بررسی عمره و حج جانبازان و معلولان جسمی

جایگاه جانبازان و معلولان بر کسی پوشیده نيست؛ جانبازانی که خداوند به خاطر جهادشان، آنها را بر ديگران برتریِ دادهو معلولانی که حتی نگاه ناخوشایند به آنها را توبیخ کرده است. اسلام نيز با ‌برداشتن حرج و مشقت از جانبازان و معلولان، قلم تکلیف وجوبی را از آنها رفع کرده‌ است. همچنان‌که روایات نيز وجوب حج را مشروط به استطاعت دانسته است تا برای ناتوان، صرفاً عمل مستحبی به حساب آید؛ شرطی که در قرآن نیز بدان اشاره شده و مورد اتفاق و اجماع فقهای متقدم و متأخر، قرار گرفته است.

اما از آنجا که طبق روایات و همچنین برخی قواعد، از جمله «المیسور»، استثنائات و تسهیلاتی در انجام برخی مناسک براي شخصِ ناتوان در نظر گرفته شده است، این پژوهش به معرفی روش‌های جانشین و تشریح طریقه انجام‌پذیریِ آن از سوي جانبازان و معلولان می‌پردازد. ضمن اینکه طی این پژوهش، شاید بتوان فرضیه تحقق استطاعت را برای برخی بیماران و معلولان، که تا حدودی توانایی انجام مناسک دارند، تقویت کرد.

بنابراین مسئله این کتاب، تشریح و بررسی روایاتی است که برای هر یک از اعمال و مناسک معلولان، عمل جايگزين ارائه مي‌کند. همچنین در مهم‌ترین قسمت کتاب، با تتبع در کلمات فقهای متقدم و متأخر، مدلول این روایات و ادله فقهی هر یک از مناسک عمره و حج معلولان تطبيق شده است تا بدل و راه جایگزینِ روایی و فقهی برای وی معرفی گردد. همچنین پيش از ورود به مباحثِ معرفی بدل و جایگزین، معرفی و توضیحی از انواع معلولیت‌های ناتوان‌کننده، آورده شده است.

در واقع این کتاب در پی ‌پاسخ به این سؤالات است که «جانباز و معلول جسمی چگونه می‌تواند اعمال و مناسک حج و عمره را با توجه به وضعیت جسمی‌اش به جا آورد؟ در واقع احرام و تلبیه شخص معلول و اخرس، که نمی‌تواند سخن بگوید، چگونه است؟ آيا براي رمی جمره معلول جایگزینی وجود دارد؟ حلق و تقصیرِ شخص معلول به چه کیفیت است؟ طواف و نماز طواف و همچنین رعایت شرایط آن، برای جانباز و معلول چگونه است؟ گذشته از اينها ملاک ناتوانیِ جسمی چیست؟»

موضوع حج معلولان و اشخاص ناتوان هرچند جدید نیست و لابه‌لای کلمات فقهای متقدم و متأخر بحث‌های کوتاهی در باب افراد مسلوس، مبطون، اخرس، ناتوان از ایستادن يا نشستن و... آمده است، اما به صورت مستقل در اين‌باره پژوهش و تحقيقي صورت نگرفته است. گردآوری اطلاعات و داده‌ها نیز از طریق اسناد و منابع نوشتاری و مکتوب، سامانه‌های رایانه‌ای و نرم‌افزارهای علمی صورت گرفته و روش داده‌پردازی نیز توصیفی و تحلیلی است.

همچنین در خصوصِ نوع تحقیق، بخشی از پژوهش (مباحث استطاعت و امکان‌سنجیِ آن برای معلول) بنیادی بوده و ارائه راهکار و جانشین برای مناسک، کاربردی به‌حساب می‌آید.

در خصوص مشکلات و موانع تحقيق نیز باید گفت که روایات و ادله نقلیِ محدود، از جمله مشکلات تحقیق به حساب می‌آید. ضمن اینکه کلمات اغلب فقهای متقدم و متأخر نیز در باب معلولان و حجِ آنها، بسیار کوتاه و به صورت فتوا بوده و اين بر دشواریِ پژوهش و استدلال افزوده است. افزون بر این، انواع و اقسام بیماری‌هایی که ممکن است معلولیت‌ به حساب آید، پژوهش را در جزئیات احکام و راهکار، مشکل‌تر کرده است؛ با وجود اين، با حمد و سپاس خداوند عزوجل، این پژوهش به شکل مطلوب انجام پذیرفته است.

این اثر در دو بخش سامان یافته است: در بخش اول به مفاهیم مرتبط با موضوع پژوهش و برخی مباحث مقدماتی پرداخته شده و در بخش دوم تک تک مناسک ـ از احرام، طواف، نماز طواف، سعی، رمی جمره، قربانی و حلق و تقصیر ـ در قالب چهار فصل آورده شده است.

کتاب عمره و حج جانبازان و معلولان جسمی نوشته محمدمهدی محب الرحمان در گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت تهیه شده و توسط نشر مشعر در آذر ماه 1398 در 368 صفحه منتشر شده است.