انتشار دهمین شماره پژوهشنامه حج و زیارت

دهمین شماره از نشریه علمی-پژوهشی «پژوهشنامه حج وزیارت» که ویژه پاییز ۱۳۹۹ است، با هشت مقاله در موضوعات مرتبط با حج، زیارت و اماکن متبرکه از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

این نشریه که از شماره نخست به صورت دوفصلنامه منتشر می‌شد، در مهر ماه ۱۳۹۹ با موافقت هیئت نظارت بر مطبوعات به صورت «فصلنامه» منتشر می‌شود.

مقالات شماره دهم عبارتند از:

واکاوی حکم حج در فرض حصر تحصیل زاد و راحله با پرداخت بهای بیش از معمول

حمید موذنی بیستگانی؛ نادر مختاری افراکتی؛ امیرحمزه سالارزائی

امروزه با توجه به تورم و نوسانات بازار، گاهی تحصیل اسباب حج، منحصر در پرداخت بهای گزاف و بالاتر از ثمن‌المثل است. مشهور فقهای امامیه، معتقدند تحصیل زاد و راحله در فرض مذکور، بر کسی که قادر به تحصیل باشد، واجب است. البته برخی، وجوب تحصیل زاد و راحله را به عدم ضرر و حرج منوط کرده‌اند. در این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی به نگارش در آمده، اثبات شده در جایی که تحصیل زاد و راحله، مستلزم ضرر و حرج باشد، اساساً مقتضی وجوب حج وجود ندارد؛ لذا تمسک به عناوین ثانویه نظیر لاضرر جهت اثبات وجود مانع، وجهی ندارد. و در جایی که مستلزم ضرر و حرج نباشد، مقتضای اصل برائت و یا استصحاب، عدم وجوب حج است. در هر صورت، انجام حج در فرض مذکور واجب نیست.

ماهیت و حکم توهین به مقدسّات سایر مسلمانان

مهدی درگاهی

از دیرباز تاکنون، در میان مسلمانان توهین به مقدسات دیگر مذاهب با تهییج سیاستمداران و بدخواهان امت اسلام، به عنوان یکی از روشهای ابراز انزجار و تنفّر رواج یافته و این عقیده، ازآنروست که تحقیقی موسّع و یکپارچه در این باره صورت نگرفته! ازاینرو، بازشناخت ماهیت، عوامل و حکم توهین به مقدسات دیگر مسلمانان، مسئله‌ای نیازمند کاویدن تا مرحله پاسخی درخور است. این تحقیق با هدف شناخت مفهوم و ماهیت توهین و بیان مصادیق آن و حکم آن در فقه اسلامی صورت پذیرفته و نیل به این مقصد در سایه توصیف و تحلیل با گردآوری داده‌های کتابخانه‌ای میسّر شده و نتیجه آن، اثبات حرمت توهین به مقدسات دیگر مسلمانان، تحت هر عنوان، با استناد به گزاره‌های قرآنی و سنت معصومان(ع) و سیره متشرعه است.

واکاوی فقهی احرام از ذات عرق

محمدرضا کاظمی گلوردی و سمیه صادقی

ذات عِرق بخشی از وادی عقیق است که پیامبر اکرم(ص) آن را میقات اهل نجد و عراق قرار داد. اهل سنت به اجماع، آن را محل احرام می‌دانند؛ ولی از ظاهر عبارات فقهای امامیه سه قول متصور است: مشهور فقها به جواز احرام از ذات عِرق در حال اختیار تصریح کرده‌اند؛ از تعابیر عده‌ای از فقها وجوب احرام از قبل ذات عرق در حال غیر تقیه یا بیماری فهمیده می‌شود و معدودی از فقهای معاصر، اشاراتی به وجوب احرام از ذات عرق هنگام تقیه دارند. پس از بررسی اقوال و ادله، قول اول پذیرفته شد. از ظاهر قول دوم دست برداشته شد و بر معنای غیر ظاهر حمل گردید. همچنین قول سوم منافاتی با جواز احرام از ذات عرق در حال اختیار ندارد؛ بدین صورت که احرام از ذات عرق در حال اختیار، جایز است و در حال تقیه واجب؛ هرچند در عصر حاضر تقیه، وجهی ندارد.

بررسی فقهی حضور بانوان در راهپیمایی اربعین

لیلا ثمنی و معصومه شهریاری

مسئله حضور یا عدم حضور بانوان در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی، از مسائل مناقشه‌برانگیزی است که از دیرباز محل بحث فقها بوده است. یکی از این فعالیت‌ها حضور بانوان در پیادهروی اربعین است. در این زمینه به طور کلی می‌توان آرای فقها را به سه دسته تفکیک کرد: گروهی حضور بانوان را در راهپیمایی اربعین حرام می‌دانند. در مقابل، گروهی قائل به جواز حضور بانوان در این مراسم، و دسته سوم قائل به رجحان حضور بانوان در پیادهروی اربعین هستند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و به صورت اسنادی، ادله قائلین سه دیدگاه را ارزیابی و نقد کرده است. یافته‌های پژوهش حاکی از این امر است که دلیل قاطع و خدشه‌ناپذیری بر عدم مشروعیت حضور بانوان در مراسم اربعین در دست نیست. همچنین دلایلی وجود دارد که جواز را به عنوان حکم اولی تأیید می‌کند. نتیجه اینکه در صورت عروض عناوین ثانوی بر حضور زنان در راهپیمایی اربعین همچون وقوع در مفسده، حکم ثانوی، حرمت است و در صورت عروض عنوان ثانوی همچون وجوب حفظ عزت مسلمانان و جامعه مسلمانان و زنده نگه داشتن مکتب امام حسین(ع)، حکم ثانوی، رجحان حضور بانوان در راهپیمایی است و این رجحان در شرایطی ممکن است تا حد ضرورت و وجوب کفایی پیشروی کند

پناهندگی در حقوق بین الملل و اسلام با تاکید بر پناهندگی در حرم مکی

جعفر زنگنه شهرکی و مجتبی افشار

سابقه طولانی پناهندگی در تاریخ روابط ملت‌ها حاکی از نظام عرفی مقبول جوامع بشری در این خصوص است؛ موضوعی که در حقوق بین‌الملل معاصر با تصویب کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان در سال ۱۹۵۱ مورد اهتمام واقع شده است. پیش از اسناد حقوق بین‌الملل، پناهندگی در ادیان الهی به خصوص در دین اسلام مورد توجه بوده و دارای احکام ویژه‌ای است. از جمله این احکام، تشریع قرارداد امان است که نوعی تعهد به حمایت از بیگانگان در روابط بین‌المللی اسلام است. نوع دیگر پناهندگی در اسلام، پناهنده شدن به مکان‌های مقدس است و در این خصوص پناهندگی به حرم مکی دارای قواعد خاص است. بررسی ابعاد مختلف پناهندگی در حرم مکی به روش تحلیلی- توصیفی به منظور ایجاد زمینه تدوین قواعد مشترک پناهندگی در حرم مکی از منظر فقه مذاهب اسلامی هدف اصلی این پژوهش است. بر اساس تصریح منابع حقوق اسلام کسی که وارد این حریم مقدس شود، از تعرض مصون بوده و از امنیت برخوردار است؛ امنیتی که علاوه بر تشریع، در مقام تکوین نیز قرائنی بر آن دلالت دارد و علیرغم وجود برخی اختلاف نظرها، شامل غیر مسلمانان به ویژه اهل کتاب نیز می‌شود. البته امنیت پناهنده به حرم مکی تا زمانی باقی است که پناهنده، حرمت حرم را نگهدارد. بر این اساس اگر کسی در داخل منطقه حرم مرتکب جرم و جنایت گردد و حرمت حرم را هتک کند، مصونیت وی نیز سلب می‌گردد.

زیارت بقیع؛ مطالعه عملکرد کشور عربستان در پرتو نظام بین‌المللی حقوق بشر

محسن قائمی

گردشگری، بسته به مقاصد و انگیزه‌های گردشگر، اصول و انگاره‌های متفاوتی از حیث حقوقی می‌یابد. گرچه به دلیل موضوعه نبودن قواعد حقوقی زیارت، تحلیل حقوقی حق‌های زائران با گزاره‌هایی بیشتر دکترینال و نیز عرفی همراه است، با این وجود به نظر می‌رسد عمده قواعد حقوق بین‌الملل گردشگری و اقتضائات حقوق بشری آزادی بیان، مذهب و عقیده در خصوص زائران بقیع قابل اجرا باشد. بر این اساس مسئله تحقیق حاضر، نخست تبیین ماهیت منطقه بقیع در چارچوب حقوق بین‌الملل، و سپس بررسی تکالیف دولت عربستان و برابر آن، حق‌ها و آزادی‌های زائران با تأکید بر عملکرد عربستان است.

نگاشته پیش رو مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی و کتابخانه‌ای، ماهیت سرزمین بقیع را از قبیل منطقه بین‌المللی (در صورت پیگیری) می‌داند و ضرورت برخورداری از حقوقی همچون رفتار برابر، حق کرامت، حق بروز رفتارهای تمدنی و آزادی ورود و خروج را مسلم می‌انگارد.

گونه‌شناسی انتقال جنازه به مدینه در طول تاریخ اسلام

عمار ابوطالبی و مدی فرمانیان

انتقال جنازه برای دفن در اعتاب مقدسه عراق، امری شناخته شده است، اما آگاهی ما نسبت به انتقال جنازه به مدینه بسیار اندک بوده و شاید تاکنون راجع به آن چیزی نشنیده باشیم. بررسی کتابخانه‌ای منابع دست اول تاریخ مدینه، تراجم، طبقات و انساب به روش توصیفی تحلیلی، نشان می‌دهد بزرگانی از صحابه، تابعین، فقها و محدثین، نسبت به دفن در بقیع رغبت داشته و پیکر آنها به مدینه منتقل و دفن شده است. این انتقال، که گاه از مبادی دوردستی همچون هند، قاهره، دمشق و مراغه بوده، در مواردی با وصیت متوفی صورت پذیرفته است. پیکر برخی نیز بعد از طواف کعبه و وقوف در عرفات، با استقبال اهالی وارد شهر شده و پس از طواف و نماز در روضه نبوی، در بقیع دفن شده است. گونه‌شناسی تاریخی، مذهبی، اجتماعی و ... نیز تحلیل کسانی که پیکر آنها به مدینه منتقل شده، مقبولیت این موضوع بین مسلمانان را نشان خواهد داد.

راهبرد سیاست‌گذاری مناسک حج در جمهوری اسلامی ایران بر اساس مدل SWOT

محمدحسن الهی منش و محمدعلی رشادی

تحقیق حاضر با هدف تحلیل وضعیت مدیریت و برنامه‌ریزی اعزام به حج در جمهوری اسلامی ایران انجام شده و سعی گردیده است که ضمن تحلیل استراتژیک فرصت‌ها، تهدیدات، ضعف‌ها و قوت‌های سیاستگذاری مناسک حج در جمهوری اسلامی ایران با بهره‌گیری از تکنیک SWOT، استراتژی‌های مناسبی جهت سیاستگذاری مناسک حج ارائه گردد. جامعه آماری در این پژوهش مشتمل بر کارشناسان، صاحب‌نظران، مسئولان عالی، خبرگان و صاحب‌نظران حوزه حج و زیارت بوده است و به‌منظور جمعآوری اطلاعات از روش مصاحبه و پس از آن پرسشنامه جهت اولویت‌دهی به نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید استفاده شد. در پایان نیز داده‌های گردآوری شده با تکنیک SWOT تجزیه و تحلیل شدند.

بر اساس نتایج تحقیق در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (ضعف و قوت)، جمع نمره‌های نهایی، ۲.۲۲۶ محاسبه شد که این امر نشان می‌دهد نقاط قوت از نقاط ضعف کمتر است. این بدان معناست که سیاستگذاری و مدیریت و فعالیتهای فرهنگی و اجرایی مناسک حج، از نظر عوامل درونی، دارای ضعف است. ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (تهدید و فرصت) با مجموع ۲.۷۲۴ نشان‌دهنده آن است که در وضعیت موجود، می‌توان با استفاده از فرصت‌ها و قوت‌ها در مقابل تهدیدها و ضعف‌ها، واکنش راهبردی مناسبی نشان داد. بنابراین راهبرد رقابتی یا تهاجمی (SO)، بهترین راهبرد جهت حرکت به سمت توسعه مطلوب مناسک حج محسوب می‌شود.

متن کامل مقالات در سامانه پژوهشنامه حج و زیارت (اینجا)