«مقام ابراهیم و جایگاه آن در حج» بررسی شد

نشست علمی «مقام ابراهیم و جایگاه آن در حج» با همکاری پژوهشکده حج و زیارت ومرکز فقهی ائمه اطهار (ع) در روز چهارشنبه 23 بهمن 98 برگزار گردید.

در این نشست علمی که با موضوع «مقام ابراهیم و جایگاه آن در حج» در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در قم برگزار شد، ابتدا مدیر گروه فقه و حقوق پژوهشکده حج و زیارت، حجت الإسلام والمسلمین محمدعلي مقدادی ضمن تشکر از همکاری و مشارکت مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) و استقبال خوب اساتید و پژوهشگران حوزه حج و زیارت از این نشست، به بیان جوانب موضوع و راههای تسهیل امر حجاج و ارتباط آن با این نشست پرداخت. سپس ارائه دهنده نشست، آیت الله محمد جواد فاضل لنکرانی، ضمن تبریک ایام الله دهه فجر گفت: این منتی است که خدا بر ملت ایران گذاشته، این روز را گرامی می داریم و امیدواریم انقلاب تداوم یابد و به سر منزل مقصود برسد.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار: با بیان این که در آستانه ولادت حضرت زهرا(س) هستیم، امیدواریم بیش از گذشته از سیره علمی این بانو بهره‌مند شویم، اظهار داشت: موضوع این که آیا مقام ابراهیم(ع) را از این مکان فعلی می شود تغییر داد و در مکانی دیگر قرار دارد؟ این بحث از نظر حکم تکلیفی كه آیا تغییر مقام شرعاً جایز است یا نه؟ اگر هم تغییر جایز است، محدوده تغییر کجا است؟آیا در همین قسمت شرقیه بیت را می توان عقب و جلو کرد و یا این که می توان به قسمت غربیه هم انتقال داد؟

این استاد درس خارج گفت: بحث در حکم تکلیفیه است و در همین بخش، بحث روی ادله و بحث دیگر روی طواف است. آیا اگر مقام تغییر کرد، مطاف هم تغییر می کند؟ بحث سوم این است که اگر مقام تغییر کرد آیا هر جایی مقام را بردند، نمازهم باید خوانده شود؟ این ها موارد مهمی است که قابل بحث است.

آیت الله فاضل لنکرانی افزود: امّا فعلاً بحث روی حکم تکلیفی، یعنی بحث در تغییر مکان فعلی مقام است. برای مشخص شدن باید معنای مقام ابراهیم تعریف شود. مَقام یعنی مکان القیام و مُقام یعنی مکان اقامه. مقام یعنی آن سنگی که ابراهیم(ع) روی آن ایستاد تا بیت را درست کند و یا روی این سنگ ایستاد و مأمور به حج شد. برخی احتمال دادند که مراد مسجد الحرام و بعضی: مزدلفه و بعضی: مراد حرم است. این موارد ضعیف است. بالاخره مقام یعنی آن سنگ نه آن زمین.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار: عنوان کرد: حالا بحث این است حَجَر مقام را می توان عقب تر آورد یا در قسمت دیگر مسجد الحرام قرار داد یا نه؟ در این بحث باید به تاریخچه مقام توجه شود. با مراجعه به کتب روایی، تاریخی و تفسیری اهل سنت نظراتی در این باب است. اما در کتب امامیه نظر ششمی وجود دارد.

عضو جامعه مدرسین اظهار داشت: اهل سنت می گویند، در زمان جاهلیت و عهد پیامبر(ص) و خلیفه اول در همین مکانی که الآن مقام هست، بوده، امّا در زمان خلیفه دوم، سیل در مکه آمد و سیل این مقام را به کعبه چسباند و خلیفه دوم آن را تغییر داد و به جای اصلی آن برگرداند.

این استاد درس خارج گفت: بعضی هم گفته اند مقام کنار بیت بوده است، خلیفه دوم آمد و در همین مکان فعلی قرار داد. قول دیگری در تاریخ طبری است که می گوید: تا سال ۱۸ هجری قمری مقام کنار بیت بوده وخلیفه دوم آورد و اين جا قرار داد؛ و هکذا اقوالی دیگر و...

آیت الله فاضل لنکرانی افزود: مشهور اهل سنت معتقدند که خلیفه دوم مقام را همین جایی که الآن است قرار داد، و بعضی هم معتقدند این کار پیامبر(ص) است. در این رابطه روایاتی هم که هست ضعیفند.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار: عنوان کرد: اما امامیه نظری دارد و اصلاً در روایات اماميه تشتت نیست، این نشان می دهد که شیعیان در حفظ روایات از اهل بیت(ع) بسیار مراقبت می کردند. اصحاب در مسئله روایات مراقبت شدیدی می کردند. یکی این است که مقام ملصق به بیت بوده است، آن وقت مردم کنار حجر الأسود وباب البیت می آمدند وجمع می شدند و در مرحله دیگر برای مقام می آمدند و بعد قوم قریش آمدند در همین مکانی که الآن است مقام را قرار دادند، و بعد از فتح مکه، پیامبر(ص) فرمودند: «مقام به بيت ملصق کنند». تا زمان خلیفه دوم این کار ادامه داشت، و بعد خلیفه دوم مکان را تغییر داد و به این مکانی که الآن هست، قرار داد. این مسئله احیاء امر جاهلی بوده که خلیفه دوم روی آن تأکید داشته است و اصلاً سیل هم نیامده بود.

عضو جامعه مدرسین اظهار داشت: از روایت شیعه بدست می آید که خلیفه دوم این کار را حق خود دانسته وتغییرداد. امّا اصل اول در این باب چه چیزی است. با قطع نظر از آیه و روایات اگر شک کنیم آیا خدای تعالی مکانی برای سنگ تعیین کرده است یا نه؟ اصل اینجا عدم تعیین است. ولی این اصل ظاهری ممکن با آن معارضه کند، آیا می شود خدا از بهشت سنگی را به نام مقام ابراهیم بفرستد ولی مکانی را مهیا نکند. اگر این مراد باشد، این خلاف ظاهر است، بلکه باید جایی معین باشد. پس ظاهر تعیین مقام است. ممکن است کسی بیاید از دوَران بین تعیین و تخییر وارد شود؛ نهایتاً این بحث دوَران هم رد می شود. پس از نظر اصولی همان بحث تعارض اصل و ظاهر مطرح است و اگر کسی ظاهر را قبول کرد، ظاهر مقدم است، و اگر قبول نکرد نتیجه اصل اولی عدم تعیین مقام است.

این استاد درس خارج گفت: بعد از این هم باید از ناحیه فقه امامیه و موازین فقه اجتهادیه و فقه اهل سنت بحث شود. اما ابتدا فقه اهل سنت، در فقه امامیه کلامی از حضرت علی(ع) وارد شده است. درمورد مقام آیاتی وارد شده یکی آیه «وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقام إبْراهیمَ مُصَلًّی » آیه ۱۲۵ سوره بقره. این آیه بیان نمی کند که مقام ابراهیم جای معینی داشته باشد. آیه دوم ۹۷ آل عمران. این آیه وقتی نازل شده که مقام ابراهیم ملصق به بیت بوده است یعنی در زمان پیامبر(ص) وقتی مقام ملصق به بیت بوده این آیه نازل شده است. آیه در مقام بیان این است در همین قسمتی که مقام است، نماز بخوانید. آیه می گوید قسمتی از بیت که مقام ابراهیم است، نماز بخوانید واشاره به مکان معیین ندارد.

آیت الله فاضل لنکرانی افزود: خدا می فرماید«فیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ إِبْراهیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبیلاً». در بیت آیات بینات، اگر این جا را هم تغییر داد، باز هم مقام ابراهیم است چون پای حضرت درآن قرار داده شده است. پس از این دو آیه نمی توان استفاده کرده که خدا جای خاصی برای مقام قرار داده است. نهایتاً شارع مقام ابراهیم با این وصف شرقی بودن قرار داده، امّا این که ملصق یا دو متر جلو یاعقب باشد، بیانی نیست.

رئیس مرکز فقهی ائمه اطهار: عنوان کرد: پس در آیات دلاتی بر این نیست که مقام در کجا باشد، آیه تنها بیان نماز می کند. اما در روایات. روایت اول از ابان بن أبی عیاش نقل شده است. به نظر ما ائمه: در روایات خود تأکیدی بر رجوع به بحث رجال نداشته اند. خود ائمه: برای یقین به روایات تأکید نکردند که به رجالش مراجعه شود، بلکه فرمودند: اگر روایت مطابق با سخن ما اهل بیت باشد درست است و الاّ نه. پس روایت می تواند محکّم باشد.

عضو جامعه مدرسین اظهار داشت: کلید حلّ بحث این است بگویيم اینکه پیامبر(ص) بعد از فتح اینجا قرار داد واین یا به خاطر حفظ آثار ابراهیم(ع) بوده و یا این که بگویم بعد از اسلام، پیامبر(ص) می توانست مقام را تغییر بدهد و ایشان می توانست مکان را تغییر دهد. این به استظهار فقیه است، که فقیه چه استظهاری کند؟

این استاد درس خارج گفت: بالأخره متن روایت ابان محکّم است و می توان به آن استناد کرد. در اینجا روایت دیگری هم در فقه امامیه است، که روایت زراره از امام معصوم(ع) است که آیا جدتان امام حسین(ع) را درک کردید. حضرت(ع) جواب دادند، در آن زمان سیل آمده بود وحرفهاي متناقضي در مورد مقام مطرح شد كه آيا مقام را سیل برد؟ و...

آیت الله فاضل لنکرانی افزود: براساس فقه اهل سنت، اهل سنت در این موضوع مقدم بر شیعه می باشند، ولی همة حرفهاشان در این خلاصه می شود که فلان خلیفه می توانست اجتهاد کند، غالب علماء استناد به «لاحرج» می کنند و نیامدند حکم اولیه تغییر مقام را درست بررسی کنند، به تشریع النبی(ص) و اجتهاد فلان خلیفه کاری ندارند، بلکه به حفظ جان مردم و سهل بودن، تکیه می کنند...