سفرنامه مکه میرزا عبدالغفّار اصفهانی (نجم الملک)

معرف: احمد خامه‌یار

میرزا عبدالغفّار اصفهانی (1259-1326ق)، ملقّب به «نجم‌الدوله» و «نجم‌الملک» و مشهور به «منجّم‌باشی»، از رجال علمی مشهور دوره ناصری و معلم ریاضیات مدرسه دار الفنون به شمار می‌آید که در دانش‌های مختلف جدید زمانه خود به ویژه شاخه‌های علوم ریاضی، شامل حساب، هندسه، جبر و مثلّثات، و نیز در جغرافیا، نجوم و نقشه‌برداری دستی داشت.

از وی سفرنامه‌ای به مکه باقی‌مانده که از آن، نسخه خطی زیبایی در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی به شماره 865ف نگهداری می‌شود. این نسخه به خط نستعلیق خوش کتابت شده و دارای 21 برگ، و هر صفحه دارای 12 سطر است. همه صفحات نسخه مجدول به جدول زر و سیاه و آبی و قرمز است و صفحه نخست نیز دارای سرلوح مذهّب زر و شنگرف و لاجورد و سبز زیبایی است.

نجم‌الدوله سفر خود را در 22 شعبان 1296 از تهران آغاز کرد و در جمادی‌الاخری 1297 به مبدأ سفر بازگشت. مسیر سفر او از تهران به خانقین و از آنجا به بغداد و سپس به بصره بود و ادامه سفر را با کشتی روی دریا، با گذر از قشم و از آنجا به جده در ساحل دریای سرخ طی کرد. سپس به مکه و پس از ادای حج به مدینه رفت و از آنجا از مسیر جبل (حائل عربستان) به نجف اشرف رفت.

مؤلف، سفرنامه خود را به ناصرالدین‌شاه اهدا کرده است. این سفرنامه اگرچه حجم نسبتاً کمی دارد، اما متن آن نشان از اندیشه‌های مترقّیانه مؤلف آن دارد که با نگاهی نقّادانه به مسائل زمان خود نگریسته است. در واقع نجم‌الملک تلاش کرده است تا سفرنامه مکه خود را به عنوان گزارشی از سفر برای دربار ناصری و در عین حال به عنوان راهنمای مختصری برای زائران ارائه دهد.

سفرنامه مکه میرزا عبدالغفّار، نخستین بار در روزنامه ایران (شماره 423 مورخ یک‌شنبه 25 رجب 1297) منتشر شد. بار دیگر حجت‌الاسلام والمسلمین آقای سیدعلی قاضی‌عسکر بر اساس نسخه کتابخانه ملی، آن را در ضمن کتاب حدیث قافله‌ها (مرکز تحقیقات حج، 1382، ص89-116) تصحیح و منتشر کرد. استاد رسول جعفریان نیز متن همین تصحیح را در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (تهران: نشر علم، ......... ، ج3، ص803-831) بازنشر کرد.