- مزار لقمان حکیم: در شهر بغداد مزاری برای لقمان شناخته شده نیست. اما در منطقه راشدیه در استان دیالی، در شمال شرقی بغداد، زیارتگاهی منسوب به لقمان وجود دارد که ممکن است منطبق بر همین زیارتگاه تصویرپردازی شده در کتاب بیان منازل باشد.
۲۹- مزار سیّد نجم‌الدین: درباره این زیارتگاه و شخصیت مدفون در آن، در منابع تاریخی اطلاعی در دست نیست.

برگ ۵۴پ:

۳۰- مزار شیخ ابوالمکارم: مقصود از آن، زیارتگاه شیخ مکارم نهرملکی یا نهر خالصی (درگذشته ۵۹۲ق)، از صوفیان سده ششم هجری است که زیارتگاه وی امروزه در منطقه راشدیه از توابع خالص در شرق بغداد قرار دارد.
۳۱- مزار شیخ ابراهیم الافضل و مزار امام حسن الاکمل: چنانکه عماد عبدالسلام رؤوف اشاره کرده، ظاهراً مقصود از مزار نخست، زیارتگاه ابراهیم الفضل، واقع در محله حیدرخانه در سمت شرقی بغداد است. اما درباره ماهیت مزار دوم، اطلاعی در دست نیست (رؤوف، ص۱۷۳).
۳۲- زیارتگاه‌های شیخ عمر کیمانی و شیخ سَریّ سقطی و معروف کرخی: درباره ماهیت شیخ عمر کیمانی اطلاعی حاصل نشد. اما زیارتگاه سَریّ سقطی (درگذشته ۲۵۳ق) و معروف کرخی (درگذشته ۲۰۰ یا ۲۰۱ق)، که هر دو از صوفیان مشهور و برجسته سده‌های نخست اسلامی بوده‌اند، به ترتیب در دو قبرستان «شونیزیه» و «شیخ معروف» در سمت غربی بغداد قرار دارد و قبورشان، از دیرباز شناخته شده بوده است.

برگ ۵۵ر:

۳۳- زیارتگاه‌های حسن بلخی و جنید بغدادی و داوود طائی: درباره ماهیت حسن بلخی اطلاعی حاصل نشد. اما می‌دانیم قبر جنید بغدادی (درگذشته ۲۹۷ق) در کنار قبر شیخ و استاد خود سریّ سقطی در قبرستان شونیزیه قرار دارد و از دیرباز، از زیارتگاه‌های مهم صوفیان در بغداد بوده است. داوود طائی (درگذشته ۱۶۵ق) نیز از زاهدان و صوفیان مشهور سده دوم هجری و استاد معروف کرخی بوده که در گذشته مزاری منسوب به وی در سمت غربی بغداد وجود داشته (نظمی‌زاده، ص۲۷۵)، اما گویا در دوره اخیر از بین رفته است.
۳۴- زیارتگاه‌های شیخ قمرالدین و شیخ عون و معین: قمرالدین نام مزار کوچکی در بغداد در محله‌ای به همین نام بود که در کتیبه روی آن، به عنوان قمرالدین بن زین‌العابدین (ع) معرفی شده بود (عبادة، ص۱۱۸). اما عماد عبدالسلام رؤوف، شخصیت مدفون در این مزار را امیر قمرالدین منکوبرس بن عبدالله ناصری (درگذشته ۶۳۹ق)، از امرای بغداد در اواخر دوره عباسی تعیین کرده است (رؤوف، ص۱۷۹). زیارتگاه عون و معین نیز منسوب به دو تن از فرزندان امام علی (ع) و از زیارتگاه‌های قدیمی بغداد، در سمت غربی آن بوده که منابع کهنی همچون سفرنامه ابن جبیر و تاریخ ابن ساعی به آن اشاره کرده‌اند (ابن جبیر، بی‌تا، ص۲۰۲؛ ابن ساعی، ۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م، ص۲۵۵). به عقیده شماری از پژوهشگران عراقی، محل زیارتگاه کنونی خضر الیاس در ساحل رود دجله، منطبق بر زیارتگاه از بین رفته عون و معین است (ر.ک: جواد و سوسة، ص۱۸۵؛ بحرالعلوم و خامه‌یار، ج۱، ص۳۴۹-۳۵۰).
۳۵- زیارتگاه‌های شیخ ابوبخش نوری و شیخ شبلی منصوری: عماد عبدالسلام رؤوف به ماهیت مزار ابوبخش نوری پی نبرده و احتمال داده است که مزاری منسوب به سید محمد نوربخش بوده باشد (رؤوف، ص۱۸۱). اما به باور نگارنده، «ابوبخش» در اینجا ظاهراً تصحیف «ابوالحسین» است و در این صورت، مقصود از وی، ابوالحسین نوری (درگذشته ۲۹۵ق)، از مشاهیر تصوّف در سده سوم هجری است که مزار وی تا دوره متأخر در سمت شرقی بغداد پابرجا بوده است (نظمی‌زاده، ص۲۶۰). مقصود از شبلی منصوری نیز ظاهراً ابوبکر شبلی بغدادی (درگذشته ۳۳۴ق)، از صوفیان مشهور سده سوم و چهارم است که مزار وی تا به امروز در مسجدی در محله اعظمیه در سمت شرقی بغداد باقی مانده است.

برگ ۵۵پ:

۳۶- مزار بهلول دیوانه: این زیارتگاه به بهلول بن عمرو صیرفی، از مشاهیر عُقلاء المجانین (فرزانگان دیوانه‌نما) منسوب است و امروزه در قبرستان عُطیفیه (که در گذشته شونیزیه نام داشته) قرار دارد.
۳۷- مزار چرکین ابدال: در منابع دوره‌های بعدی، از این مزار به عنوان «شیخ محمد جرکین» (= چرکین) یاد شده و محل آن نزدیک زیارتگاه معروف کرخی بوده است (نظمی‌زاده، ص۳۷۴-۳۷۶؛ عبادة، ص۴۶۲).
۳۸- مزار «خلاجّ منصور» [کذا]: واضح است که مقصود از این شخص، حسین بن منصور حَلّاج (مقتول در ۳۰۹ق)، صوفی مشهور است که به جرم شطحیّات خود، در بغداد به دار آویخته شد. در سمت غربی بغداد، نزدیک قبرستان معروف کرخی، مزاری برای وی وجود دارد که پژوهشگران عراقی در انتساب آن به حلاج تردید ورزیده‌اند و عماد عبدالسلام رؤوف، این مزار را مدفن شخص دیگری به نام محمد بن احمد قَطّان، معروف به ابن حلاج (درگذشته ۵۲۸ق) دانسته است (ر.ک: عبادة، ص۴۵۷-۴۵۸؛ رؤوف، ص۱۸۵).

برگ ۵۶ر:

۳۹- مزار شیخ سعید سُرخامی: درباره ماهیت این مزار و شخصیت مدفون در آن اطلاعی به دست نیامد.
۴۰- مزار سلمان فارسی: سلمان از صحابه بزرگ رسول خدا (ص) است که در سال ۳۵ق در مدائن در جنوب بغداد از دنیا رفت و همانجا به خاک سپرده شد و زیارتگاه وی نیز از دیرباز شناخته شده بوده و منطقه محل وقوع آن نیز در دوره‌های اخیر به نام «سلمان پاک» شهرت یافته است. متصل به زیارتگاه سلمان، چند زیارتگاه دیگر نیز از جمله حذیفة بن یمان و عبدالله انصاری قرار دارد.
۴۱- مزار حدیقه یمانی [کذا]: بی‌تردید این نام، تصحیف نام «حذیفه یمانی» و در واقع حذیفة بن یمان (درگذشته ۳۶ق) است که در گذشته، قبر وی دارای زیارتگاه مستقلی در کنار رود دجله بود، اما با توجه به سیلاب‌های فراوان رود دجله، در سال ۱۳۵۰ق / ۱۹۳۱م، پیکر وی را از آنجا به زیارتگاه سلمان فارسی منتقل کردند و گنبدی روی آن ساختند (الحسینی الجلالی، ۱۴۱۵ق / ۱۹۹۵م، ص۱۳۴).

برگ ۵۶پ:

۴۲- مقام حضرت مهدی (عج) در حلّه: مقام حضرت مهدی (عج) از زیارتگاه‌های قدیمی و مشهور حلّه است که با توجه به مدارک تاریخی، لااقل از نیمه اول سده هفتم پابرجا بوده (ر.ک: الحلّی، ۱۴۲۶ق، ص۲۹ و ۴۹) و ابن بطوطه در سفرنامه خود، به مراسم انتظارِ خروج امام زمان (عج) در حله که در سده هشتم، شیعیان به طور روزانه در این مقام برگزار می‌کردند، اشاره کرده است (ابن بطوطة، ۱۴۱۲ق، ص۲۲۰-۲۲۱).
۴۳- مزار شیخ ابوالفضائل: چنانکه عماد عبدالسلام رؤوف (ص۱۹۳) نیز اشاره کرده، مقصود از آن، زیارتگاه ابوالفضائل جمال‌الدین احمد بن موسی بن جعفر معروف به ابن طاووس (درگذشته ۶۷۳ق)، از رجال خاندان علمی آل طاووس است (رؤوف، ص۱۹۳) که مزار منسوب به وی تا به امروز در شهر حلّه باقی مانده است.
۴۴- مزار سلطان جمجمه: عماد عبدالسلام رؤوف ماهیت این زیارتگاه را نشناخته (همو، ص۱۹۴)، اما بی‌تردید مقصود از آن، «مشهد جمجمه» است که در باورهای کهن شیعه، در محل وقوع معجزه سخن گفتن امام علی (ع) با جمجمه ساخته شده بود. این زیارتگاه در شمال حلّه قرار داشته و امروزه ساختمان آن از بین رفته است (برای آگاهی بیشتر درباره این زیارتگاه بنگرید: خامه‌یار، ۱۳۹۴: ص۳۶-۴۱).

برگ ۵۷ر:

۴۵- آستان مقدس حضرت امام حسین (ع) در کربلا.
۴۶- مزار زین‌العابدین (ع) علی بن الحسین (ع): اگرچه در نجف اشرف مقامی برای امام زین‌العابدین (ع) وجود دارد، اما با توجه به ترسیم این مزار در پایین تصویر آستان امام حسین (ع) در کربلا، قاعدتاً باید منظور، مقامی منسوب به امام چهارم (ع) در کربلا باشد؛ اما با توجه به اینکه در منابع مقام مستقلی برای آن امام (ع) شناخته شده نبوده، شاید مقصود از این مزار، خیمه‌گاه حسینی باشد که در آن مقام امام چهارم (ع) وجود دارد.

برگ ۵۷پ:

۴۷- مقام امام جعفر صادق (ع): به نظر می‌رسد که مقصود از این زیارتگاه، مقام امام صادق (ع) در میان باغ‌های واقع در شمال شهر کربلا است که گفته شده در سده دهم هجری، به دست جهان دده، متخلص به کلامی، از صوفیان بکتاشی، ساخته شده است (آل‌طعمة، ۱۹۸۸م، ص۱۶۴).
۴۸- آستان حضرت عبّاس در کربلا.
۴۹- مزار قاسم بن امام حسن (ع): مدفن حضرت قاسم بن امام حسن (ع) باید در حرم حسینی باشد و البته نقطه دقیق محل دفن ایشان مشخص نیست. با این حال در کتاب بیان منازل، مزار قاسم بن حسن (ع) به صورت ساختمان مستقلی تصویرپردازی شده است.

برگ ۵۸ر:

۵۰- مزار علی‌اکبر و علی‌اصغر: همانند مزار قاسم بن حسن (ع)، قبور حضرت علی‌اکبر و علی‌اصغر نیز در کتاب بیان منازل به صورت ساختمانی مستقل با دو گنبد متصل به یکدیگر به تصویر کشیده شده است. در حالی‌که بنا بر مشهور، قبر حضرت علی‌اکبر کنار قبر امام حسین (ع) در پایین پای ایشان قرار دارد.
۵۱- مزار حرّ شهید: حرّ بن یزید ریاحی، از شهدای لشکر امام حسین (ع) در واقعه عاشورا است که مزار وی در بیرون شهر کربلا قرار دارد و لااقل از آغاز دوره صفویه شناخته شده بوده است.

برگ ۵۸پ:

۵۲- آستان مقدس امیر مؤمنان علی (ع) در نجف اشرف.
۵۳- مقام حضرت آدم (ع): بر اساس اخبار دینی نقل شده از برخی ائمه (ع) در منابع حدیثی شیعه، قبر آدم و نوح در کنار مدفن مطهّر امام علی (ع) قرار دارد؛ یا به تعبیر بهتر، امیر مؤمنان (ع) در جایی که مدفن این دو پیامبر قرار داشته، به خاک سپرده شده است (ر.ک: ابن قولویه، ۱۳۷۵، ص۳۵-۳۶؛ ابن طاووس، ۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م، ص۱۴۴-۱۴۸). با این حال، در کتاب بیان منازل، مقام هر یک از دو پیامبر به صورت ساختمانی مستقل ترسیم شده است.

برگ ۵۹ر:

۵۴- مقام حضرت نوح (ع) (در آستان مقدس علوی در نجف اشرف).

برگ ۵۹پ:

۵۵- مقام حضرت ابراهیم (ع): چنانکه عماد عبدالسلام رؤوف نیز اشاره کرده، این مقام و سه مقام بعدی، مقام‌های این پیامبران در مسجد کوفه است که در آن زمان پابرجا و شناخته شده بوده و کارستن نیبور، جهانگرد آلمانی نیز در سفرنامه خود آنها را ترسیم کرده است (رؤوف، ص۲۱۷-۲۲۲). در کتاب بیان منازل، هر یک از این چهار مقام به صورت زیارتگاهی مستقل، و دو مقام حضرت ابراهیم (ص) و مقام رسول خدا (ص) به صورت بناهایی بسیار بزرگ و مفصل ترسیم شده است.
۵۶- مقام حضرت موسی (ع).

برگ ۶۰ر:

۵۷- مقام حضرت عیسی (ع).
۵۸- مقام حضرت محمّد (ص).

برگ ۶۰پ:

۵۹- مقام حضرت یونس (ع): در میان نخلستان‌های واقع در شرق مسجد کوفه و کنار رود فرات، زیارتگاهی برای یونس پیامبر (ع) وجود دارد که از پیشینه تاریخی کهنی برخوردار است و لااقل از سده ششم هجری شناخته شده بوده است (ر.ک: هروی، ۱۹۵۳م، ص۷۸).
۶۰- مزار عبدالله بن ابی‌وفا از صحابه پیامبر (ص): ظاهراً زیارتگاهی منسوب به عبدالله بن ابی‌اوفی، از صحابه رسول خدا (ص) بوده که تنها در کتاب بیان منازل به آن اشاره شده است.
۶۱- مزار زینب بنت شیخ عطاءالله: درباره این مزار نیز در سایر منابع تاریخی اطلاعی به دست نیامد.

برگ ۶۱ر:

۶۲- مزار حضرت ذوالکفل (ع): زیارتگاه کهن و مشهوری است که تا کنون در منطقه «الکفل»، در ساحل شرقی رود فرات در استان بابِل، و در فاصله حدود ۱۰ کیلومتری شمال کوفه قرار دارد.

نگاره‌های آستانه‌های ائمه (ع) در بیان منازل سفر

نصوح مطراقچی دو آستانه علوی و حسینی را یک بار در قالب نگاره‌های تمام صفحه، مقابل صفحه روبه‌روی آنها که حاوی تصویر دو شهر نجف و کربلا است، و یک بار نیز به تفکیک شخصیت‌های مدفون در آنها، در لابه‌لای صفحات حاوی تصاویر زیارتگاه‌های عراق به تصویر کشیده است؛ بدین ترتیب که قبور هر یک از امام علی (ع)، حضرت آدم (ع)، حضرت نوح (ع)، امام حسین (ع)، قاسم بن امام حسن (ع)، و نیز قبر حضرت علی‌اکبر و علی‌اصغر را به شکل زیارتگاه‌هایی مستقل ترسیم کرده است. همچنین قبور هر یک از چهار امام مدفون در آستان کاظمین و آستان سامرا به صورت زیارتگاه‌های مستقلی ترسیم شده؛ اما در بالای نگاره قسمت غربی شهر بغداد (برگ ۴۸ر)، زیارتگاهی به چشم می‌خورد که به نظر می‌رسد تصویر کوچکی از آستان کاظمین است.

نگاره‌های تمام صفحه دو آستانه علوی و حسینی در کتاب بیان منازل (به ترتیب برگ ۶۴پ و ۶۲پ)، در شیوه نمایش کلّیات و ترسیم عناصر معماری تشکیل‌دهنده دو بنا، تا حدود زیادی یکسان و مشابه یکدیگر ترسیم گشته است. بدین ترتیب که هر یک از دو بنا به شکل ساختمان بزرگ و باشکوهی با چند گنبد و مناره که درون صحن مستطیل شکلی قرار گرفته و صحن نیز با چند دروازه و تعدادی حجره در گرداگرد آن، که بالای هر حجره گنبدی آبی‌رنگ قرار دارد، احاطه شده است. درون صحن و نیز فضای بیرون ساختمان دو آستان، تعدادی درخت نخل ترسیم شده است. شیوه ترسیم بیشتر جزئیات به صورت نگاه از روبه‌رو است؛ اما حجره‌های گرداگرد صحن، در ضلع فوقانی بنا به صورت قائم، و در دو ضلع سمت راست و چپ با چرخش ۹۰ درجه، و ضلع پایین نیز (البته در نگاره آستان حسینی)، به صورت وارونه ترسیم گشته‌اند.

با این حال دو نگاره آستانه علوی و حسینی، در شماری از جزئیات مربوط به وجود بناها و ملحقاتی در هر یک از دو بنا، با یکدیگر اختلافاتی نیز دارند. چنانکه به عنوان مثال، در نگاره آستان امام حسین (ع)، در سمت چپ ساختمان حرم، بنایی با گنبد اورچین (مضرّس) مرتفع دیده می‌شود که شاید بیانگر وجود مقبره اختصاصی یکی از بزرگان مدفون در این آستان بوده است. متصل به ضلع سمت راست در داخل صحن نیز بنایی دو طبقه با مناره‌ای در بالای آن وجود دارد که به نظر می‌رسد نماد مناره تاریخی موسوم به «مئذنة العبد» است که گفته می‌شود در سال ۷۶۷ق، به دست مرجان بن عبدالله، حاکم عراق در دوره سلطان اویس جلایری ساخته شده بود و در سال ۱۳۵۴ق به دستور یاسین الهاشمی، نخست وزیر وقت عراق، تخریب گشت (الکلیدار، ۱۳۸۹، ص۳۱۸ و ۳۲۰). همچنین در نگاره آستان حسینی، در میان هر یک از اضلاع صحن، چهار دروازه مرتفع وجود دارد که از وجوه اختلاف آن با نگاره آستان علوی است.

در نگاره آستان امام علی (ع)، به‌جز صحن اصلی، صحن کوچک‌تری نیز در سمت پایین وجود دارد که در حد فاصل دو صحن، بنایی هشت ضلعی با یک گنبد و مناره، و نیز سه دروازه به چشم می‌خورد. برخلاف نگاره آستان امام حسین (ع) که چهار دروازه در میان هر ضلع بنا وجود دارد، در اینجا دروازه‌ای کوچک در ضلع فوقانی بنا، دروازه مرتفعی در سمت پایین ضلع سمت چپ بنا و مقابل آن طاقگانی با چهار طاق در ضلع سمت راست، و دروازه‌ای نیز در ضلع پایین صحن کوچک به چشم می‌خورد. همچنین ساختمان اصلی حرم دارای چهار مناره مرتفع است و گنبدهای روی حجره‌های گرداگرد صحن نیز در مقایسه با گنبدهای حجره‌های نگاره آستان حسینی، ارتفاع بیشتری دارند؛ اگرچه برخی از حجره‌ها فاقد گنبد هستند.

تصویرپردازی دوم مطراقچی از دو آستان امام علی (ع) و امام حسین (ع)، چنانکه پیش از این گذشت، در قالب زیارتگاه‌هایی مستقل برای شخصیت‌های مدفون در این آستان ترسیم شده است. بدین ترتیب که یک تصویر به مزار امام حسین (ع) یک تصویر (برگ ۵۷ر) و تصویر دیگری به مزار علی‌اکبر و علی‌اصغر (برگ ۵۸ر)، و سه تصویر نیز به هر یک از زیارتگاه‌های امام علی (ع)، حضرت آدم (ع) و حضرت نوح (برگ‌های ۵۸پ و ۵۹ر) اختصاص یافته است. با این حال تصویرپردازی دوم دو مزار امام علی (ع) و امام حسین (ع)، تا حدودی منطبق و قابل مقایسه با تصویرپردازی ساختمان اصلی حرم این دو امام در نگاره‌های تمام صفحه آستان علوی و حسینی است. چنانکه در تصویر مزار امام علی (ع)، همان جزئیات معماری ترسیم شده برای ساختمان اصلی حرم در نگاره آستان علوی و نیز بنای هشت ضلعی دارای مناره قابل رؤیت است. در تصویر حرم امام حسین (ع) نیز افزون بر جزئیات معماری ساختمان حرم، یک گنبد اورچین (مضرّس) و نیز مناره‌ای که احتمالاً نماد مناره «عبد» بوده، متصل به ساختمان حرم به چشم می‌خورد.

همچنین چنانکه اشاره شد، در قسمت فوقانی نگاره سمت غربی بغداد در کتاب بیان منازل (برگ ۴۸ر)، تصویر زیارتگاهی در کنار رود دجله با ساختمانی با دو گنبد در میان یک صحن مربّع با دو دروازه ترسیم شده که به نظر می‌رسد تصویری از آستان کاظمین باشد؛ چنانکه وجود قاب کوچکی در بیرون زیارتگاه که درون آن عبارت «امام موسی کاظم» (ع) نوشته شده، این گمان را تقویت می‌کند. افزون بر این نگاره، در جای دیگری از کتاب (برگ‌های ۵۲پ و ۵۳ر)، قبور امام کاظم، امام جواد، امام هادی و امام عسکری (ع) به صورت زیارتگاه‌هایی مستقل ترسیم شده است. بدین ترتیب که زیارتگاه هر یک از سه امام هفتم، نهم و دهم، به شکل بنایی کوچک با گنبدی بر فراز آن، و زیارتگاه امام یازدهم نیز به شکل بنایی با دو گنبد و ساختمان دیگری متصل به آن با گنبدی مرتفع‌تر، نمایش داده شده است.

کتاب‌نامه:

۱- آل‌طعمة، سلمان هادی (۱۹۸۸م)، کربلاء فی الذاکرة، بغداد: مطبعة العانی.
۲- الآلوسی، محمود شکری (۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م)، تاریخ مساجد بغداد وآثارها، تحقیق: عبدالله الجبوری، بغداد: مرکز البحوث والدراسات الاسلامیة، ط۱٫
۳- ابن بطوطة، محمد بن عبدالله (۱۴۱۲ق)، رحلة ابن بطوطة، بیروت: دار صادر.
۴- ابن جبیر، محمد بن احمد (بی‌تا)، رحلة ابن جبیر، بیروت: دار صادر.
۵- ابن ساعی، علی بن انجب (۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م)، تاریخ ابن الساعی ـ الجزء التاسع، تحقیق: محمد عبدالله القدحات، عَمّان، دار الفاروق، ط۱٫
۶- ابن طاووس، عبدالکریم بن احمد (۱۴۳۱ق / ۲۰۱۰م)، فرحة الغَریّ فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (ع)، تحقیق: محمد مهدی نجف، النجف: العتبة العلویة المقدسة.
۷- ابن قولویه، جعفر بن محمد (۱۳۷۵)، کامل الزیارات، تصحیح: بهراد الجعفری، تهران: صدوق.
۸- بحرالعلوم، محمد مهدی و خامه‌یار، احمد (۱۳۹۴)، زیارتگاه‌های عراق، تهران: مشعر، چاپ ۱٫
۹- جواد، مصطفی و سوسة، احمد (۱۴۳۲ق / ۲۰۱۱م)، دلیل خارطة بغداد المفصّل، بیروت: مکتبة الحضارات.
۱۰- الحسینی الجلالی، محمد حسین (۱۴۱۵ق / ۱۹۹۵م)، مزارات اهل البیت (ع) وتاریخها، بیروت: مؤسسة الاعلمی، ط۳٫
۱۱- الحلّی، احمد علی مجید (۱۴۲۶ق)، تاریخ مقام صاحب العصر والزمان (ع) فی الحلّة، قم: دلیل ما.
۱۲- خامه‌یار، احمد (۱۳۹۴)، جغرافیای تاریخی مسیر امام علی (ع) به صفّین، تهران: مشعر، چاپ ۱٫
۱۳- خامه‌یار، احمد (۱۳۹۳)، قنبر غلام علی (ع)، تهران: مشعر، چاپ ۱٫
۱۴- الراوی، محمد سعید (۱۴۲۷ق / ۲۰۰۶م)، خیر الزاد فی تاریخ مساجد وجوامع بغداد، تحقیق: عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد: مرکز البحوث والدراسات الاسلامیة.
۱۵- رؤوف، عماد عبدالسلام (۱۴۳۶ق / ۲۰۱۵م)، العراق کما رسمه المطراقی زاده سنة ۹۴۱هـ / ۱۵۳۴م، کربلاء: مرکز کربلاء للدراسات والبحوث، ط۱٫
۱۶- السامرائی، یونس (بی‌تا)، مراقد بغداد، بغداد: مکتبة الشرق الجدید.
۱۷- عالی افندی، مصطفی (۱۳۶۹)، مناقب هنروران، ترجمه و تحشیه: توفیق سبحانی، تهران: سروش.
۱۸- عبادة، عبدالحمید (۲۰۰۴م)، العقد اللامع بآثار بغداد والمساجد والجوامع، تحقیق: عماد عبدالسلام رؤوف، بغداد: انوار دجلة.
۱۹- کتاب الحوادث (۲۰۱۵م)، تحقیق: بشار عواد معروف و عماد عبدالسلام رؤوف، بیروت: دار الغرب الاسلامی.
۲۰- الکلیدار، عبدالجواد (۱۳۸۹)، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ترجمه مسلم صاحبی، تهران: مشعر.
۲۱- مطراقچی، نصوح، بیان منازل سفر عراقین، نسخه خطی شماره ۵۹۶۴ در کتابخانه دانشگاه استانبول.
۲۲- نظمی‌زادة، مرتضی (۲۰۱۲م)، تذکرة الاولیاء، تحقیق: حمید مجید هدّو، بیروت: البحار ناشرون و الهلال، ط۱٫
۲۳- هروی، علی بن ابی‌بکر (۱۹۵۳م)، الاشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، دمشق: المعهد الفرنسی.
۲۴- Atasoy, Nurhan (2015), Matrakçı Nasuh and his Menazilname, MASA, İstanbul.

نگاره ۱: آستان امام علی (ع) در نجف (برگ ۶۴پ)

نگاره ۲: آستان امام حسین (ع) در کربلا (برگ ۶۲پ)

نگاره ۳: حرم امام علی (ع) و مزار حضرت نوح (ع) (برگ ۵۸پ)

نگاره ۴: حرم‌های امام جواد و امام هادی و امام عسکری (ع) (برگ ۵۳ر)

نگاره ۵: زیارتگاه‌های ابویوسف و لقمان حکیم و سید نجم‌الدین در بغداد (برگ ۵۴ر)

نگاره ۶: مقام حضرت مهدی (عج) و مزار ابوالفضائل (ابن طاووس) و مشهد جمجمه در حلّه (برگ ۵۶پ)