نسخه خطی حج‌نامه احمد در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی

معرف: احمد خامه‌یار

حج‌نامه منظومه‌ای است به فارسي، از سراینده‌ای به نام احمد. این منظومه همچون فتوح الحرمینِ محيي لاري و ظاهراً به پیروی از آن، در بیان مناسک حج به روش اهل سنت، و فلسفه و اسرار معنوی آن، و زیارت حرمین شریفین و مساجد و مزارات متبرکه مکه و مدینه سروده شده است. سراینده، این منظومه را در سفر حج خود در سال 955ق، در مکه مکرمه سروده و در آن، سلطان سلیمان عثمانی را ستایش کرده است.

از این منظومه تنها یک نسخه خطی سراغ داریم که به شماره 9567 در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی قم نگهداری می‌شود. این نسخه دارای 48 برگ بوده و هر صفحه در 15 سطر و به خط نسخ کتابت شده است. اگرچه نام کاتب و سال کتابت نسخه مشخص نیست، اما قدمت نسخه از نیمه سده دهم و از زمان حیات سراینده یا نزدیک به دوره حیات وی حدس زده می‌شود.[1] در صفحه نخست منظومه سرلوح زیبایی به چشم می‌خورد.

از احوال سراینده حج‌نامه آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما چنانکه از متن منظومه برمی‌آید، او از اهل سنّت بوده که پس از روی کار آمدن صفویان در ایران، به حرمین و دیار عثمانی مهاجرت کرده است. گفتنی است در فهرست نسخ خطی کتابخانه مرعشی، با استناد به وجود تعبیر «مسکین» در متن منظومه، نام یا تخلّص سراینده، مسکین پنداشته شده؛ در حالی‌که شاعر چند بار از خود به نام «احمد» یاد کرده است.

نسخه حج‌نامه همانند نسخه‌های فتوح الحرمین، با نگاره‌های مساجد و مکان‌های مقدس حرمین شریفین آراسته شده است. در این نسخه 15 نگاره با موضوعات زیر ترسیم شده: قبرستان معلا، مسجدالحرام، مَسعا (صفا و مروه)، مسجد ابراهیم (ع)، عرفات، مشعر الحرام، مِنا و مسجد خیف، مسجدالنبی و مزار رسول خدا (ص)، مزار حضرت فاطمه (س)، قبرستان بقیع، قبر عثمان بن عفّان، مسجد قبا، کوه احد و مزار حضرت حمزه و شهدای اُحُد، مساجد احزاب.

حج‌نامه احمد به کوشش امید سوری تصحیح و در دفتر نخست میراث حج و حرمین شریفین (به کوشش: احمد خامه‌یار، تهران: مشعر، 1399) ـ از تولیدات پژوهشکده حج و زیارت ـ منتشر شده است.

[1] ر.ک: حسینی، سید احمد، فهرست نسخه‌هاي خطي كتابخانه عمومي حضرت آيت‌الله العظمي مرعشي نجفي، ج24، ص308-309.