نهمین شماره پژوهشنامه حج و زیارت منتشر شد

نهمین شماره از نشریه علمی-پژوهشی «پژوهشنامه حج وزیارت» که ویژه بهار و تابستان 1399 است، با هشت مقاله در موضوعات مرتبط با حج، زیارت و اماکن متبرکه از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

این نشریه که از شماره نخست به صورت دوفصلنامه منتشر می‌شد، در مهر ماه 1399 با موافقت هیئت نظارت بر مطبوعات تغییر وضعیت داد و از این به بعد به صورت «فصلنامه» منتشر خواهد شد.

در شماره نهم این مقالات آمده است:

بررسی فقهی مشروعیت جماعت در نماز طواف

محمدرضا کیخا؛ حمید موذنی؛ مرضیه قاسمی بیستگانی

از آنجا که نماز طواف از امور عبادی و توقیفی است، کیفیت انجام آن نیز متوقف بر امر شارع مقدس بوده و هرگونه اختراع روش، بدون بیان شارع، بدعت و حرام است. اما با دقت در اقوال فقهای امامیه با سه دیدگاه «مشروعیت» جماعت خواندن نماز طواف، «ممنوعیت» و «احتیاط» مواجه میشــویم که ضرورت تحقیق و بررسی را نمایان میکند. این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، نشان میدهد ادله دیدگاه مشروعیت قابل خدشه است. لذا مکلف شک در برائت ذمه پیدا خواهد کرد که اصل اشتغال ذمه و اصل عدم ترتب آثار جماعت، اقتضای عدم صحت جماعت را دارد

حج حِسبی و فروعات آن

محسن ملک افضلی

از مسائلی که به استناد صحیح بُ ِ رید عجلی از امام صادق(ع) مورد بررسی فقهای متقدم و متأخر قرار گرفته، مســئله انجام شدن حج کسی است که مالی را نزد دیگری به ودیعه گزارده. چه ِ بســا ورثه شخص مستطیع فوتشــده، از انجام شدن حج وی خودداری کنند یا آنکه اجازه انجام دادن آن را به امین ندهند که روایت مذکور، حکم اجمالی این مســئله را بیان کرده اســت. وجه نامگذاری نویســنده از چنین حجی به «حج حســبی»، ازآنروست که حج مستقرشده بر میت، نباید ترک شــود و بر کســی که مالی از او در اختیار دارد، واجب است آن را بهعنوان یکی از امور حســبی بهجا آورد. ذیل این مسئله، فروعات متعددی قرار دارد؛ اما فقها صرفاً بر اصل مســئله وجوب بهجاآوردن حج از ســوی ودیعهگیرنده، فیالجمله اتفاق دارنــد و در فروعاتی

ّ نظیر امکان تســری حکم مندرج در روایت به دیگر واجبات مالی و دیون، ســرایت این حکم به ســایر ایادی، وجوب اذن حاکم و… ّ ، اختلاف نظرهای جدی وجود دارد. مقاله پیشرو با هدف بازپژوهی اصل این حکم و ارائه تقسیمی جامع از اقوال فقها درباره مهمترین فروعات آن، با روش اسنادی و تحلیلی و در جهت اثبات این فرضیه سامان یافته است که: انجام شدن حج حسبی، اختصاص به ودیعه ندارد و اذن حاکم در آن شرط نیست؛ اگرچه برای پرهیز از اختلافات بعدی، کسب اجازه از حاکم اسلامی، امری نیکوست و همه شروط مقرر در جهت حفظ مصلحت متوفا، نایب و ورثه است.

واکاوی حکم وضعی مسئله افساد حج استیجاری

مهدیه غنی زاده؛ محمدرضا کیخا

بحث از حکم افســاد حج استیجاری، یکی از مسائل اختلافی فقه به شمار میرود. فقها در این مورد که در فرض افساد حج استیجاری، برائت ذمه اجیر از حج مستأجر به چه صورت واقع خواهد شد، دیدگاههای مختلفی را ارائه دادهاند. با توجه به مبتلابه بودن مسئله و تشتت آرای فقهی، بررسی دقیق آن ضرورت ویژهای مییابد. لذا پژوهش حاضر، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به بررسی آرای مختلف در این زمینه میپردازد و یافتهها نشان میدهد که در مسئله افساد حج استیجاری، میتوان دیدگاهی نو ارائه نمود که در برخی موارد، حج استیجاری فاسد را مجزی به شمار آورد و در پارهای موارد، قائل به عدم اجزای آن گردید.

وظیفه فقهی مأموم در صورت انجام سجده سوره عزیمه توسط امام

محمد امامی؛ محمد مهدی یزدانی کمرزرد؛ سید مهدی نقیبی

در روایات اهل بیت(ع)، به شرکت در نماز جماعت اهل سنت توصیه شده است. از دیگر سو، مشــهور فقهای شیعه قرائت آیه عزیمه را در نماز جایز نمی‌دانند. حال درباره وظیفه مکلف در جایی که به امام جماعتی اقتدا کرده که در نماز آیه عزیمه تلاوت نموده و ســجده را نیز انجام داده اســت، بین فقهای امامیه دو نظریه کلی وجود دارد: طبــق نظر اول، تبعیت از امام اقتضا می‌کند که مأموم نیز در حال نماز به سجده اقدام کند. نظر دوم این است که مأموم نباید سجده کند و تبعیت در این حال، جایز نیســت. در این حالت، یا بدل سجده را انجام میدهد؛ یعنی ایما و اشــاره جایگزین سجده می‌شود یا هم از ایما استفاده می‌کند و هم سجده را بعد از پایان نماز انجام می‌دهد یا فقط ســجده را بعد از نماز به جا می‌آورد. این مقاله، که با مطالعه متون کهن، مســتندات فقهی مسئله را به شــیوه تحلیل منابع کتابخانه‌ای بررسی کرده، با مطرح ساختن نظریه‌های مربوط و دلایل آنها، نتیجه گرفته اســت که اگر امام در اثنای نماز بعد از قرائت آیه ســجده به ســجده اقدام کند، مأموم نیز باید از او تبعیت کند و سجده را انجام دهد و نماز او نیز صحیح است.

بررسی حلیت بوی خوش و همسر در فرض تقدیم اعمال مکه

علی اکبر غفاری

تحقیق حاضر درصدد بررسی زمان تحلل از بوی خوش و همسر در فرضی است که مُحرم اعمال مکه را زودتر از موعد و قبل از وقوف در سرزمین عرفات انجام دهد. نتایج حاصل از این پژوهش که از طریق مطالعات کتابخانه ای و نرم افزاری و با تحلیل اسناد شرعی بدست آمده حاکی از اختلاف نظر فقها در این مسئله و پدیدار شدن دو قول در آن است. قول اول معتقد است با انجام اعمال مکه، حلیت از بوی خوش و همسر محقق می گردد و تفاوتی در زمان انجام اعمال مکه نیست. در مقابل، نظریه دیگر می گوید در صورتی پس از انجام اعمال مکه تحلل از بوی خوش و همسر حاصل می شود که حج گزار این اعمال را در محل و زمان خودش یعنی پس از اتمام اعمال منا به جا آورد، اما چنانچه بواسطه عذری مجاز به تقدیم اعمال مکه بر وقوفین باشد، تحلل پس از اتمام اعمال منا حاصل می شود. پس از بررسی ادله ای که هریک از پیروان دو نظریه فوق ارائه نموده اند چنین به نظر می رسد که حق به جانب کسانی است که معتقدند زمان تحلل پس از اتمام اعمال منا است؛ در اینصورت حج گزارانی که اعمال مکه را قبل از وقوفین انجام می دهند باید تا انتهای اعمال منا از بوی خوش و همسر پرهیز کنند.

ابزارهای تضمین حق سلامت حجاج در آموزه های فقهی و اسناد حقوق بشری

سیده لطیفه حسینی؛ ناهید محمدزاده

یکی از اعمال عبادی ـ سیاســی، که جایگاه ویژه‌ای در اســلام دارد، حج است. در این میان، حق سلامتی حاجیان در طول اعمال مناسک حج، عاملی مهم و تأثیرگذار تلقی می‌گردد. ازاینرو مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن پاســخ به ســؤال «چیستی ابزارهای تضمین حق ســلامت حجاج در مکتب اســلام و نظام حقوق بشر،» به بررسی ســازوکارهای حمایتی ـحقوق بشری در زمینه حق سلامت در مناسک حج می‌پردازد. بنابراین هدف این مقاله، بررسی تحلیلی ابزارهای تضمین حق سلامت در دو نظام مختلف است. بررسی‌ها نشــان می‌دهد علیرغم تفوق و تفضل قوانین اســلامی و وجود کنوانسیون‌ها و حمایت‌های حقوقــی بین المللی، حمایت‌هــای حقوقی دولت میزبان (عربســتان) نواقص و کاستی‌هایی دارد. با این حال جهت تضمین حق سلامت حجاج و مقابله با موانع و چالش‌های روبه‌رو، بازنگری در فقه پویای تشیع، اجتهاد دینی، همفکری و همگرایی دولت‌های مسلمان، به ویژه دولت عربستان، در این حوزه لازم می‌نماید.

امنیت حج در دورۀ حکومت فاطمیان از تصرف مصر تا پایان دولت المستنصر بالله (358-487 ق)

مهدی عبادی؛ مرتضی عباسی

دولت فاطمیان، (حک: 297ـ 567ق) پس از فتح مصر در ســال 358قمری، به مدت بیش از دو قرن، بر یکی از شــاهراه‌های مهم اعزام حجاج، تسلط و به تبع آن مسئولیت تأمین امنیت آن را بر عهده داشــت. تسلط بر این شاهراه از این لحاظ اهمیت داشت که دامنۀ نفوذ و تسلط فاطمیان، علاوه بر مصر، به شــام، حجاز و مراســم حج نیز کشیده شد و برای مدت مدیدی این دولت شیعی اسماعیلی، نفوذ قابل توجهی در برگزاری مراسم حج داشت.

در این مقاله با طبقه‌بندی و تحلیل داده‌های گردآوری شــده از منابع دســت اول، کارنامه و عملکرد فاطمیان در مقوله امنیت حج، در مهمترین سال‌های حکومت آنان، بررسی شده است. طبق یافته‌های این پژوهش برای این مهم، دو دوره تاریخی را می‌توان در نظر گرفت. فاطمیان، از تصرف مصر در سال 358قمری تا نیمه دوم حکومت الحاکم بأمرالله، (سالهای آغازین قرن پنجم هجری) به دلیل توانایی‌های نظامی و اقتصادی توانســتند با برطرف کردن مشکلات پیشین، امنیت مناسبی را برای حجاج مناطق تحت فرمان خود فراهم کنند؛ اما از اوایل قرن پنجم هجری، به دلایلی چون متزلزل شــدن موقعیت آنان در شام، و همچنین بحرانهای اقتصادی و سیاسی، به تدریج از توان آنان برای تأمین امنیت حجاج کاسته شد.

تاثیر رسانه بر میزان تمایل به گردشگری مذهبی: مطالعه موردی حرم مقدس حضرت احمدبن موسی (ع) در شیراز

زهرا معاون؛ زهرا فروغان؛ علیرضا افشانی

در عصر ما رســانه ها به عنوان یکــی از نهادهای اجتماعی، کارکــرد انتقال میراث فرهنگی ـ اجتماعــی و ارزشهای جوامــع را بر عهده دارند. از آنجا کــه از مهمترین عوامل و انگیزه های مســافرت انســان، باورهای مذهبی و احساسات دینی بوده اســت و بحث پیوند گردشگری و رسانه نیز به عنوان یکی از موضوعات مهم و اساسی عصر کنونی، رابطه ای تنگاتنگ با توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع دارد، پرداختن به رســانه و گردشــگری مذهبی، بسیار ضروری و بااهمیت به نظر می رســد. این پژوهش، بر پایه روش پیمایشــی استوار است و سعی آن بر مطالعه تأثیر میزان اســتفاده از رســانه ها بر میزان تمایل به گردشگری مذهبی است و با تکمیل پرسشــنامه میان چهارصد نفر از این گردشــگران، که در زمان جمع آوری داده ها در حرم مقدس حضور داشته اند، انجام شده. نتایج نشان می دهد که بین میزان دسترسی به فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی نوین با میزان تمایل به گردشــگری مذهبی و همچنین بین میزان استفاده از وســایل ارتباط جمعی با میزان تمایل به گردشگری مذهبی، رابطه وجود دارد. همچنین نتایج حاکی از این اســت که ســهم فناوری های نوین ارتباطــی و اطلاعاتی در میزان تمایل به گردشگری مذهبی، بیش از وسایل ارتباط جمعی است.

متن کامل مقالات در سامانه پژوهشنامه حج و زیارت (اینجا)