هدایة السبیل وکفایة الدلیل؛ سفرنامه مکه فرهاد میرزای قاجار

فرهاد میرزا، ملقّب به «معتمدالدوله» (1233-1305ق)، عموی ناصرالدین‌شاه و فرزند عباس میرزا فرزند فتحعلیشاه قاجار، در عین حال که از رجال سیاسی وابسته به دربار قاجار بود، شخصیتی علمی و فرهنگی نیز به شمار می‌آمد. او در شعر و ادب و تاریخ و جغرافیا و اجتهاد سررشته داشت و تألیفاتی چند از خود به یادگار گذاشت. با توجه به نقش گسترده و خدمات عمرانی چشمگیری که فرهاد میرزا در توسعه آستان امامین کاظمین (ع) داشت، یک سال پس از درگذشت وی در تهران، جنازه‌اش را به کاظمین منتقل کردند و در مقبره فرهادیه در باب‌المراد این آستان مقدس به خاک سپردند.

فرهاد میرزا، سفر حجّی به خانه خدا داشته که از شعبان سال 1292ق تا ربیع الثانی 1293ق به طول انجامیده است. او شرح سفر حج خود را در سفرنامه مفصلی نگاشته و آن را به نام‌های هدایة السبیل وکفایة الدلیل یا روزنامه سفر مدینة السلام وبیت الله الحرام نامیده است. او این سفرنامه را با نثرى ساده، روان و شيرين نوشته است و هرجا که لازم دیده، در ثبت تاريخ وقايع علاوه بر تاريخ هجرى قمری، معادل میلادی آنها و نیز ماه‌های شمسى را بیان کرده است.

مسیر رفت و برگشت فرهاد میرزا در سفر حج وی به شرح زیر بوده است: تهران، رشت، بادکوبه، تفلیس، طرابوزان، اسلامبول، ازمیر، اسکندریه، بندر سوئز، بندر ینبع، مدینه، مکه، بندر جدّه، بندر پورت سعید، بیروت، اسلامبول، طرابوزان، تفلیس، بادکوبه، رشت، تهران. او در سفرنامه خود، به توصيف منازل بين راه، شرح وضعیت شهرها و روستاها، نحوه آبرسانى، تشكيلات شهرى و ادارى، وسايل رفت و آمد پرداخته است.

فرهادميرزا در مکه و مدینه، هر جا به عالمى برمى‌خورد و موقعيت را مناسب مى‌ديد، با وی به مباحثه مذهبى مى‌پرداخت. او درباره ساير فرق و مذاهب اسلامى اظهارنظرهای عميق و دقيقی داشته و از داورى سطحى اجتناب کرده است. او در مسیر بازگشت از سفر حج، در هنگام توقف در استانبول، مشاهدات خود از عدم امنیت راه‌ها و نارسايى‌هاي موجود در حرمین شریفین را به اطلاع سلطان عثمانى رسانیده و اصلاح آنها را از وى درخواست کرده است.

فرهاد میرزا که خود از اهل علم و فرهنگ بوده و در شعر و ادب دستی داشته است، در شرح مشاهدات خود درباره وضعیت اماکن مقدس حرمین شریفین دقت نظر بالایی برخوردار داشته و گاه نکته‌های ناب و جزئیات بسیار مهمی را در این باره به دست داده است. از این‌رو سفرنامه فرهاد میرزا را می‌توان از بهترین و مهم‌ترین سفرنامه‌های حج فارسی نگاشته شده در دوره قاجار به شمار آورد. او در سفرنامه خود، پلان دقیقی از مسجدالنبی و نیز روضه مطهّر رسول خدا (ص) ترسیم کرده است.

سفرنامه مکه فرهاد میرزا یک بار در سال 1294ق در شیراز (در 362 صفحه) و همان سال در تهران (در 385 صفحه) به صورت چاپ سنگی منتشر شده است. سپس بار دیگر در سال 1366ش، با تصحیح و تحشیه غلامرضا طباطبایی، از سوی مؤسسه مطبوعاتی علمی (در 424 صفحه) منتشر شده است. استاد رسول جعفریان نیز متن کامل آن را در جلد سوم مجموعه 50 سفرنامه حج قاجاری (نشر علم، 1389) منتشر کرده است.