نسخه خطی لطائف الاذکارِ ابن مازه بخاری

معرف: احمد خامه‌یار

در زبان فارسی تا پیش از دوره صفوی، متون مستقل نسبتاً کمی در ارتباط با آداب و مناسک حج یا تاریخ و جغرافیایی حرمین شریفین پدید آمده است. به نظر می‌رسد کتاب لطائف الاذکار للحُضّار والسُّفّار را، که تا چندی پیش برای عموم پژوهشگران متنی ناشناخته بود، باید کهن‌ترین متن فارسی مستقل شناخته شده در موضوع حج و حرمین شریفین به شمار آورد.

مؤلف کتاب، شمس‌الدین محمد بن عمر بن عبدالعزیز بن مازه بخاری حنفی (511-566ق)، از رجال خاندان «ابن مازه» ـ رؤسا و فقهای بخارا در سده ششم هجری ـ بوده. او پس از سفر حج خود در سال 552ق، کتابی به نام لطائف الاذکار للحُضّار والسفّار، در آداب و مناسک حج نوشت که از منظر متن‌پژوهی و تاریخ زبان فارسی، متنی کهن و ارزشمند به شمار می‌آید.

ابن مازه در مقدمه کتاب، موضوع آن را «بیان مذهب سنّت و جماعت و کیفیت اوراد و وضو و صلوات و بعضی از احکام آن و باز نمودن احکام مناسک و چگونگی شرایط زیارت و اِعلام کردن از تربت هر بزرگی از قبة الاسلام بخارا تا به مدینة السلام» بیان کرده و متن آن را در چهار بخش نگاشته است:

بخش اول در بیان مذهب سنّت و جماعت؛ بخش دوم در بیان اوراد و ادعیه و احکام طهارت و نماز به اجمال؛ بخش سوم «در بیان وقت و آداب و فواید زیارت و اسامی گذشتگان از ائمه و علماء و زهّاد و اصحاب طریقت و ارباب حقیقت و طرفی از مناقب هر یک»؛ بخش چهارم در مقدمات مناسک به قدر حاجت و نیاز به دانستن آن و دعاها و زیارات مختص به هر جایگاه، «بی آنکه به تطویل انجامد».

بخش عمده‌ای از محتوای کتاب به معرفی تربت‌های اولیا و ائمه دین در مهم‌ترین شهرهای واقع در طول مسیر حج همچون بخارا، مرو، نیشابور، شهرری و بغداد، به همراه شرح حال موجزی از آنها، و بخش قابل توجهی از آن نیز به احکام مناسک حج بر اساس مذهب حنفی و آداب و ادعیه سفر و زیارت روضه پیامبر (ص) و بزرگان مدفون در حرمین شریفین اختصاص دارد.

با توجه به محتوای کتاب، برخلاف نظر کسانی که این اثر را سفرنامه یا مزارنگاری می‌دانند، موضوع این اثر را باید در درجه نخست، راهنمانگاریِ سفر حج دانست که به عنوان راهنمایی مختصر و در عین حال نسبتاً جامع برای سفر حج، شرحی از آداب و احکام آن به دست می‌دهد؛ و بر این اساس، لطائف الاذکار را باید کهن‌ترین راهنمانگاری سفر حج در زبان فارسی به شمار آورد.

تنها نسخه خطی شناخته شده از این کتاب در انستیتوی نسخه‌های خطی آکادمی علوم تاجیکستان نگهداری می‌شود. این نسخه به قلم دو برادر به نام‌های محمد و محمود فرزندان حمیدالدین خوارزمی در سال 834ق کتابت شده است. متن کتاب بر اساس همین نسخه، به تصحیح استاد رسول جعفریان، از سوی نشر علم در سال 1392 در تهران منتشر شده است.