نسخه خطی «منازل الحج» ترکی در کتابخانه دانشگاه پرینستون

معرف: احمد خامه‌یار

حاکمان عثمانی برای حدود بیش از چهارصد سال حرمین شریفین را در تصرّف خود داشتند و متولی اداره سفرهای حج بودند و همه ساله کاروان محمل سلطنتی خود را به مکه می‌فرستادند. از این‌رو در طول عثمانی، ادبیات نسبتاً گسترده‌ای درباره موضوع حج شکل گرفت.

بخشی از این ادبیات، شامل منازل‌نامه‌هایی است که به شرح مسیر کاروان‌های حج و نام منزلگاه‌های واقع در طول مسیر و مسافت میان آنها می‌پردازد. نسخه‌های خطی متعددی از این منازل‌نامه‌ها عمدتاً در کتابخانه‌های ترکیه و گاه در مراکز نسخ خطی سایر کشورها باقی‌مانده است.

در کتابخانه دانشگاه پرینستون، نسخه‌ای از یک منازل‌نامه ترکی (معرفی شده به نام منازل الحج) نگهداری می‌شود که نام نویسنده آن مشخص نیست. همچنین نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است؛ اما با توجه به نوع خط و آرایه‌های آن، می‌توان قدمت تقریبی نسخه را از سده 12 هجری تعیین کرد.

در این نسخه، شرح منزلگاه‌های سفر حج از قصبه «کَکِبوزه» (شهر گبزه Gebze کنونی) نزدیک اسکودار (بخش آسیایی استانبول) آغاز شده و تا حرمین شریفین ادامه یافته است. مؤلف درباره هر شهر یا منزلگاه، به مختصری از وضعیت آنجا و برخی بناهای آن نیز اشاره می‌کند.

توصیف مؤلف از شهر مکه مفصّل‌تر از سایر شهرها است و توصیف کعبه و مسجدالحرام و مشاعر مقدّسه و شرح مختصری از اعمال حج را نیز شامل می‌شود. در همین قسمت، جدولی از درهای مسجدالحرام به همراه مشخصات آنها ارائه شده است.

این نسخه شامل 37 برگ است و هر صفحه در 13 سطر به خط تحریری نوشته شده. صفحات نسخه مجدول به جدولی به ابعاد 74×124 میلی‌متر، و ابعاد هر برگ نسخه نیز 118×184 میلی‌متر است. اسامی شهرها و منزلگاه‌ها و مسافت آنها تا منزلگاه بعدی (بر اساس ساعت)، به رنگ شنگرف درون قاب‌های مستطیل ساده‌ای ثبت شده است.

اطلاعات و تصاویر این نسخه در سایت دانشگاه پرینستون را از اینجا ببینید.