نسخه خطی الدرة الثمينة اثر ابن نجّار در کتابخانه پاریس

معرف: احمد خامه‌یار

محبّ‌الدین محمد بن محمود بن حسن بن هبةالله بغدادی، معروف به «ابن نجّار» (578-643ق)، از مورخان مشهور نیمه نخست سده هفتم هجری است که دارای تألیفات متعدّدی در تاریخ و حدیث بوده. مشهورترین اثر وی ذیل تاریخ بغداد خطیب بغدادی است که در اصل شامل 30 مجلّد بوده؛ اما متن کامل آن امروزه به دست ما نرسیده است. همچنین بیشتر آثار دیگر وی نیز مفقود به شمار می‌آید.

ابن نجّار در سال‌های جوانی خود، از 606 تا 608ق، چندی مجاور حرمین شریفین بوده و در نگارش آثارش، علاقه خاصی به حرم‌های مقدس نشان داده است. چنانکه درباره هر یک از سه شهر مقدس مکه، مدینه و بیت‌المقدس، کتابی نگاشته است. کتاب وی درباره مکّه، نزهة الوری فی اخبار امّ‌القری، کتابش درباره مدینه، الدرة الثمینة فی اخبار المدینة و کتابش درباره بیت‌المقدس، روضة الاولیاء فی مسجد ایلیاء نام دارد.

از میان سه اثر فوق، امروزه تنها کتاب الدرة الثمینة موجود است و تا کنون بارها تصحیح و چاپ شده است. نسخه نسبتاً کهنی از این کتاب، در کتابخانه ملی پاریس به شماره Arabe 1630 نگهداری می‌شود. این نسخه در هفتم ماه شوّال سال 887ق کتابت شده؛ اما کاتب آن نامی از خود نبرده است. نسخه حاوی 52 برگ است و هیچ گونه تزئینات خاصی (همچون سرلوح و جدول و ...) در آن به چشم نمی‌خورد و تنها، عناوین فرعی آن به رنگ شنگرف نوشته شده.

ابن نجّار کتاب خود را در 18 باب نگاشته است. پنج باب نخست به اسامی مدینه، تاریخ آن پیش از اسلام، فضائل شهر و محدوده حرم آن، و ابواب 6 تا 8 به توپوگرافی و توصیف جغرافیایی شهر اختصاص دارد. موضوع ابواب 9 تا 11 غزوات مدنی پیامبر، و موضوع ابواب 12 تا 14 مسجدالنبی و سایر مساجد مدینه است. همچنین موضوع باب 15، وفات رسول خدا (ص)، موضوع باب 16 فضیلت زیارت، موضوع باب 17 فضیلت قبرستان بقیع، و موضوع باب 18 فهرستی از صحابه و تابعین ساکن مدینه است.

با توجه به رکود و کاهش چشمگیر نگارش تواریخ محلی مدینه پیش از دوره ایوبی و مفقود شدن بیشتر تواریخ محلی کهن مدینه (از سده‌های دوم و سوم هجری)، نگارش کتاب الدُّرّة الثمینة را می‌توان نقطه آغازی برای موج جدیدی از تاریخ‌نگاری محلّی مدینه به شمار آورد و چنین به‌نظر می‌رسد که شماری از تواریخ محلی مدینه در دوره مملوکی، همچون بهجة النفوس والاسرار اثر مرجانی (زنده در 770ق)، التعریف بما أنست الهجرة من معالم دار الهجرة اثر جمال‌الدین مطری (د 741ق) و تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجرة اثر ابوبکر مراغی (د 816ق)، تحت تأثیر کتاب ابن نجّار و با الگوگیری از محتوا و ساختار آن، پدید آمده‌اند.