نسخه‌ای از یک حج‌نامه منظوم ترکی در کتابخانه دولتی برلین

معرف: احمد خامه‌یار

در دوره عثمانی، حج‌نامه‌های متعددی درباره مناسک و آداب معنوی حج و توصیف اماکن مقدس حرمین شریفین پدید آمده است که برخی از این حج‌نامه‌ها، گاه ترجمه‌های ترکی منظوم فتوح الحرمین محیی لاری بوده‌اند یا اینکه لااقل تحت تأثیر آن سروده شده‌اند. معمولاً نسخه‌های خطی این آثار، با الگوگیری از فتوح الحرمین محیی لاری، مزیّن به تصاویر و نگاره‌های هنری از مساجد و مزارات و مشاعر مقدسه مکه و مدینه گشته است.

در کتابخانه دولتی برلین، نسخه‌ای خطی از یک حج‌نامه منظوم ترکی به شماره Petermann II 718 نگهداری می‌شود که در سرلوح آغازین آن، به عنوان کتاب مناسک حج معرفی شده است. سراینده این منظومه ناشناخته است، اما با استناد به بیت پایانی آن، در سال 1056 هجری سروده شده. نسخه دارای 39 برگ است و هر صفحه آن در 15 سطر و به خط نسخ مشکول کتابت شده است. صفحات نسخه مجدول به جدول زرِ حل است و موضوعات اشعار و نیز متن ادعیه و زیارات، درون قاب‌های مستطیل ساده، به خط شنگرف نوشته شده است.

نسخه دارای سرلوحی در صفحه آغازین و 17 نگاره به سبک عثمانی است. بیشتر نگاره‌ها تمام صفحه‌اند و موضوعات آنها به شرح زیر است: کعبه و مسجدالحرام؛ مَسعا (صفا و مروه)؛ کوه ابوقُبیس؛ ولادت‌گاه‌ها؛ مدّعا و مسجد رایه؛ قبرستان مَعلات؛ کوه نور؛ کوه ثور؛ عرفات و کوه رحمت؛ مزدلفه و مشعر الحرام؛ مِنا و جمرات؛ جبل مفرّح؛ مسجدالنبی؛ قبرستان بقیع؛ مسجد قبا و دو نخل سخنگو؛ مساجد اربعه؛ کوه اُحد و مزار حمزه.