آیت الله علی احمدی میانجی

چگونگي نيابت

حدود 28 شعبان المعظم 1384ه‍ .ق[1] آقاي حاج شيخ[2] وارد ميانه شده بود حقير به ديدن ايشان رفتم صحبت از تشرف آقاي حجتي[3] شد كه به زيارت بيت الحرام مي‏روند ايشان اظهار ترديد نمودند. ما ايشان را ملامت نموديم كه چرا ترديد دارد «در كار خير حاجت هيچ استخاره نيست».

در اين ميانه آقاي «علي قلي خان شقاقي تَركي» وارد شدند و اظهار كردند كه من در نظر داشتم راجع به نيابت حج مادرم به احمدي (يعني اينجانب) پيشنهاد كنم ولكن انفعال مانع بود الآن خواستم صحبت كنم كه از آقاي حاج شيخ باقر تقاضا نمايم تا از احمدي بخواهد كه نيابت حج مادر مرا قبول كند. من به حكم استخاره گفتم كه آقاي حاج شيخ باقر وكيل هستند، بنا شد كه آقاي حاج شيخ باقر با ايشان گفت‏وگو نموده و نتيجه را به حقير اعلام نمايد.

آقاي حاج شيخ چون ماه رمضان نزديك بود به «تَرك»، آبادي خودشان رفتند و حقير هم در ميانه مشغول شدم تا به پايان رسيد و آقاي حاج شيخ برگشته و با آقاي شقاقي صحبت نمودند. معلوم شد كه آقاي حاج شيخ چهار و چهار و نيم تومان مخارج حج را تخمين زده و به آقاي شقاقي پنج هزار تومان پيشنهاد كرده است.

در اين ميان آقاي شقاقي گفتند كه من اصرار ندارم اگر احمدي مايل نشد، مجبور نيستند.

اين حرف عجيب به نظرم آمد، ولي حرفي نزدم تا نگويند كه براي پول بود، سكوت كردم تا دليلي بر رضا شد گرچه براي من تحمل اين سخن بسيار سنگين بود.

علي كل حال اين كار ما سبب شد به قول آقاي حجتي نيابت ايشان كه شش هزار بود به پنج هزار برگردد.

بعداً علت اصلي اين مطلب كشف شد كه يك نفر از اهل علم اطراف ميانه سه هزار تومان پيشنهاد كرده بود. روي همين جهت آن مؤمن هم در مقابل سه هزار نمي‏توانست شش هزار بدهد گفتند آن مؤمن براي اينکه اين نيابت به او نرسيد فحشي خوشمزه‏اي به منوب عنها گفته بود.

به هر حال من و آقاي حجتي تصميم گرفتيم كه از قم گذرنامه تهيه نماييم. جمعي از دوستان ميانه (كه اسمشان را بردن خالي از اشكال نيست) را من وادار به حج كردم و بعضي‏ها خود مصمم شدند و در جمع آقاي دكتر «جعفر معيري[4]» رئيس بهداري آن سال در ميانه براي حركت حجاج بسيار فعاليت و تبليغ و تأكيد نمود. لذا عده حجاج از ميانه زياد شده بود اصرار داشتند كه با من باشند و تأكيد مي‏كردند كه من هم از ميانه و تبريز به گرفتن گذرنامه اقدام كنم و ناراحت بودند كه ما از هم جدا مي‏شويم. من قول دادم كه در قم گذرنامه را مي‏گيرم، ولي بعد از گرفتن گذرنامه به هر حال منتظر شما مي‏شوم تا با هم پرواز كنيم. روي اين قرارداد از ميانه به سوي قم حركت كردم بنا شد كه به وسيله نامه يا تلگراف يا تلفن از همديگر مطلع باشيم.

من تا آن وقت به حال بشر (مخصوصاً عوام الناس) خيلي وارد نبودم گرچه چهل سال دارم و غالب عمرم را (چون پدرم اهل علم و در رأس اجتماع محلّي واقع است) در اجتماع و با مردم گذرانده‏ام و تا اندازه‏اي سرد و گرم دنيا را چشيده‏ام و به خيال خودم تجربه ديده و متوجه اخلاق و وضع مردم هستم، ولي باز ناپخته و ناشي و خوش‏باور بودم. چنين خيال مي‏كردم كه اين سخن‏ها حقيقت دارد و همه يك رو و يك جهت هستيم و صفا و وفا در كار است و وعده و قول و قرار ارزش دارد.

به علاوه چون من نظر مادّي نداشتم و خيال مي‏كردم كه همه همين‏طور هستند، آمدم قم اقدام كردم و مرتباً با ميانه ارتباط پيدا كردم يعني نامه مي‏نوشتم، ولي جواب نيامد.

معلوم شد كه همه اينها خيالي بيش نبوده است و وعده قيمتي ندارد و اينها فقط ما را از كار خود باز داشته و بيهوده گول زده بودند.

مردم روحاني را و رفاقت با او را مادّي و روي اصول مادي مي‏پندارند يعني عدّه‏اي از روحانيان كه با عِدّه و عُدّه مكه مي‏روند اطرافيان او، او را به چشم مادي مي‏نگريسته‏اند حالا تقصير از كيست نمي‏دانم؟

من به آنان مرتباً تلگراف و نامه مي‏فرستادم و جريان را گزارش مي‏كردم ولي جواب نمي‏آمد، چرا؟

اخذ گذرنامه از قم

هوا ابر و برف و كولاك بود. راه تبريز (قطار راه آهن و شوسه) بسته بود. مسافرين كه با قطار و ماشين راه افتاده بودند از تهران و تبريز (به خاطر انسداد) در ميانه اجتماع كرده بودند.

رئيس راه آهن ميانه به من تلفن كرد كه چون راه مراغه بسته است، قطار تهران مي‏خواهد برگردد، هر چه زودتر با همين قطار حركت نماييد.

من و آقاي حجتي و آقاي حاج شيخ باقر با كمال عجله روانه ايستگاه راه آهن شديم هوا بسيار سرد بود قطار بسيار توقف نمود بالاخره پس از بگو و بشنو و ترديد زياد قطار به سوي تهران راه افتاد.

به سلامتي رسيديم قم و براي گذرنامه اقدام كرديم و با تلگراف جريان را به آقاي «ميرزا ابوالحسن حجتي[5]» (عموي آقاي حجتي) و به اخوي حقير حاج احمد[6] آقا خبر داديم و ضمناً به دوستان جريان را به وسيله نامه اطلاع داديم فقط آقاي «حاج جليل مختاري»[7] و «حاج ميرحسين نميني»[8] و محمود آقا رفيق ايشان جواب دادند و از بقيه خبري نشد.

آقاي «حاج خسرو نيكنامي»[9] نامه نوشته و آقاي «حاج باقر شيخ الاسلامي»[10] را سفارش كرده بود كه در اين سفر با ما باشد؛ بنده هم در جواب اعلام آمادگي كردم. جمعي از علماي شهر و اطراف در امسال بودند.

در اسفند، روز سه‌شنبه آخر سال گذرنامه‏ها را در قم به ما تحويل دادند كه امضاي سعودي را هم دولت گرفته بود.

ناگفته نماند كه امسال [1384ه‍ .ق] دولت ايران روي جهات مختلف داخلي و خارجي در دادن گذرنامه نسبت به حجاج ارفاق نمود.[11] و سخت‏گيري‏هاي سال‏هاي ديگر را كنار گذاشته ولي از هر حاجي 532 تومان يك مرتبه و 1770 تومان پول طياره و عوارض ديگر و 150 تومان پول فرودگاه بغداد گرفته است.

در ادارات دولتي امسال در مراحل مختلف نسبت به اهل علم مخصوصاً احترام مي‏كردند، مخصوصاً آقاي دكتر شكرايي رئيس بهداري قم و آقاي عربشاهي مأمور گذرنامه كه مرد خوش‌برخورد، متدين و خوش‌اخلاق است و ضمناً اهل شوخي هم مي‏باشد نسبت به همه و نسبت به اهل علم و طلاب همكاري و اظهار ارادت مي‏نمايند.

جمعي از اهل علم و طلاب در اداره دولتي سوء سابقه دارند (يعني در انقلاب بر عليه شاه فعاليت كردند: در اعلاميه دادن يا پخش كردن يا به نحوي كمك كرده يا منبر رفته‏اند) ممنوع الخروج اعلام كرده و گذرنامه ندادند. البته اختيار اين امر در دست اداره ساواك بود، مثلاً جناب آقاي «حاج ميرزا علي مشكيني»[12] و «حاج سيد عبدالكريم اردبيلي»[13] و آقاي «حاج سيدسجاد حججي»[14] و جمعي از علماي خوي و اروميه و اردبيل و تبريز و شهرهاي ديگر مانع شدند.

من احتمال مي‏دادم كه به علت امضاي اعلاميه‏ها ممنوع شوم ولكن فاميلي من در شناسنامه «علي احمدي پورسخلوئي» بود و در اعلاميه‏ها «علي احمدي» بود به هر حال تطبيق نكرده و مانع نشدند يعني عدم ممنوعيت را چنين توجيه كردم.

باري، به مجرد گرفتن گذرنامه به تهران رفته و روز چهارشنبه آخر سال را در تهران به سفارت عراق مراجعه كرديم و روز پنجشنبه ويزا گرفتيم و به ميانه خبر داديم كه همه الان هر چه زودتر بيايند تا بليط گرفته هر چه زودتر حركت نماييم.

شب جمعه جاده ميان قم و تهران بسيار شلوغ بود ماشين به علت كثرت مسافرين جمعه و عيد خيلي كم بود نفري ده تومان داديم و خود را به قم رسانيديم گفتند كه از ميانه شما را براي مكالمه تلفن خواسته‏اند فردا (روز جمعه) رفتم صحبت كردم و ديدم كه اخوي حاج احمدآقا و «حاج اللهوردي خدادادي»[15] مرا به ميانه دعوت مي‏كنند كه بروم در ميانه جلوس كنم، مانند حاجيان ديگر با مردم خداحافظي نمايم جواب نفي دادم يعني صلاح نديدم گفتند شما اگر نياييد مردم سرگردان مي‏شوند گفتم من در تهران منتظر آنها هستم خبر آوردند كه حجاج ميانه دو دسته شده‏اند يك عده مخارج حضرت حجت الاسلام آقاي «حاج شيخ هادي نيري»[16] را داده و دور او جمع شده‏اند و عده‏اي با آقاي حاج سيد سجاد حججي خواهند بود.[17]

حرکت به سوي تهران

به هر حال عيد نوروز گذشت و ما هم از قم خداحافظي كرديم و تهران رفتيم كه با حجاج ميانه بليط طياره گرفته و وقت حركت را تعيين نماييم. عجله داشتيم كه هر چه زودتر خود را به مدينه برسانيم تا ايام حج را در آنجا باشيم و زيارت و عبادت نماييم. اين هدف خواه ناخواه در اثر حركت نكردن حجاج ميانه از دست ما رفت؛ در تهران مانديم و انتظار كشيديم.

در روزهاي انتظار كه دسته اول حاجيان ميانه آمده بودند و منتظر دسته دوم بودم. آقاي حاج فيض الله‏ عباسي را در «مدرسه مروي» ملاقات كردم ايشان پولي را از جهت سهم امام قرار بود به من بدهد داد.

پرواز به سوي حجاز

روز 11 فروردين[18] حضرت آقاي والد و آقاي حاج ميرزا ابوالحسن حجتي و آقاي «حاج سيد كاظم حسيني»[19] عمه‏زاده با آقاي ملا احمد پدر خانم ايشان كه هم‏سفر ما بود از قم وارد تهران شدند و فرزندان، محمد و مهدي نيز به همراه ابوي آمده بودند و روز 12 فروردين ساعت 5/9 صبح ما را بدرقه نمودند و طياره ما همان ساعت از تهران حركت و ساعت 15 بعدازظهر در جدّ پياده شديم.

مخفي نماند كه ما از قم عجله كرديم و با دوستان و خانواده خداحافظي كرديم و تهران آمديم و در تهران مانديم. خجالت كشيديم به قم برگرديم و در تهران سرگردان شديم و زحمت آقاي «حاج ميرزا عبدالله»[20] را زياد كرديم و شرمنده شديم.

و ضمناً معلوم شود كه بعداً فهميدم جدا شدن از کاروان چقدر خوب و به صلاح حقير بود. از هر جهت روحاً و جسماً و الطاف الهيه شامل حالم شده است. آري الطاف الهي همواره چنين است.

هواپيماي حامل ما جت بود و در هوا هيچ تكان نداشت فقط گاهي در چاه‏هاي هوايي پايين آمده بود يا بالا مي‏رفت زياد اوج گرفته بود و در روي دريا كه رسيد حركت و تكان زياد داشت.

در كويت براي بنزين‏گيري فرود آمد و نيم ساعت توقف نمود و دوباره پرواز كرد طياره مال لبنان بود دولت حساب كرده بود گارسون طياره زنان يا دختران لبناني بودند كه فارسي نمي‏توانستند حرف بزنند و چند كلمه به زور تكلم مي‏كردند. (كمردارها كمرها را ببنديد)

در مدت سه يا چهار ساعت از هواي معتدل بهاري تهران وارد هواي خط استوايي جده كه كنار «بحر احمر» و هواي نمناك و شرجي دارد وارد شديم. ما را در ايران خيلي ترسانيده بودند، خيال مي‏كرديم كه در جده به محض اينكه وارد مي‏شويم در هواي سوزان واقع مي‏شويم و تا به مدينة الحاج برسيم احتياج به آب خنك خواهيم داشت. برخلاف اين تلقينات هوا مطبوع بود فقط باد تند و گرمي مي‏وزيد.

ولي قيافه‏هاي ناآشنا، سياه تمام، نيم سياه، قهوه‏اي، سفيد، سبزه و... ما را جلب كرد.

ما را به سوي مدينة الحاج كه تازه ساخته شده بود راهنمايي كردند. ما حجاج ايراني را به صف حركت داده و از در مخصوصي وارد نمودند. مأمورين سؤالاتي مي‏كردند: اسم و اسم مُطَوِّف و گذرنامه‏ها را مي‏گرفتند و براي تحويل به دفتر مطوف نگه مي‏داشتند.

در مكه عده‏اي به نام مطوف هستند كه كار آنها ماشين دادن به حجاج و چادر دادن در مني و عرفات است مقداري پول به همين عنوان از حاجيان دريافت مي‏دارند.

در آنجا من جلو رفتم و بعد آقاي حاج ملا احمد و بعد آقاي حجتي و بعد آقاي حاج علي اصغر. از من سؤال كردند جواب دادم و رد شدم و از آقاي حاج ملا احمد پرسيدند ايشان عربي را نفهميد هر چه گفتند «مَن هو المُطَوِّف» البته شكسته مي‏گفتند «منو مطوف» ايشان نتوانست جواب بدهد. آقاي حجتي گفت بگو: «حسن جمال» مأمور سعودي گفت: شما خاموش، خودش زبان دارد. آقاي حاج ملا احمد به خيال اينكه جواب مأمور سعودي را بايد چنين بگويد برگشت به مأمور گفت: شما خاموش خودش زبان دارد. خنديديم و از آنجا گذشتيم.

به يكي از اطاق‏هاي طبقه بالا رفتيم و چهار تا تخت گرفتيم و به درست كردن چاي و آماده كردن غذا پرداختيم پريموس[21] كهنه و معيوب را كه از ايران با خود حمل كرده بوديم درآورديم. آقاي حجتي مشغول روشن كردن آن شد من هم رفتم پايين كه نان و لوازم بخرم.

در پايين دكان كوچك بقالي بود كه از آن نان گرفتم و بعد صاحب دكان اشاره كرد به تخم مرغ‏هاي جلو دكان و گفت «مطبوخ» يعني پخته و آماده است. من خيال كردم كه اسم تخم مرغ، مطبوخ است و همين اشتباه در مكه هم با من بود و مي‏رفتم كه تخم مرغ بخرم مي‏گفتم «مطبوخ» بيچاره بقال مي‏گفت «مطبوخ شنو» خلاصه اين اشتباه تا مدينه ادامه داشت و در آنجا از بقال پرسيدم (اشاره كردم به تخم مرغ) نام اين چيست؟ گفت «بيض» آن وقت فهميدم كه در «نصاب الصبيان» گفته: بيض تخم را گويند.

باري چاي نيم پخته درست كرديم و نان را با تخم مرغ خورديم و چند پرتقال كه خريده بوديم با سيب‏ها ميل كرديم و براي تماشاي اوضاع از ساختمان خارج شديم.

چند نکته:

مطالبي در اولين برخورد آنجا، نظر ما را جلب كرد اينكه:

1. زبان عربي كه مأنوس نبوديم گرچه عربي زياد خوانده بودم و نوشته بودم ولي حرف زدن با عربي دانستن از هم جدا است؛ زيرا گوش ما به گرفتن اين اصوات كه تند اداء مي‏شود عادت ندارد و علاوه مكسّر و شكسته تلفظ مي‏شود مانند: «في»، «بيش»، «ليش»، «ماكو» و نظاير اينها. من كه رفتم از بقال جنس بخرم چند كلمه: پرتقال و تفاح و خبز و كم، چفت و جلا كردم و گفتم خوشحال بودم.

از نقص ما مسلمان‏ها اين است عربي را كه يک زبان بين‏المللي مسلمين است نمي‏دانيم در مجامع و اجتماعات حج در مكه و مدينه و عرفات و مشعر و مني هر كجا مي‏روي يا هر كجا مي‏نشيني اطراف تو مسلمانان از كشورهاي مختلف هستند از اندونزي و الجزاير و مراكش مثلا، همه آماده صحبت و حرف زدن و شنيدن مي‏باشند ولكن زبان لال است.

2. سادگي و فعاليت مأمورين دولت عربستان است در سالن مدينة الحاج با قيافه ساده آنان روبرو شديم در برخورد رئيس و مرئوس بدون اينكه خود را بگيرند و تكبر و تَفرُّعَن داشته باشند با سادگي و طبيعي برخورد مي‏نمايند مخصوصاً براي ما ايراني‏ها عجيب بود كه در ايران با تجملات و تشريفات توخالي افسران و درجه‏داران و تكبر و تفرعن آنان عادت كرده بوديم، پاسپورت‏هاي ما را گرفتند فوراً رسيدگي نموده راه انداختند.

3. اجتماع عظيم اسلامي و زيادي جمعيت چنان زياد و خيره‏كننده بود كه مدينة الحاج و اطرافش پر از جمعيت بود.

مدينة الحاج يك ساختمان بزرگ و مجللي مي‏باشد سه طبقه و اطاق‏ها دو رو يعني يك اطاق به طرف داخل مدينة الحاج و يك اطاق به طرف فرودگاه باز مي‏شود و منظره فرودگاه نيز تماشايي مي‏باشد طياره‏ها يكي مي‏نشيند و يكي بر مي‏خيزد.

همه اين اطاق‏ها پر از جمعيت است بعضي از اين اطاق‏ها تخت خواب هم دارد و غالباً ايراني‏ها و هندي‏ها و افغاني‏ها آنجا را اشغال كرده‏اند از يك طرف جمعيت مي‏آيد و از طرف ديگر مي‏رود مانند سيل. بانك ايراني و هيئت پزشكي و هيئت سرپرستي حجاج ايراني در طبقه دوم رو به جنوب جاي داشتند.

4. واقعاً آنچه بيش از همه چيز ما را تحت تأثير قرار داد وحدت اسلامي بود كه خدا و پيامبر عظيم الشأن اسلام چگونه مسأله اختلاف نژاد و زبان و مكان و طبقات از ميان برداشته است در مدينة الحاج، سياه و سفيد و سبز چهره و سياه‏هاي گوناگون به هم آميخته است: ايراني، هندي، افغاني، سوداني، مصري، شامي، ليبيايي، حبشه و... به هم مخلوط شده برادروار و با هم زندگي مي‏كردند.

در حين ورود مشاهده اين اجتماع و اين جمعيت شخص تازه وارد را متحير مي‏سازد مخصوصاً، با داشتن اثاث و نداشتن منزل و نشناختن راه ورود و خروج و ندانستن زبان و آداب و رسوم جمعاً شخص وارد را به حالت بهت مي‏آورد.

ما بالاخره در طبقه دوم در يك اطاق رو به جنوب كه مشرف بود به حياط ساختمان مدينة الحاج، منزل نموده و چهار تخت را اشغال كرديم. در اين ساختمان آب فراوان بود حتي حمام نيز آماده بود.

در ايران روي تلقيني كه شده بود، ما اثاث و اشياي زيادي از ايران با خود آورده بوديم مانند برنج، روغن، نان لواش خشك، ماست كيسه‏اي، قوري و استكان و كتري و پريموس بعداً وارد جده شده و بازار را ديديم كه همه چيز هست از تحمل رنج و مشقت براي حمل كردن اينها پشيمان شديم نان خشك فقط اگر نان و آبدوغ درست مي‏كرديم به درد مي‏خورد والا نان مكه خوب و نان مدينه خوب‏تر بود و قوري و استكان و چراغ خوراك‏پزي در آن فراوان و ارزان بود.

آنچه لازم است ببريم پول است والاّ بقيه اسباب زحمت است.

آنچه ايراني‏ها را ناراحت مي‏كند زبان ندانستن است و ديگر دست پاچه شدن است. والاّ همه چيز موجود و بلكه شايد ارزان‏تر از ايران است.

كم‌كم عربي حرف مي‏زنيم يعني من طلبه آشنا مي‏شوم و عربي‏هاي آنها را مي‏فهمم و از عربي‏هاي كتابي يواش يواش مي‏گويم و علاقه وافر به ياد گرفتن و حرف زدن دارم الفاظ عربي مانند كم، وين، بيش، ليش، جب، تعال، شوف، اشوف را با لهجه ايراني اداء مي‏كنم.

به سوي جحفه

شب را صبح كرديم. نزديك غروب همان روز جناب آقاي «حاج شيخ عبدالستار سرابي»[22] داماد جناب آقاي «حاج شيخ محمد حقي»[23] را ملاقات كرديم معلوم شد كه با 51 نفر عازم مكه است غالباً از اهالي سراب و چند نفر خويي و چند نفر از اهالي «شاپور»[24] بودند پس از صحبت و انجام تعارفات معمولي صحبت از احرام شد ايشان گفتند كه ما الآن عازم جحفه هستيم ما خواهش كرديم كه گذرنامه‏هاي ما را بگيرد و جزء رعيت‏هاي خود قرار دهد قبول كرد و گذرنامه‏هاي ما را گرفته و به دفتر حسن جمال تحويل داد.

بنا شد كه حسن جمال از هر فرد حاجي 204 ريال سعودي (هر ريال 19 ريال ايراني است) بگيرد يعني 408 تومان و فردا عصر يك ماشين به ما بدهد.

راستي فراموشم شد بنويسم كه ما چهار نفر بوديم: علي احمدي، آقاي حاج ميرزا محمد مهدي حجتي، آقاي «حاج علي اصغر آويني»[25] آقاي آخوند ملا احمد عباسي گونلوئي جزء جمعيت جناب حاج ميرزا عبدالستار شديم.

جناب آقاي دكتر جعفر معيري رئيس بهداري ميانه را ملاقات كرديم و با هم مصافحه و معانقه نموديم. ايشان مرد متدين و متعهد و پاك دامن بود واقعاً من نظير او را ميان آقايان دكتر نديده‏ام يا كمتر ديده‏ام. و ايشان خودش تقاضا كرده بود كه با هيئت پزشكي به زيارت بيت الله‏ الحرام مشرف شود خودش و خانمش در اين سفر هستند هر چه مي‏توانست در اين سفر خدمت مي‏كرد كمي با ايشان صحبت كرديم و با هم به ديدن حجاج ميانه كه تازه وارد شده بودند رفتيم. آقاي حاج شيخ هادي و دوستان او را ملاقات كرديم و بعداً با آقاي دكتر مواعده كرديم كه در مكه به ديدن همديگر برويم چون كه در حال حركت به سوي مدينه بود با طياره و با ماشين رفتن به مدينه ممنوع بود، روي همين جهت از مدينه رفتن منصرف شده و مكه رفتن را جلو انداختيم و تصميم گرفتيم كه از جحفه احرام ببنديم.

زحمات اداري ما به عهده آقاي حاج شيخ عبدالستار بود.

فردا عصر روز چهارشنبه 13 فروردين با ماشين روباز يعني اتوبوس 55 نفري صندلي‏دار به سوي جحفه حركت كرديم. شوفر گفت من جحفه را مي‏شناسم و پس از طي طريق زيادي جلو قهوه‏خانه‏اي توقف نمود كه تخت‏هاي چوبي (كه از ليف خرما وسط آنها را بافته بودند) چيده شده بود. ماهي كباب مي‏كردند ما آنجا قدري نان خورديم و با يك ماشين ديگري كه حامل حجاج تبريز بود با هم راه افتاديم. از راه آسفالت مكه و مدينه خارج شديم به طرف دست راست در ميان درخت‏هاي جنگلي و براي راه هم علامت زده شده بود از اين طرف علامت سفيد زده بودند. مدتي راه رفتيم تا به يك مسجد تازه‌ساخت رسيديم كه معلوم بود تازه ساخته شده است و بشكه‏هاي پر از آب آنجا بود و مسجد و بشكه‏ها در ميان جنگل و در كنار دره واقع بود.

ماشين‏ها توقف نموده و گفتند اينجا جحفه است آقاي حاج شيخ عبدالستار و چند نفر از آن ماشين همراه ما گفتند: اينجا جحفه نيست ظاهراً آنجا آن مسجد و آب از طرف حكومت درست شده بود (به نام جحفه و راننده‏ها هم جز آنجا را نمي‏شناختند.

پس از گفت‏وگوي زياد، عرب‏ها از اطراف گرد آمدند چون شب بود نفهميديم كه از كجا درآمدند و گفتند ما جحفه را مي‏شناسيم وعده پول داده شد، گفتند نشان مي‏دهيم، سوار شدند جلو ماشين، ماشين‏ راه افتاد[26] كمي رفتيم شايد از اين طرف درّه دور زديم و به آن طرف، بعد به سر چاه جحفه رسيديم. چاه در بلندي واقع بود و در اطراف آن خانه‏ها ديده مي‏شد سر چاه را با سيمان درست كرده‏اند عرب‏هاي محلي جمع شدند و از چاه با دلو آب كشيدند و براي غسل احرام به حجاج مي‏فروختند (يك حلب آب يك ريال با پول ما دو تومان يا 18 ريال ايراني) سروصدا و هياهو زياد شد.

بالاخره هر حاجي قدري آب به دست آورد. و از تاريكي شب استفاده نموده و هر يك در يك گوشه‏اي مشغول غسل شدند.

يك نفر به من گفت حمام! حمام! من تصور كردم كه واقعاً حمام دارد و دنبال او راه افتادم. ديدم حمام او يك چهار ديوار كثيفي مي‏باشد كه شايد مستراح او بوده است.

من هم برگشتم مانند حجاج ديگر در آن تاريكي و سردي هوا غسل كردم يك دستم را گوشه حلبي بريده بود خون آمده بود ولي با يك دست هم غسل كردم و هم نجاست را تطهير كردم و لباس احرام را پوشيدم.

نماز جماعت برپا شد من امامت كردم نماز را خوانديم و لبيك گفته احرام را بستيم و هر كس بلد نبود به يك نحوي ياد داديم. پس از انجام مراسم احرام سوار شديم. وسط راه شوفر تقاضاي بخشش نمود يعني پول خواست از هر نفري يك ريال بعضي دادند و بعضي ندادند و گفتند كه ما عقب ماشين نشسته‏ايم راننده هم قهر كرد و رفت و نيامد تا حاجي‏ها پول جمع كردند و دادند و او را راضي كردند آمد حركت كرد.

تازه اولين بار بود كه دعوا سر جاي نشستن و پول دادن شروع شد.

دوستان ما با يك عده روستايي همسفر بودند كه نزاع در مورد صندلي‏هاي جلو و عقب و جاي خواب، توي اطاق و خرج پول زياد داشتند و گاهي به فحش و فحش‏كاري مي‏كشيد.

ورود به مکه

صبح شنبه، اول ماه ذي حجه (به حسب افق حجاز و آخر ماه به حسب افق طهران) وارد مكه شديم.

ما روي خيالات و افكار خودمان كه از مكه تصوير كرده بوديم و حجاج براي ما تلقين كرده بودند مكه را شهر عبوس و خشك و بي‏آب و گرم و وحشت‏زا تصور مي‏كرديم، ولي برخلاف انتظار ما مكه را بسيار مجلل و باشكوه و آباد و بناهاي جديد سر به فلك كشيده و با هواي خوب (چون اول بهار بود) و آب نسبتاً فراوان و پر نعمت يافتيم. به قدري مكه را جذاب يافتيم كه غربت و دوري از وطن و ندانستن زبان را از ياد برديم. مانند زادگاه پدري مأنوس و مهربان به نظر ما آمد.

اهالي مكه را بسيار ساده و درستكار يافتيم و پاسبان‏ها را بسيار ساده و بي‏آلايش ديديم دولت وقت بسيار مسلط بود كه ما حتي تصادف ماشين با اشخاص يا با ماشين ديگر نديديم و نشنيديم اگر كسي پولي گم مي‏كرد در شهرباني محفوظ بود.

ولي ممكن است كه از ايرانيان جيب‏بر يا يمني‏ها زده باشند كه بعداً توضيح خواهيم داد.

يكي از ايراني‏ها نقل كردند كه پولي پيدا كرده بود و برداشته بود كه به صاحبش برساند (به خيال اينكه ايران است) فوراً به شهرباني جلب كرده بودند كه چرا برداشته‏اي.

رفقاي ما زياد نقل كردند كه مشاهده كرده بودند كه پول‏هاي حجاج در هنگام طواف كردن مي‏ريزد و بعداً خيال مي‏كنند كه زده‏اند آري يك نژاد مخصوص از عرب‏ها كه موي سرشان مانند موي سر زن‏ها بلند است و پوستشان سياه است و در طواف شلوغ مي‏كردند، گفتند كه اينها دزدي مي‏نمايند.

باري وارد مكه شديم و پس از مقداري توقف در خيابان در مقابل «مكتب حسن جمال» (كه شعب عامر مي‏ناميدند و از جلو صفا شروع و به «مسجد الجن» مي‏رسيد) چند اطاق در روبه‏روي مكتب حسن جمال در خانه مردي به نام حاج حسن اجاره كرديم كه از كف خيابان تا آنجا شايد هفتاد پله بالا مي‏رفت (چون اصولاً مكه در ميان دره‏ها و كوه‏ها واقع است، فلذا خانه‏ها قهراً در بلندي‏ها و پستي‏ها واقع و از هم از اين جهت فرق بسيار دارد تا به در خانه برسد) و از آنجا به طبقه دوم بالا مي‏رفتيم كه اجاره كرده بوديم قهرا رفتن و برگشتن ما را خسته مي‏نمود.

قرار كرديم كه صاحب‏خانه آب و حمام و پنكه به ما بدهد اثاثيه را باز كرديم و منزل فرش كرده و مشغول استراحت شديم.

مكه همه كوه و درّه است، لذا مرتباً سر كوه‏ها و ته درّه‏ها همه ساختمان است و ساختمان‏ها مجلّل و غالباً چند طبقه است و ساختمان دو مرتبه (طبقه) كم است و ساختمان‏ها مجهز است بالاخره شهر زيبا و بسيار آبادي است. ميوه بسيار فراوان است، ولي از خارج وارد مي‏شود. پرتقال، سيب و موزهاي بسيار عالي دارد.

خياباني كه ما وارد هستيم از جلو صفا شروع مي‏شود و تا آخر دره است اوايل خيابان را «سوق الليل» مي‏نامند و در طرف شمال كعبه واقع است و طرف غرب كعبه را كه كوه مرتفع و بر آن ساختمان‏هاي مجلل ساخته شده است و خيابان‏كشي كرده‏اند، قراره مي‏گويند.

هر حاجي كه وارد مي‏شود در «جدّه» اسم خود را در دفتر يكي از مطوفين ثبت مي‏كند، مانند: حسن جمال و حسن حمزه و طاهر مغازل و مهدي مغازل و غنام كه مطوفيني شيعه هستند، حسن جمال و حسن حمزه در همان خيابان شمال كعبه و در نزديكي هم مي‏باشند و غنام و مهدي و طاهر مغازل در قراره هستند.

مطوف طبق قرارداد، ماشين بين مكه و مدينه و بين مكه و عرفات و مني و مشعر و چادرها در عرفات و مني مي‏دهد و در مقابل، امسال 204 ريال سعودي براي حمل از جده به جحفه و از جحفه به مكه و مني و عرفات گرفت و 5/101 ريال براي ميان مدينه و مكه گرفت كه مجموعا 305 ريال است و به پول ايران 610 تومان است.

پس از منظم نمودن منزل و فرش نمودن منزل براي طواف آماده شديم و به حالت عادي با لباس‏هاي احرام راه افتاديم و تصميم گرفتم كه براي تمرين يك طواف استحبابي به جا آورم تا براي طواف واجب آماده شوم.

اول وارد شديم به يك سالن بزرگ و عريض كه از دو طرف به صفا و مروه منتهي مي‏شود. هنگام ورود صفا در دست چپ و مروه در دست راست واقع است اين سالن همان بازار بين صفا و مروه كه در روايات حج به چشم مي‏خورد و فعلاً به اين صورت در آمده است.

سالن را قطع كرده وارد مسجد الحرام شديم به نظر اوّل، بسيار جالب بود همه مسجد پر از مسلمانان از كشورهاي مختلف با رنگ‏هاي گوناگون و زبان‏هاي مختلف در يك لباس به طور مساوي و برادرانه (و برابر بدون امتيازات طبقاتي و نژاد به طوري كه كسي ابدا به كسي ترجيح ندارد و حق تقدم و تأخر و مزاحمت ندارد) مشغول عبادت هستند.

عرب و فارس و ترك و پاكستاني و انگليسي همه با يك زبان (يا اللهُ‏ يا رَبّ) خدا را مي‏خوانند مخصوصاً عرب‏ها كه با شعارهاي مانند: «اَللّهُمَّ إِنَّ البَلَدَ َبلَدُكَ وَ البَيتَ بَيتُكَ وَ الحَرَمَ حَرَمُكَ وَ العَبدَ عَبدُكَ وَ ضَيفُكَ وَ جارُكَ» همه مسلمين توي ماشين‏ها نشسته، روي به طرف مكّه مي‏گفتند «لَبَّيكَ اللّهُمَّ لَبَّيكَ لا شَريكَ لَكَ لَبَّيكَ» و راه مي‏رفتند.

و هنگام ورود به مسجدالحرام نيز با شعارهاي مخصوصي خدا را مي‏خوانند، واقعاً آن ناله‏ها و آن شعارها و آن وضع و لباس و آن يكتاپرستي و برابري و برادري از جهات مختلف حقوقي و احكام و اخلاق و عبادت، انسان را به يك مساوات و مواساة «کُلُّكُم مِن آدَم وَ آدَمُ مِن تُرابٍ لاَفضلَ لِعَرَبيٍّ عَلی عَجَميٍّ وَلا لِعَجَميٍّ عَلی عَرَبيٍّ إلاّ بِالتَّقوی» جلب مي‏كند.

فقط نقص اين كنگره عظيم اسلامي و جهاني اين است يك زبان بين‏المللي اسلامي نيست كه همه با هم بنشينند و با يك زبان حرف بزنند و سخنرانان با يك زبان سخن بگويند و اگر لغت عرب كه لغت قرآن است و همه مسلمانان با آن زبان آشنا هستند زبان رسمي همه مسلمين مي‏شد و در همه كشورها تدريس و رواج مي‏يافت چه خوب بود!!

شايد به همين منظور بوده كه نماز را حتماً عربي بايد ادا كنند و دعاها و شعارهاي اسلامي عربي مي‏باشد و قرآن هم همه مي‏خوانند، عربي است. مؤيد اين مطلب آن است كه وقتي كه مسلمين عظمت داشتند و استقلال و آقايي خود را از دست نداده بودند به هر جا رفتند زبان عربي را هم با خود بردند حتي عربي در زبان‏هاي محلّي نيز اثر گذاشت مثلاً شما تركي و فارسي خالص پيدا نمي‏كنيد و شايد علت اينكه رسول خدا‌(ص) همه زبان‏ها را مي‏دانست ولي نامه به پادشاهان و كشيش‏ها و پاپ‏ها و امراء و ملل مختلف با زبان عربي نوشته (با در نظر گرفتن اينكه به قبايل عرب با لغات محلي آنها مي‏نوشت) همين باشد كه سيادت لغت عرب را حفظ نمايد.

خلاصه در مكه اجتماع عظيمي تشكيل مي‏شود كه تا انسان از نزديك مشاهده نكند نمي‏تواند درك كند «شنيدن كي بود مانند ديدن».

ما به حالت عادي تا آستانه مسجد الحرام آمديم، ولي با ديدن خانه خدا و جمعيت مسلمين و شنيدن مناجات‏ها و سوز و گدازها حال ما از آن حال دگرگون شد يك جلال الهي و هيبت ربوبي ما را فراگرفت و يك خضوع خاصي ما را در برگرفت البته همه چنين حالتي را پيدا مي‏كنند صورت‏ها كه مي‏گذارند روي شن‏هايي كه در كف مسجد، عوض فرش پهن شده نماز مي‏خوانند و عبادت مي‏نمايند.

عمل سعي و صفا

به هر حال طواف واجب را به جا آورديم و نماز خوانديم و به طرف صفا رفته و عازم انجام سعي شديم.

سعي عبارت است از هفت مرتبه ميان صفا و مروه رفتن و برگشتن البته رفتن يكي و برگشتن هم يكي محسوب است.

بالاي صفا ايستاده و دعا مي‏كنند و از آنجا عمل شروع مي‏شود.

بالاي صفا واقعاً صفا و حالت خاصي دارد.

ميان صفا و مروه پر از جمعيت است همه راه مي‏روند و در يك نقطه خاصي همه مي‏دوند و هروله مي‏نمايند و آيه {إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللهِ} (بقره: 158) را مي‏خوانند در عين حال كه همه راه مي‏روند در حال خضوع و ابتهال و دعا و تضرع مي‏باشند.

عمل سعي تمام شد و تقصير را انجام داديم و از احرام عمره تمتع بيرون آمديم (تقريباً تا ظهر لباس‏ها را پوشيديم).

ايرانيان غالباً در نماز جماعت اهل سنت شركت نمي‏كنند ولي ما برخلاف غالب ايرانيان در نمازهاي جماعت گاهي حاضر مي‏شويم و آن نماز پرشكوه را مشاهده مي‏كنيم. اي كاش هميشه اين اجتماع و اين نماز داراي روح اسلامي بود. و آن طوري كه پيامبر عظيم الشأن(ص) پيش‏بيني نمود. انجام مي‏گرديد حقيقتاً اسلام چيز عجيبي است پر از معني و مسلمانان اكثراً بي‏معني و بي‏روح هستند.

بعداً هر روز براي طواف مستحبي صبح و ظهر و شب مسجدالحرام رفته و نماز خوانده و برمي‏گشتيم باقي اوقات را براي كارهاي ديگر مانند لباس شستن و ديدار كردن با دوستان و قدم زدن و غذا درست كردن و خوردن و استراحت صرف مي‏كرديم.

ما چهار نفر اهل ميانه در ميان حاجيان سراب هستيم نسبتاً به ما احترام مي‏كنند در يك گوشه از اطاق پتوها را پهن كرده و دستگاه پخت و پز داريم آقاي حاج احمد عباسي و حاج علي اصغري نمي‏توانند كار بكنند چون پير هستند قهراً من و آقاي حاج ميرزا محمد حجتي كارها را به عهده گرفته‏ايم گاهي كته درست مي‏كنيم و گاهي با ماستي كه از ايران آورده‏ايم نان و آبدوغ درست مي‏كنيم و به جاي خيار، سيب لبناني در آن خورد مي‏كنيم. آقاي حجتي براي احتياط از نجاست، شستن ظروف را به من واگذار نموده است. بسيار خوش و خوشحال هستيم.

حاجيان ايراني به كارخانه يخ‌سازي مي‏روند و در حوض‏هاي بزرگ آن آب‏تني كرده و لباس مي‏شويند و آن را «بركه» مي‏نامند. بركه، استخري است كه در وسط باغ واقع است وقتي انسان آنجا وارد مي‏شود فراموش مي‏كند كه اينجا حجاز و خط استواء مي‏باشد.

هواي مكه در اين ايام (ايام اول فروردين) خوب است و چند روز آخرين روزها گرم شد در عرفات و مني كه مدتي در لباس احرام بوديم و سينه و سر باز بود بدن من همان‌قدري كه آفتاب مي‏خورد پوست انداخت.

زيارتگاه‌هاي مکه

روز دوم يا سوم ورود به مكه بود كه به زيارت قبر حضرت خديجه(س) و حضرت ابي‏طالب و حضرت عبدالمطلب و عبدمناف و قاسم، پسر رسول خدا‌(ص) رفتيم. ابتدا وارد قبرستان عمومي مكه شديم كه غسالخانه دارد و ديوارهايش را سفيد كرده‏اند و اطراف آن ديوار دارد و در وسط هم چند قبر، ديوار كوتاهي دارد مانند قبر عبدالله‏ بن زبير و... و اين قبرستان «مقبره معلّي» نام دارد.

اين قبرستان را نهرها به طول كنده‏اند و اطراف آن را با سنگ كار كرده‏اند، مرده‏ها را آنجا قرار داده و مي‏چينند و پس از تمام شدن، روي نهر را مي‏پوشانند پس از مدتي كه گوشت‏ها بپوسد آن را باز مي‏كنند و استخوان‏ها را جمع كرده در يك گودي مي‏ريزند و خالي مي‏كنند بعد مرده را آنجا به همان نحو دفن مي‏نمايند (ولي تفصيل دفن را نمي‏دانيم چگونه است، ما فقط نهرها را خالي شده ديديم و استخوان‏ها را که در مي‏آوردند از دور ديديم و مجموع استنباط ما همين بود كه نوشتم). قبرستان به قدري خشن و دور از عاطفه بود كه اصلاً گريه يا تأثر از تشييع‏كنندگان و يا بازماندگان نديديم، من از مردن در مكه وحشت كردم و از خدا خواستم كه در آنجا نميرم.

از قبرستان رد شديم از زير پل «خيابان حجون» رد شديم و به قبرستان «شعب ابي‏طالب» وارد شديم كه يك محل مخروبه و سنگلاخ است و چند درخت جنگلي به چشم مي‏خورد. اين قبرستان مخروبه، جز زوار شيعه زائر ديگري ندارد و جمعي هم براي گرفتن پول از زوار شيعه ايران و عراق جمع شده‏اند كه زيارت مي‏خوانند و قبرها را نشان مي‏دهند.

اين مقابر از چند جهت جاي دقت تاريخي است:

1. براي اشخاص بصير و دقيق، داستان خراب كردن سعودي مقابر بزرگان شيعه واضح است و اينكه اين عمل با قيام وهابي‏ها آغاز شده است حتي آنها به كربلا و نجف نيز حمله كردند، ولكن در عراق با مقاومت شيعه روبه‏رو شدند ولي در مدينه و مكه و طائف، قبور ائمه و امهات مؤمنين و ساير مشاهد، مانند: مقابر شهدا را و قبور آباي نبي را و قبر حضرت خديجه را ويران كردند.

2. وهابي‏ها به نام توحيد و نفي شرك، مردم مسلمان سني و شيعه را از بوسيدن قبور منع نمودند، ولي امسال مردم تا اندازه‏اي آزاد بودند حتي مفاتيح خواندن در سر قبر حضرت خديجه(س) و ابي‌طالب(ع) و روضه خواندن را كاملاً آزاد كرده بودند، ولي به نظر من شيعه‏ها هم گاهي افراط مي‏كردند و زير درخت جنگلي جمع شده و نوحه‏سرايي مي‏كردند.

3. از چيزهايي كه در «شعب ابي‏طالب» به خاطر

انسان خطور مي‏كند داستان محاصره قريش است كه رسول خدا‌(ص) را سه سال در همان مكان محاصره كردند به قدري فشار زياد بود، حتي بچه‏هاي بني‌هاشم از گرسنگي گريه مي‏كردند بالاخره پس از سه سال، محاصره پايان يافت و قصّه آن نيز در كتب تواريخ مشروح ضبط شده است در اينجا ياري حضرت ابي‏طالب(ع) و خديجه و اميرالمؤمنين كاملاً متجلّي شده است.

4. شخصيت اين بزرگان مانند عبد مناف و عبدالمطلب و ابوطالب و خديجه(س) كه باز در تاريخ مذكور است كه براي بينندگان قبرشان تأثرآور است كه چرا يك عدّه منحرف، قبور اينها را چنين كرده‏اند.

وضع قبرها به قدري تأثرآور است كه زائرين با ديدن آن منظره، شروع به گريه مي‏كنند و به ياد آن اشك مي‏ريزند: «وَ ما حُبُّ الدِّيارِ شَغَفن قَلبي وَلكِن حُبُّ مَن سَكَنَ الدّيارا»[27] را قهراً به زبان مي‏آورند.

بعداً هم چند دفعه به زيارت اين غريبان در وطن موفق شديم و به ياد آنها اشك ريخته و قرآن خوانديم.

حجاج در غير اوقات طواف و زيارت، مشغول خريدن هستند پتوهاي ايراني و فرش‏هاي (سجاجيد) ايراني را فروخته و اجناس ديگري مي‏خرند در بازارها و فروشگاه‏هاي مكه مجالي نيست.

رفته رفته حجاج زياد مي‏شوند و جمعيت متراكم‏تر مي‏گردد مسجد الحرام پر است ميان صفا و مروه همواره پر است حجاج مدينه جلو، برمي‏گردند به سوي مكه براي اعمال حج.

زيارت مراجع

روزي من با آقاي حاج ميرزا محمد حجتي براي تفقد و احوال‏پرسي از يکي از آشنايان به مكتب غنام رفتيم او را پيدا نكرديم ناگهان ديديم كه حضرت آيت الله‏ العظمي خوانساري (حاج سيد احمد)[28] و حضرت آيت الله‏ العظمي آقاي حاج سيد محمد محقق[29] (معروف به آقاي داماد، يعني داماد آقاي حاج شيخ عبدالكريم حائري مؤسس حوزه علميه قم) استاد حقير و يك عالم ديگر كه من او را نشناختم. در لباس احرام با يك ماشين سواري روباز وارد شدند جلو رفتيم و حضرات را زيارت كرديم مخصوصاً حضور استاد بزرگوار رسيديم ايشان در همان محل كه قراره مي‏ناميدند منزل داشتند، ما پس از اعمال حج براي زيارت ايشان به همان‌جا رفتيم.

دو مطلب خوشمزه:

1. ماشين در جلو مكتب غنام ايستاده بود و ما هم با حضرت آقاي محقق صحبت مي‏كرديم احدي توجه نداشت كه اينها دو نفر مجتهد و عالم هستند حتي ايراني‏ها هم توجه نداشتند چون آقايان لباس در تن نداشتند و مردم نمي‏شناختند يك نفر ايراني داد مي‏زد آقايان شلوغ نكنيد آقايان خسته هستند ناراحت نكنيد براي سلامتي حضرت آيت الله‏ صلوات. تصادفاً كسي هم صلوات نفرستاد. كسي نبود بگويد: آقا اينجا ايران نيست از اين خودنمايي‏ها و شيرين‏كاري‏ها نكنيد مخصوصاً اينكه اين آقايان خريدار نيستند.

2. يك طلبه را در منزل همين آيات عظام ديديم كه بحث مي‏نمود و از حضرات علماي اعلام و مجتهدين به نام رفقا تعبير مي‏كرد و ما از بي‌ادبي و گستاخي او هم تعجب كرديم.

چگونگي طواف

جمعيت به حدي زياد شده كه عبور در مسجدالحرام و در اطراف مسجد بسيار مشكل است و مخصوصاً طواف كردن خيلي سخت است.

در حين طواف، سياه‌پوستان (يمني كه قد كوتاه و بدن لاغر و رنگ قهوه‏اي و عضلات محكم دارند و به هم مي‏چسبند) خيلي شلوغ مي‏كنند مخصوصاً در اطراف حجرالاسود.

به نظر من در اذيت كردن ديگران، اوّل آن سياه‏پوستان، دوم تركيه‏اي‏ها كه با كفش طواف مي‏كنند و سوم ايراني‏ها كه در حال طواف شانه‏ها را مانند فرمان اتومبيل مي‏چرخانند، هستند و در ادب و مراعات اخلاق، اندونزي‏ها هستند كه نه به كسي تنه مي‏زنند و نه سبقت مي‏گيرند و نه فشار مي‏دهند.

مخصوصاً طواف‏هاي دسته جمعي كه حاجيان به هم مي‏چسبند بسيار بد و خطرناك است.

ايراني‏ها در سه جهت باعث اذيت ديگران مي‏شوند:

1. دسته‌جمعي طواف مي‏كنند و گاهي يك نفر را دو سه نفر طواف مي‏دهند و از جلو و عقب محافظ او هستند كه شانه‏اش برنگردد.

2. در مقابل حجرالاسود جمع شده و براي بوسيدن حجر اجتماع كرده و براي يك عمل مستحب، زن و مرد به هم فشار مي‏دهند و به لگدمال كردن مردم منجر مي‏شود.

3. در ميان همه ملل مسلمان، تنها ايراني هست كه شانه‏ها، مراعات مي‏نمايد و چپ چپ راه مي‏رود و مرتباً به شانه‏ها نگاه مي‏كند و باعث استخفاف و استهزاء به مذهب مي‏شود گاهي يكي مي‏رود و ديگري شانه‏هاي او را با دست، مانند فرمان ماشين مي‏چرخاند. اين عمل سبب شده كه در طواف، خضوع و خشوع و دعا و تضرع از ياد رفته است.

اگر بگويم كه مرا ايراني‏ها بيشتر از ديگران اذيت نموده‏اند گزاف نگفته‏ام.

4. ايراني‏ها نماز در مقام ابراهيم(ع) را دسته‌جمعي انجام مي‏دهند سه چهار نفر با هم طواف مي‏كنند بعد

يكي نماز مي‏خواند و ديگران دور او را گرفته و حصاري ايجاد مي‏نمايند.

اين كار هم مانند كارهاي ديگر اذيت‏كننده و موجب وهن مذهب است.

وضع و اوضاع هم‌شهري‌ها

اهل ميانه كه دو دسته بودند در بالاي كوه در قراره منزل دارند، حتي حاج شيخ هادي در يك مسافرخانه با عدّه‏اي: مانند «حاج رحيم زنجاني»[30] و علي عباسي و شيخ الاسلامي و حاج كريم و حاج اسماعيل و در منزل ديگر آقايان حاج جليل مختاري و حاج خليل مختاري و كريمي و دانشور و نميني و حاج محمود و در منزل ديگر آقايان «حاج مير حجت تَركي»[31] و «حاج سيد عبدالرحيم هاشمي»[32] با حجاج آچاچي و سَبِز.

در عرفات و مشعر

روز هشتم ماه ذي‌حجه كه حاجي‏ها احرام مي‏بندند، براي حج رفتيم و در بركه غسل كرديم و لباس‏هاي احرام را پوشيديم و آمديم در مسجد الحرام نماز خوانديم و محرم شديم و تلبيه گفتيم (اثاث سنگين در مكه گذاشتيم حتي پول زياد را) و با ماشين باري روباز به سوي عرفات راه افتاديم.

به يك بيابان وسيع مسطحي رسيديم كه هر چه چشم كار مي‏كرد چادر بود چادرها را به طور خيابان‏بندي اصلي و فرعي نصب كرده بودند خيابان‏ها پر از ماشين بود ماشين نمي‏توانست حركت بكند پس از آوارگي زياد معلوم شد راننده اشتباه كرده است يعني ما با 55 نفر با ماشين و اثاث گم شده‏ايم همان‌جا پياده شديم جلو قهوه‏خانه كه چادر بزرگي بود و يك نفر مدير آنجا بود به ما گفت: شما در جلو قهوه‏خانه هم بخوابيد من از شما دو ريال خواهم گرفت و اگر در چادر بخوابيد نيز همان پول را خواهم گرفت ما در چادر او اثاث را پهن كرديم و مشغول خوردن شام گشتيم تخم مرغ آب‏پز خواستيم ندادند گفتند بايد با روغن و گوجه فرنگي بپزيم ما هم نخواستيم

در اين ميان دو نفر از اصفهانيان رسيدند و گفتند كه چادرها را پيدا كرده‏ايم (آنها ده نفر زن همراه داشتند كه با ماشين جلوتر آمده بودند قهراً زن‏ها را گم كرده بودند و بيشتر از همه دست پاچه بودند) ما با آدرسي كه آنها داشتند راه افتاديم و بالاخره رسيديم.

از ماشين پياده شديم و اثاث را كول گرفتيم و راه افتاديم تا به چادر رسيديم.

زمين بيابان عرفات شن‏زار است شن‏هاي خيلي ريز است ما اثاث را پهن كرديم با چهار نفر آقايان: رضا و حاج مسيب و حاج اباذر كه اهل خوي بودند و دو سه نفر اهل سراب در يك چادر بوديم. رفاقت ما با حاجي‏هاي خويي از اين جا شروع شد، انصافاً در رفاقت بسيار خوب بودند مخصوصاً حاج رضا كه خيلي دنيا ديده بود و بيست سال در بلاد عراق و شام و مصر زندگي كرده بود و به زبان عربي مكسّر آشنا بود و انگليسي و كردي هم بلد بود و حاج مسيب هم اخلاقاً نرم بود، ولي مريض بود سياتيك و فشار خون و قند داشت و هميشه تحت رژيم بود. و امّا حاج اباذر و ما ادراك ما حاج اباذر بسيار شوخ و ظريف بود از خدا تا بشر و از ثري تا ثريا از شوخي او نمي‏توانست خلاص شود، ولي احرام دهانش را بسته بود و ما هم او را كاملاً به همين جهت كنترل مي‏كرديم.

در عرفات توالت‏هاي كوچك كه از چادرهاي كوچك تشكيل يافته بود تماشايي بود. مخصوصاً سياه‏ها، آفتاب و سايه برايشان مسأله‏اي نبود

شب را با كمي استراحت صبح كرديم و بعد از نماز ظهر، وقوف شروع كرديم، دعا خوانديم و دعا كرديم و نماز خوانديم. البته هر كس به اندازه حالي كه داشت و بعضي‏ها خوشمزگي را تا آنجا داشتند كه دعا را با بلندگو! مي‏خواندند.

عصر كه افضل اوقات وقوف است چادرها را كندند و يا نيمه كنده نمودند و حاجي‏ها اثاث را جمع كردند

و توي ماشين‏ها قرار دادند و منتظر غروب و حركت بودند

سني‏ها راه افتادند اما شيعه‏ها هنوز منتظرند، ولي آنها كه اهل حال بودند مشغول راز و نياز بودند و اشك مي‏ريختند.

در عرفات حضور آقاي «حاج سيد كمال علوي» عالم بزرگوار و سيد عالي مقدار مرد تقوي و فضايل نفساني صاحب نفس قدسيّه رسيديم (در مكه رفتيم منزلشان تشريف نداشتند) كه در حال وقوف و دعا و مناجات بود و آقازاده‏اش آقاي حاج سيد بهاءالدين نيز مشغول دعا بودند.

عصر كه وقت وقوف است چادرها را كندند يا نيمه‌ كنده و نيمه بر پا نمودند حاجيان اثاث‏هاي خود را جمع كرده تو ماشين‏ها ريخته، منتظر غروب هستند. اجمالاً ديگر دعا و مناجات ندارند، مگر عده قليلي كه در عين حال مشغول دعا مي‏باشند. سني‏ها راه افتاده‏اند.

بسيار جالب بود كه در همين حال جمعي از سياهان، دسته‌جمعي وقوف كرده بودند و رو به مكه ايستاده و مشغول دعا بودند من حدس زدم كه شيعه هستند، چون كه ميان سياهان شيعه زياد است.

آفتاب غروب كرد ما هم راه افتاديم و چون چادرها ديگر مانع ديدن نيست، بيابان عرفات پر از جمعيت ديده مي‏شود و همه راه افتاده‏اند پياده و سواره با ماشين يا الاغ يا گاري به هر حال همه در حال حركت هستند: زن و مرد و بچه و بزرگ و جوان و پير، واقعاً يك منظره عجيبي بود ما از بالاي ماشين مشغول تماشاي مردم و حال افاضه حجاج هستيم.

كمي راه رفتيم يعني به نظر ما خيلي كم بود كه به مشعر رسيديم يك بيابان وسيع در ميان كوه‏ها بود ما را در ميان دو كوه كنار جاده پياده كردند. ما نمي‏شناختيم، گفتيم كه شايد اينجا خارج از مشعر باشد من رفتم از آقاي «حاج سيد جواد خطيب»[33] پرسيدم فرمودند اينجا مشعر است (چون ايشان سابقه حج داشت) و گفت هنوز به وادي مشعر نرسيده‏ايم شب بسيار خوبي بود، هواي لطيف در دامنه كوه و آسمان صاف و ستاره‏هاي درشت و منظره حجاج بي‏خيمه و خرگاه ما را در يك حالت برده بود و احساس يك معناي عميقي را داشتيم به قول متجددين حسّ ششم كانّه راه افتاده بود و آن حال قابل وصف نيست.

حاجيان در اينجا سنگريزه جمع مي‏كنند تا در مني در جمره بيندازند و شيطان را بزنند و بعضي‏ها چاي درست مي‏كنند و بعضي نماز مغرب و عشاء مي‏خوانند خلاصه همه در يك لباس و با حذف امتيازات مادّي و مانند محشر است.

ديدار با يک برادر حنفي

در نزديكي ما يك نفر اثاث خود را پهن نموده با دو نوجوان پانزده و شانزده ساله در حال احرام که هر دو پسران او هستند پس از سلام معلوم شد اهل طائف هستند (طائف شهري است در ده فرسخي مكه ييلاقي و خوش آب و هوا و مصيف اهل مكه است) و با زبان تركي آذربايجاني حرف مي‏زنند خود براي حج احرام بسته و پسران خود را هم با خود آورده است و معلوم شد كه اهل «تركستان روسيه شوروي» است و از آنجا فرار كرده و در مكه ساكن شده بود به علت گرمي هواي مكه، رفته در طائف ساكن شده است و خود حنفي مي‏باشد قدري با هم صحبت نموديم و آشنا شديم و چاي تعارف كرديم از ما چراغ خوراك‏پزي خواست، داديم چاي درست كند و به ما هم چاي داد، خورديم.

با اين مرد سني ترك زبان قدري صحبت از سياست روز كرديم و در وضع اسلام و مسلمين و اختلافات و تفرقه ميان مسلمانان سخن گفتيم صحبت به مذهب جعفري كشيد نمي‏دانست كه جعفر كيست و جعفري چيست در اينجا حقير رشته سخن به دست گرفته درباره مسلمين و گرفتاري آنان و كارهاي فريبكارانه استعمار غرب و علل تسلط آنان، صحبت كردم و در اتحاد و منافع آن قدري صحبت نمودم بعد گفتم كه شما چرا از برادران جعفري اطلاع نداريد و كتاب‏هاي آنها را تا به حال نخوانده‏ايد؟ گفت من مثنوي و حافظ و قسمتي از كتاب‏هاي فارسي را مي‏دانم ولي از نهج البلاغه و ساير كتب شيعه خبر نداشت. گفتيم: شما چرا از كتاب نهج البلاغه كه علوم اميرالمؤمنين(ع) را در بردارد اطلاع نداريد گفت بعد تهيه مي‏كنم. به ما آدرس داد و از ما آدرس گرفت و قول داديم كه «مجله مكتب اسلام» براي او بفرستيم تا اگر به پسندش آمد بخرد و يك جلد صحيفه سجاديه به او دادم به شرط اينكه بخواند و به ديگران عاريه بدهد و حبس نكند.

سخن ما به درازا كشيد تا اينكه همه خوابيدند و ما هم به فكر خواب افتاديم، ولي تازه خواب به چشمم آشنا شده بود كه چشمم را باز كردم و ديدم حاج رضا، رفيق ما بيدار است و حاج اباذر هم بيدار است خلاصه ما را هم نگذاشتند كه بخوابيم مي‏گفتند كه صبح شده است هر چه گفتم هنوز روشنايي ماه است (يعني شب دهم ماه در وقت صبح ماه غروب مي‏كند) نتيجه نداد بالاخره نخوابيديم چاي درست كرديم تا صبح شد نماز خوانديم منتظر حركت بوديم سني‏ها جلوتر رفتند و شيعه‏ها پس از طلوع آفتاب حركت كردند.

آن رفيق سني حنفي نيز آمد با ما مصاحفه و خداحافظي كرد و رفت.

رمي جمرات در مني

همه سوار ماشين شدند ما خواستيم پياده برويم مانع شدند و ماشين ما هم راه افتاد و از كثرت ازدحام جمعيت نتوانست برود در هر چند قدم يك ترمز زد، ديديم با ماشين نمي‏شود رفت، پياده شديم و راه افتاديم و چند دقيقه رفتيم (يعني به نظر ما بسيار كم آمد) به اوايل مني رسيديم، ولكن چادرهاي مني كه بسيار زياد بود و تمام شدني نبود قدري با راحتي رفتيم و پس از طي مراحل زياد در مقابل آفتاب حجاز با ازدحام حجاج برخورد كرديم و به هر نحوي بود خودمان را به چادرهاي حسن جمال رسانديم كارت را ارائه داديم و يك چادر هفت نفري (ما چهار نفر: آقاي حجتي و آقاي حاج علي اصغر و آقاي حاج آخوند و حقير و حاج اباذر و حاج رضا و حاج مسيب) گرفتيم به نظر خودمان زرنگي كرديم يعني چادر در كنار خيابان گرفتيم كه از دو طرف عبور و مرور بود. قهرا هواي آنجا از دو طرف جريان دارد، ولي بعد ديديم كه حجاج آشغال قرباني را در پشت چادرها ريختند و بوي متعفن ما را كلافه كرده است.

ما به خيال اينكه اوّل صبح جمره عقبه را بيندازيم (و فوراً قرباني را بكشيم و سر را تراشيده و از ناراحتي روحي و جسمي خلاص شويم) منتظر آقاي حاج ميرزا عبدالستار نشديم (چون ماشين آنها از مكه با ماشين ما جدا شده بود و در عرفات تا مشعر و مني جدا بوديم) و يك پارچه، سر چوبي بسته و پرچم درست كرديم به دست حاج رضا خويي داديم و راه افتاديم بعد از مدت كمي پرچم را عوض كرده و پرچم را به دست حاج فرج الله‏ داديم در نزديكي جمره آقاي حاج ميرزا عبدالستار را ملاقات نموديم گفت: الان براي رمي جمره رفتن صلاح نيست ازدحام زياد است، ولي مردم (رفقاي ما) گوش نكردند راه افتاديم.

به قدري ازدحام زياد بود كه گاهي در فشار شديدي واقع مي‏شديم از يك طرف ماشين‏هاي بزرگ و كوچك راه را گرفته و از يك طرف ازدحام حجاج زياد است و از طرفي هم گرمي هوا و آفتاب فشار مي‏آورد به هر حال در ناراحتي شديد راه را پيموديم و چون تصميم به انجام عمل داشتيم هر طور بود تحمل مي‏كرديم.

به جمره عقبه رسيديم آقاي حاج ميرزا عبدالستار ما را از يك در كوچك در محوطه جمره راهنمايي كرد فشار جمعيت وصف كردني نيست پرچم و پرچمدار وصف و جمعيت و رفيق هم به هم خورد هر كسي را به طرفي برد ما در همان ازدحام سنگريزه‏ها را انداختيم و به خيال خود، انجام عمل كرديم و به هر جان كندني بود بيرون آمديم، ديدم آقاي حاج آخوند نيست و گم شده است.

و حاج علي اصغر هم قبلاً گم شده بود و هر دو حوله روي دوش را گم كرده بودند. من و حاج فرج الله‏ دنبال آنها خيلي گشتيم و پيدا نكرديم و برگشتيم و ديديم كه آقاي حجتي با آقاي حاج آخوند در چادر نشسته‏اند. بعد صحبت كرديم و ديديم كه همه سنگريزه‏ها را غلط انجام داده‏ايم و به ديوار زده‏ايم و آقاي حاج آخوند به تير برق زده است مي‏گفت: ديدم آنجا خلوت است به آنجا زدم، امّا حاج علي اصغر خود رفته و سنگريزه‏ها را درست انداخته بود.

دوباره برگشتيم و به هر زحمتي بود سنگريزها را زديم و برگشتيم كمي استراحت نموده و براي كشتن قرباني حركت كرديم.

وضعيت قربانگاه

من و آقاي حجتي و حاج علي اصغر رفتيم قربانگاه، وضع عجيبي را مشاهده كرديم: قرباني‏ها روي هم ريخته و هر چه لاغر است مانده و هر چه چاق و فربه است برده‏اند ما هم چهار تا قرباني خريديم و چاقو را از يك عربي كرايه كرديم (يك ريال) هر كدام خودمان ذبح كرديم و حاج علي اصغر از طرف حاج آخوند ذبح كرد ما احتياط كرديم و خودمان كشتيم، ولكن نجس شديم لباس احرام و دست و پاي ما خوني شد و برگشتيم، آب براي تطهير پيدا نشد.

بالاخره آقاي حجتي يك ريال (دو تومان) داد دست خود را شست ولي از من پنج ريال (ده تومان) خواستند ندادم خواستم در توالت‏هاي عمومي تطهير كنم، رفتم ديدم كه يك نفر دم در توالت ايستاده از آفتابه بردن مانع مي‏شود من هم آفتابه لازم نداشتم فقط از شير آب استفاده كردم و دست و پا را شستم و برگشتم و لباس‏هاي احرام نجس شده بود. اثاث هنوز در ماشين و ماشين در راه بود (و آنها هم كه توي ماشين نشسته بودند) هنوز نرسيده بودند پس از انتظار طولاني اثاثيه را آوردند توي خيابان ريختند و هر كس اثاثيه خود به هر نحوي بود آورديم، ولي سلماني پيدا نكرديم تا حلق كنيم، ناچار پس از گشتن زياد و آوارگي، يك سلماني سياه پيدا كرديم و دو ريال داديم (چهار تومان) سر ما را در كنار خيابان اصلاح كرد و از احرام خارج شديم.

در حقيقت من و آقاي حجتي مي‏خواستيم برويم سرمان را در آرايشگاه (حلاقه) اصلاح كنيم بعد از جست‏وجوي زياد معلوم شد كه اين ممكن نيست.

آمديم در چادرها بنشينيم ولكن گند و بوي قرباني‏ها مجال نمي‏داد به قدري ناراحت شديم كه حد نداشت آن روز سخت‏ترين روزهاي ما بود در اين سفر طولاني شايد در همان روز 7 يا 8 عدد نوشابه خورده بوديم غير از آب و چاي. گرما و ازدحام و زياد راه رفتن در جلو آفتاب و بوي متعفن لَش حيوانات ما را به تنگ آورده بود.

همان روز (روز عيد) خيلي از حجاج مكّه رفتند براي طواف ولكن براي ما ممكن نشد روز 11 عازم مكه شديم ابتدا به قصد رمي جمره 7 نفري حركت كرديم و از راه آساني رفتيم معلوم شد كه ما ديروز آن همه رنج ديده‏ايم از جهت اين بود كه از راه بد رفته بوديم و الاّ خيلي راحت بوده است.

خلاصه جمره اولي و وسطي و عقبي را به آساني زديم و در اين ميان به آقاي حاج رحيم زنجاني و حاج ميرخليل و سلطاني و حاج كريم برخورديم و آنها هم با ما رفيق شدند به عزم مكه به راه افتاديم ماشين سواري ممكن نشد، ولي راه افتاديم بالاخره يك ماشين آمد، سوار شديم و سرپا ايستاديم تا مسافرين كه عرب‏ها بودند يكي پس از ديگري پياده شدند ما هم نشستيم و وارد مكه شديم. ديديم كه خلوت است، ولي ما به سراغ بركه رفتيم و شست‏وشو نموديم و غسل كرديم و برگشتيم در يك قهوه‏خانه غذا خورديم و به مسجدالحرام رفته و طواف كرديم و نماز خوانديم و سعي كرديم دوباره براي طواف نساء برگشته و انجام داديم و نماز خوانديم.

خواستيم شروع به عمل نماييم آقاي حاج آخوند اظهار كرد كه من ناراحتي دارم و گفت كه من ميان صفا و مروه در يك محلّي قدري استراحت نمايم و رفت براي استراحت و از ما دور افتاد ما عمل را تمام كرديم و ايشان را بعد از عمل پيدا كرديم و قرار شد كه در جلو بازار، جلو مروه رفته سوار ماشين بشويم هر چه منتظر شديم ايشان نيامدند يعني حاج آخوند و حاج علي اصغر نيامدند. آقاي حجتي زياد زحمت افتاد، مسجد و ميان صفا و مروه و ميدان جلو مسجد را تقريبا گشت پيدا نكرد.

يك ماشين براي برگشتن به مني اجاره كرديم قدري توي ماشين نشستيم نيامدند باز پياده شدند آقاي حجتي رفت سراغ آنها تا اينكه آقاي حاج آخوند را از آن سر بازار از جلو شهرباني پيدا كرد و آورد و آقاي حاج آخوند چون زحمت افتاد و ناراحت شده بود به ما پرخاش كرد و ما حرفي نزديم.

خلاصه با يك ماشين بنز راه افتاديم و به مني رسيديم و شب را در آنجا بيتوته كرديم صبح سنگريزه‏ها را درست و به جا زديم و همگي بعدازظهر از مني حركت كرديم.

مني يكپارچه گند و بو و كثافت است انسان بسيار با زحمت زندگي مي‏كند در اثر بوي قرباني‏ها اين‌جور شده است.

به هر نحوي بود يك ماشين گرفته و اثاثيه را حمل كرديم (معلوم است چون ما آزاد و خودمان مكه رفته بوديم و جزء كاروان‏ها نبوديم در همه مراحل نقل و حمل و بستن اثاث و پيدا كردن ماشين به عهده خود ما

مي‏باشد اين است ما را زياد ناراحت و خسته مي‏كرد) و دو ماشين جابه‏جا كرديم و راه افتاديم، ولي ماشين نمي‏توانست جلو برود راه نيست كثرت ماشين و جمعيت راه را بسته است.

بالاخره پس از زحمت زياد از مني بيرون شديم و راه افتاديم ماشين توانست قدري تند برود و از بوي عفونت مني خلاص شديم.

ماشين ما، دو طبقه است رفقا مرا احترام كرده و در طبقه بالا جا داده‏اند و آقاي حجتي و آقاي حاج ميرزا ستار در طبقه پايين سرپا ايستاده‏اند.

واقعاً جاي سؤال است كه چرا دولت سعودي فكري به حال اين وضع مني نمي‏كند البته انصاف بايد داد كه اين همه حاجي را اداره كردن سخت است، ولي امكان دارد كه ذبح قرباني‏ها را فقط در يك‌جا قرار دهند و متفرق ذبح‌كردن قدغن شود و يك سردخانه خيلي بزرگ نصب شود كه اين همه گوشت و پوست هدر و ضايع نشود و براي ممالك اسلامي فقير صرف شود و ممكن است كه از ممالك اسلامي براي چنين كاري استمداد كند و به هدر رفتن اين همه حيوان، اشكال براي دستورات اسلام نگردد تا علماء مجبور به جواب دادن باشند.

در مني آب بسيار كم است و ما خيلي زحمت افتاديم از بي‏آبي و نبود يخ رنج برديم لوله‏هاي آب كه دولت سعودي كشيده كار را آسان كرده، ولكن سقاها كه آب را مي‏فروشند مجال نمي‏دهند.

ما هر وقت در مضيقه بوديم حاج رضا آب مي‏آورد چون كه به زبان عربي و هم به خُلق عربي، وارد بود و گاهي هم «حاج غلام‌علي سرابي» و دوستان ديگر، آب مي‏آوردند.

چادرهاي خوب را حمله‏دارها (كاروان‏دارها) اشغال كرده‏اند باقي چادرها به دست اشخاص ديگر است همه جاي مني حتي خيابان‏ها و كوه‏ها و دره‏ها قربانگاه است كه مانده و گنديده است. مي‏شود گفت كه همه جاي مني خون و گوشت و كثافت حيوانات است و آن بيابان همه عفونت است راستي كمي مانده بود كه ما مريض شويم ماشين در خيابان از روي جسد حيوانات رد مي‏شود و مي‏تركد و بوي بد برمي‌خيزد.

حاجي‏هاي ميانه كه با مهدي و طاهر مغازل بودند به ما نزديكند من خودم به چادر حاج جليل مختاري رفتم و حاج رحيم زنجاني را ملاقات نمودم و حاج كريم را نيز ديدم. يكي از رفيق‏هاي حاج ميرحجت تركي گم شده بود بردم به چادرشان رساندم.

از سرابي‏ها يكي در عرفات گم شد (حاج خانمي كه فاميل او بود شروع به گريه نمود و نوحه‏سرايي كرد دلداري داديم) آمديم و در مني پيدا شد و چند نفر از سرابي‏ها در مني گم شدند بالاخره پس از زحمت زياد پيدا شدند.

ما نتوانستيم «مسجد خيف» برويم يكي از تأثرات در اين سفر همين است كه چرا موفق نشديم در آن مكان مقدس نماز بخوانيم.

آقاي «حاج مير اسماعيل طاهري» را كه در مكه ملاقات كرده و ديدنش هم رفته بوديم در مني نيز ملاقات كرديم.

وارد مكه شديم (روز 12 بعدازظهر) فعلاً عمل واجب تمام شده فقط براي عمره مفرده مهيّا مي‏شديم، چونكه بعضي از علما براي اشخاص به عنوان نيابت مكه آمده‏اند عمره مفرده را احتياط واجب مي‏دانند.

با آقاي «حاج ميرزا علي لمسه‌چي» قرار گذاشتيم در روز 13 ذي‌حجه روز پنجشنبه با هم با يك ماشين به حديبيّه رفته و احرام بستيم و از آنجا آمده طواف و نماز و سعي و طواف نساء و نماز آن را انجام داديم و تمام كرديم.

در اين ايام در مطاف از كثرت ازدحام چهار نفر در نزديكي مقام ابراهيم(ع) زير دست و پا ماندند و تلف شدند (شايد اين قضيه مولمه در 13 ماه بود).

هيئت پزشكي ايران

همه امت‏هاي اسلامي هيئت پزشكي داشتند ايران هم در جدّه و مدينه و مكه مركز بهداشتي و درماني دارد. در مدينه منوره در يك‌جا در بالاي ساختمان سيد مصطفي (كه خروجي مي‏دهد) و در مكّه معظمه در دو جا يكي در «قراره» و ديگري در «شعب عامر» در نزديكي مكتب حسن جمال ما چند مرتبه براي زيارت آقاي دكتر معيري آنجا رفتيم و گاهي هم مراجعه بسيار جزيي داشتيم.

هيئت پزشكي بسيار ناتوان و غير مجهز بود هم از جهت دكتر و هم از نظر دارو حتي پرستارهاي ايراني جاي دكترها نشسته، كار مي‏كردند. و دوا هم فقط قرص‏هاي مسكن و قرص اسهال و مُليّن و ويتامين «ب» و «س» و... بود. همه انواع امراض را با اين قرص‏هاي اعجازآميز مداوا مي‏كردند و غالباً هم معاينه نمي‏كردند تا احتياج به دوا پيدا كنند.

در اين ميان بعضي از دكترهاي متدين بودند كه واقعاً مي‏خواستند خدمت نمايند مانند: آقاي دكتر معيري و دكتر يزدي (اسمش فراموش شده است به نظرم آقاي دكتر افضل يزدي بود) اينها قضاوت‏هاي ما مي‏باشد، در آن مقداري که ما مراجعه كرديم نه قضاوت كلّي.

روزي آقاي دكتر معيري گفتند كه من در قراره هستم بياييد آنجا من هم بدنم دانه مي‏زد و آقاي حجتي از روز ورود خسته و خواب‏آلوده به نظر مي‏آمد و حاج علي‌اصغر هم پايش زخم شده بود مي‏خواستيم مراجعه كنيم و مخصوصاً عطش زياد بود رفتيم آقاي دكتر معيري ما را ديدند و اظهار محبت كردند و دستور پانسمان پاي حاج علي اصغر را دادند و يك آمپول پني سيلين تجويز كردند و گفت كه سر مريض مي‏روم و برمي‏گردم. ما در اين ميان منزل آقاي حاج جليل مختاري كه نزديك بود رفتيم و باز برگشتيم و آقاي دكتر معيري برگشته بود من از مراجعه منصرف شدم چون خيلي ازدحام بود و خواستم كه با آقاي دكتر خداحافظي نمايم يك نفر كه پهلوي دكتر نشسته بود و نسخه مي‏داد به من پرخاش كرد، من گفتم: آقا من مريض نيستم مي‏خواهم با آقاي دكتر خداحافظي كنم و برگشتم. ضمناً آقاي دكتر هم از اين عمل خلاف اخلاق ناراحت شد. علاوه ما مهمان او و با دعوت او رفته بوديم ولكن چه مي‏توانست بكند.

خلاصه به نظر حقير كه اينها حاجي‏ها را در حساب آدم نمي‏آورند تا به مريضشان اعتنا نمايند و عاطفه و محبت كنند در ايران هنگام گذرنامه دادن و در فرودگاه هر چه تصور كنيد به حاجي اذيت مي‏كنند (با مقايسه با آنها كه اروپا و آمريكا مي‏روند) و در مكّه و مدينه هم همان‏طوري كه نوشتم و در برگشتن هم در فرودگاه جده ـ تهران و گمرك، مگر بعضي از دكترها و مأمورين ديگر كه متدين هستند و خودشان طبق عقيده مي‏خواهند خدمت نمايند.

اين دكترها و مأمورهاي موذي تصور نمي‏كردند كه با پول همين حاجي‏ها به حج آمده‏اند و در واقع نوكر ملت هستند چنين ستمي در كجاي دنيا روا مي‏دارند هر كس اروپا و آمريكا برود كاملاً راحت و آسان مي‏رود و هر چه بخواهد پول مي‏برد ولي كسي مكه برود، مي‏گويند: چرا پول را مي‌بريد به عرب‏ها بدهيد با اينكه هر چه حاجي مي‏خورد غالباً از ايران مي‏برد نان، ماست، آب ليمو و دوا و شيريني‏جات.

ايراني‏ها رفته رفته ناراحت‏تر و مريض‏تر مي‏شوند و شايد غالباً در اثر آب يخ خوردن و زير پنكه نشستن و خوابيدن است و مي‏روند پيش دكترهاي مهربان! آنها با آغوش باز! و عاطفه! اعجاز مي‏كردند با يك قرص يا دو قرص متحدالحال معالجه مي‏نمودند.

پس از برگشتن از مني آقاي حجتي ناراحت بود پيش آقاي دكتر معيري رفتيم دواي مؤثري داد و برطرف شد من هم جوش‏هاي بدنم را گفتم، سه تا آمپول ويتامين را تجويز كردند كه دو تاي آن را زدم و يكي شكست و ضمناً گفت كه اين جوش‏ها در اثر حساسيت است، گفتم: پس شما چرا نداريد گفت شما هم كر نيستيد.

آنچه در مورد جمعيت خود ما مشاهده كرديم اين است كه آقاي حاج ميرزا عبدالستار سرابي حقيقتاً خدمت مي‏كرد و زحمت مي‏كشيد و وضع او دلخراش بود حتي خوراك و استراحت نمي‏رسيد تمامي كارها به عهده او بود حتي مريضي آنان و دوا خوردن‏شان كه جدا قابل وصف نيست.

هيئت سرپرستي

ما معناي هيئت سرپرستي را درك نكرديم، زيرا بعضي از حجاج در مكه مراجعه كردند كه از پول وديعه به ما بدهند سرپرست گفت: به من مربوط نيست. ديگري مي‏گفت: اجازه صادر كنيد كه از مكه حركت كنيم مي‏گفت: به من مربوط نيست. ما مي‏خواستيم برويم و بپرسيم كه آقا پس شما چه كاره هستيد؟ و معناي سرپرست چيست؟ و چه وظيفه‏اي دارد يكي آمد، پول خود را صرف كند، گفتند: آقا به ما مربوط نيست. يكي مي‏خواست كه به دكتر دستور بدهند. مي‏گفتند: به ما مربوط نيست. خلاصه ما تا حالا معناي هيئت سرپرستي شاهنشاهي را نفهميديم و شايد خودش هم نفهميده است كه چه كاره است.

حجاج ايراني مخصوصاً آنها كه هنوز مدينه نرفته‏اند بسيار دلتنگ و ناراحت مي‏باشند مرتباً به مطوف‏ها مراجعه مي‏كنند و آنها هم مي‏گويند هنوز دولت دستور نداده است و گاهي مي‏گفت: شما دعا كرديد «اَللّهُمَّ ارزُقنِي حَجَّ بَيتِكَ الحَرام» خدا هم اجابت نموده چرا عجله مي‏كنيد.

به سوي مدينه

بالاخره 15 ذي الحجة الحرام عصر روز شنبه از مكه حركت كرديم تا ما چهار نفر ميانه‏اي اثاث را بياوريم سرابي‏ها جاها را گرفته بودند براي آقاي حجتي و حاج اصغر در عقب و براي آقاي حاج آخوند در وسط ماشين و براي حقير در جلو جا دادند. رفتم نماز را در مسجدالحرام خواندم و حركت نموديم و تا «بدر» آمديم در آنجا خوابيديم نفري يك ريال داديم روي تخت چوبي كه با ليف خرما وسطش بافته شده بود خوابيديم و صبح نماز را خوانديم و حركت كرديم تا به مدينه رسيديم.

از مدينه تا جدّه 420 كيلومتر است و از بدر تا مدينه 150 كيلومتر است، بدر جاي خوبي است و آب و برق دارد.

ما را در اول خياباني كه تازه احداث شده و «محلّه نخاوله» را قطع مي‏كند و از وسط ردّ مي‏شود و به «خيابان قبا» متصل مي‏گردد، پياده كردند. ما با حاجي رضا و حاج مسيب و حاجي اباذر در عرفات و مني با هم بوديم قرار گذاشته بوديم كه در مدينه هم با هم باشيم خلاصه در مدينه هم در ساختمان تازه ساخت در نزديكي باغ صفا منزل عبدالمطلوب كه مدعي بود بر اينكه جعفري هستم، اطاق اجاره كرديم 20/260 ريال هر نفري 38 ريال تقريباً با حمام و مطبخ. باقي رفقاي ما در باغ فيروز كه در شمال مسجدالنبي‌(ص) واقع است منزل كردند هر نفري 12 ريال دادند و هر يك اگر تخت مي‏خواستند يك ريال هم هر شب براي تخت بايد بدهند.

ميانه‏اي‏ها: حاج جليل مختاري و حاج كريم و حاج اسمعيل و حاج حسين ميانجي و حاج مير حجت تَركي با تَركي‏ها همه در باغ فيروز بودند و آقاي حاج شيخ هادي نيري در محلّه نخاوله در يك خانه‏اي منزل كرده بود. ما منزلمان بهتر از همه بود، استحمام كرديم و راحت شديم.

مدينه شهر پيامبر(ص)

مدينه شهري است تقريباً نيمه قديمي ساختمان‏هاي بسيار قديمي، حتي مانند خانه‏هاي خشت و گلي دهات كه در اثر دود تنور و طبخ سياه شده و تيرها سياه گشته است، ما را هدايت كردند براي اجاره كردن به يك خانه زيرزمين و تيرپوش سياه شده، خلاصه ساختمان‏هاي اعياني قديم، طبق اُمَراءِ تُركِ قديم و خانه‏هاي خشتي اين جوري كه گفتم و ساختمان‏هاي مجلل جديد چند طبقه، همه در مدينه به چشم مي‏خورد حتي در نزديكي روضه حضرت رسول(ص) خانه‏هاي خشتي هست.

مدينه شهر خاطرات است كه پر از حوادث و قدم به قدم براي آشنايان به تاريخ اسلام جاي تذكر است. خاطرات تلخ و شيرين، خاطرات پر از افتخار و عظمت، شهري است كه در صدر اسلام مركز وحي، مركز قدرت اسلامي، مركز نيروهاي كوبنده امپراطوري روم و ايران، مركز نشر احكام اسلام و...

مدينه يك ظاهري آن‏چنان نامنظم و مخروبه و اين چنين باطني دارد، پر از حماسه و مجد. بايد نشست و بر اين خرابه‏ها اشك ريخت و ناله كرد و يا افتخار نمود و خنده كرد.

قبور سرداران اسلام و مسلمين در اينجا نورافشاني مي‏كند: قبر رسول خدا(ص) و قبر چهار امام معصوم(ع) امام حسن مجتبي و امام زين العابدين و امام باقر و امام صادق(ع) و قبر حضرت فاطمه(س) بانوي اسلام و فاطمه، مادر حضرت امير(ع) و همچنين بزرگان اسلام از شهداي احد و...

ما در مدينه روحاً بسيار راحت بوديم كانّه يك انس مخصوصي با آن آب و خاك داشتيم. گويا وطن اصلي ما بوده است كه حَظ مخصوصي و التذاذ ويژه در روح خود احساس مي‏نمايم كه نمي‏توانم وصف نمايم. گويا ديوارها و خيابان‏ها و خانه‏ها و ساكنين شهر با ما ارتباط دارند و با ما سخن مي‏گويند آري «وَ ما حُبُّ الدِّيارِ شغفن قَلبِي وَلكِن حُبَّ مَن سَكَنَ الدِّيارا».

زيارت حرم رسول(ص)

پس از اينكه غسل كرديم و راحت گشتيم آماده زيارت رسول خدا(ص) شديم. از مقابل منزل يك بازارچه رو باز يا يك خيابان كم عرض هست كه راه است از منزل ما تا مسجدالنبي(ص) اين طرف و آن طرف دكان‏ها، پاساژها و ساختمان‏هاي مجلل وجود دارد كه براي اجاره دادن ساخته شده است.

ميدان جلو مسجد در طرف غرب كه چند بازار به همان ميدان متصل مي‏شود و مي‏رسد به ميدان خوار و بار فروش كهنة شهر که به وسيله يك بازار به آن ميدان نو وصل مي‏شود. بازارها تنگ و پر از اجناس است و از همان ميدان جديد خيابان امتداد دارد تا به ميدان طرف شمال مسجد كه بسيار وسيع است و اطرافش آباد و ساختمان مجلّلي است و همان خيابان از طرف شرق مسجد نيز دور مي‏زند كه يك فلكه مانندي را دور حرم مطهر تشكيل مي‏دهد.

به هر حال وارد مسجد النبي(ص) شديم (از باب السلام وارد شديم) مسجد بسيار بزرگ است ستون‏هاي رنگي دارد، رنگ‏هاي زرد، شبيه به قهوه‏اي دارد كمي نزديك روضه مباركه مي‏رويم به ستون‏هايي مي‏رسيم كه بالاي آن نوشته است «حدّ مسجد النبي‌(ص)» و يك محرابي است بعداً منبر، بعداً محراب رسول‌(ص) محراب اول را نفهميديم و در آنجا «استوانه عائشه» و «استوانه توبه» به چشم مي‏خورد (كه استوانه ابولبابه نيز گويند) در ميان اين حدّ، ستون‏هايي ديده مي‏شود كه رنگ سفيد در آن نقش شده است احتمال مي‏رود كه مسجد اصلي همين باشد تا اينكه مسجد توسعه داده شده است.

روضه رسول خدا(ص) ضريح بزرگي است كه حجره مطهر رسول الله‏‌(ص) كه قبر شريف در آن است با قبر ابي‏بكر و عمر و حجرات ازواج النبي‌(ص) و خانه فاطمه(س) را محيط است (حسب ظاهر كه گفته مي‏شود. ولي حقيقت آن است كه حجرة بعضي از ازواج بيرون و در طرف قبله روضه واقع است و خانه فاطمه(س) همان مدفن حضرت رسول‌(ص) است).

ابن سعود، مسجد را بسيار بزرگ كرده است (بنا به فرمايش آقاي «حاج شيخ عبد الحسين فقيهي رشتي»[34] نماينده حضرت آيت الله‏ العظمي بروجردي 18 هزار متر مربع است) و در وسط مسجد سه جا بي‏سقف است و با سنگريزه و شن مفروش است و بقيه مسجد، ستون‏ها روكش سنگي دارد و زمين‏ها با سنگ مفروش است.

دور ضريح مطهر، شرطه‏ها ايستاده‏اند كه شيعه‏ها را از بوسيدن و لمس ضريح منع نمايند و همچنين جلو منبر شريف مأمور ايستاده است شرطه‏ها اخلاقاً خيلي خشن و تند نيستند، ارفاق مي‏كنند و لبخند دارند و گاهي شيعه‏ها به عنوان بخشش، مخفيانه پولي به آنها مي‏دهند تا ناديده بگيرد و آنها ببوسند و او هم قبول مي‏كند، بلكه آنها را چنين عادت داده‏اند به حسب ظاهر، مانع مي‏شوند، ولي گاهي رو بر مي‏گردانند يعني كه من نمي‏بينم. مخصوصاً در جلو حجرات ازواج النبي(ص) و روضه مطهره خيلي مسامحه مي‏كنند و در آنجا كه مي‏گويند بيت فاطمه(س)، به سخت‏گيري مي‏نمايند ولي مفاتيح خواندن و زيارت حضرت زهرا(س) را بلند خواندن مانعي ندارد.

خواجه‏هاي حرم كه در نزد سعودي‏ها محترمند و اغلب در صفّه مي‏نشينند از سياهان و تنومند مي‏باشند بسيار بداخلاق و تندخو مي‏باشند حتي از زدن زن‏ها هم مضايقه ندارند راستي ديدن آنان كفاره دارد.

هر روز سه مرتبه براي زيارت روضه مباركه مشرف مي‏شويم.

از مقابل «باب جبرئيل»، كوچه تنگ و باريكي مي‏رود و مي‏رسد به بقيع و در همين كوچه ديدم در سر در خانه‏اي نوشته بود «دار ابي‌ايوب» در دست چپ كسي از مسجد به طرف بقيع مي‏رود و در وسط كوچه جاي وسيعي است كه احتمال مي‏رود جاي سقيفه باشد (اين احتمال را حقير بدون دليل به دهنم آمده است شايد سمهودي مشروحاً نوشته باشد).

بقيع در شرق روضه مطهره واقع است كه جلو آن، ميان حرم و ميان بقيع خيابان است درِ بزرگ بقيع، روبه‏روي اين كوچه است. دور بقيع ديوار سفيد رنگ كشيده‏اند دو تا در دارد يكي از غرب بقيع كه گفتيم و ديگري در شمال بقيع، روزي دو مرتبه درِ غربي باز مي‏شود از ساعت 7 صبح تا ساعت 10 صبح، بعداً مردم را بيرون كرده و در را مي‏بندند. بعد شنيدم كه از اول صبح باز مي‏نمايند و زن‌ها را مطلقاً در بقيع راه نمي‏دهند.

چون شيعه‏ها مرتباً روي قبرهاي ائمه(ع) پول مي‏ريزند و شرطه‏ها جمع مي‏كنند يك ريال و يا دو ريال و يا پنج ريال و... اين است كه علي القاعده از زودتر باز كردن هم ابا ندارند و در نزديكي قبرها تابلو زده‏اند كه از پول ريختن منع مي‏كنند (چنين در خاطرم مانده كاملاً علم ندارم)، ولي نمي‏دانم كه پول مال شرطه‏هاي مأمور است يا مال حكومت است؟

از در بقيع كه وارد مي‏شويم دو خيابان جدا مي‏شود، يكي دست راست طرف قبور ائمه(ع) كه در دست چپ، قبور دختران پيامبر اكرم‌(ص) (زينب، ام كلثوم و رقيه) است و منتهي اليه خيابان قبور ائمه(ع) كه در يك سطح مربع مستطيل واقع است و طرف قبله و شرق قدري بلند است و سنگ‏چيني دارد و چهار قبر؛ اول، قبر حضرت فاطمه [بنت اسد] و دوم، قبر چهار امام(ع) به ترتيب و طرف بالاي سر آنها قبر عباس(ع) است. معلوم است كه يك وقتي ساختمان بوده است.

در نزد آنها، قبر فاطمه دختر رسول خدا‌(ص) است و قبر فاطمه بنت اسد(س) را در خارج از محوطه بقيع در يك محيط كوچكي با قبر ابوسعيد خدري معرفي مي‏نمايند، ولي حسب تحقيق در نزد اهل بيت(ع) قبر حضرت زهرا(س) در ميان قبر و منبر است توي مسجد النبي‌(ص) و قبر موجود در بقيع قبر حضرت فاطمه بنت اسد(س) است.

شيعه‏ها در اوّل خيابان دست راست، كفش‏ها را مي‏كَنَند در اطراف خيابان مي‏گذارند و مي‏روند يا در دست مي‏گيرند و در آنجا گريه و ناله عجيبي است شرطه‏ها هم با مأمورين امر به معروف ايستاده‏اند تا از نزديك شدن به قبرها يا برداشتن خاك منع نمايند.

خيابان دوم، دست چپ مي‏رود به سوي قبر زن‏هاي حضرت رسول اكرم‌(ص) و قبر جناب عقيل و سفيان بن حارث و ابراهيم بن رسول الله‏‌(ص) و حليمه سعديّه و شهداي احد و منتهي مي‏شود به قبر عثمان بن عفان و پشت در بقيع، قبر ام البنين(س) و عمات النبي‌(ص) واقع است.

روزي آقاي حاج شيخ عبدالحسين فقيهي ديدن ما آمدند و در آنجا از آثار نبوي صحبت شد ايشان فرمودند در همان كوچه باريك، ميان باب جبرئيل و بقيع خانه ابي‏ايوب و امام صادق(ع) واقع است.

وضعيت هم‌سفران

پس از ورود به مدينه و زيارت، رفقاي ما آمدند كه مي‏خواهيم برويم. ما گفتيم شما توانستيد زودتر برويد گذرنامه‏هاي ما را جدا كنيد و خود برويد، ولي الحمدلله‏ نتوانستند در نتيجه ما نه روز در مدينه مانديم.

آقاي حجتي در بدر سرما خورده بود در مدينه تماماً مريض شد و تبش قطع نشد و سردرد و سرفه شديد داشت ما هم مشغول پرستاري او بوديم و افكار ما مشغول نگراني ايشان بود. مجبور شديم به دكتر مراجعه نماييم با اينكه وضع دكترها و بهداري ايران را ديده بوديم و اطلاع داشتيم، ولي چون زبان عربي نمي‏دانستيم تا به دكترهاي مدينه مراجعه كنيم به حكم ضرورت باز به دكترهاي ايراني مراجعه كرديم، ديديم كه دكتر حجاج ايراني از خانم‌هاي ايراني با وضعيت نامناسب است كه آقايان حجاج را معاينه كرده و نسخه مي‏دهند. كسي نبود بگويد كه مگر حجاج ايراني احتياج به قابله دارد؟ يا ايران مگر دكتر مرد ندارد؟ يا نظر اين است كه با احكام اسلام مخالفت نمايند و حجاج ايراني را اذيت نمايند و متدينين رغم أنف كنند؟

ما هم به حكم ضرورت پيش خانم دكتر رفتيم و دستور گرفتيم و دوا گرفتيم و هيچ فايده‏اي نديديم بلكه كمي بدتر شد اصلاً معاينه نمي‏كردند باز فردا مراجعه كرديم يك پرستاري كه در جاي دكتر نشسته بود دوا داد باز فايده‏اي نبرديم بلكه قدري بدتر شد.

فرداي آن روز عصر آقاي حجتي را مجبور كرديم باز حاضر شد كه به دكتر رجوع نماييم چون ايشان و ما يأس داشتيم آقاي حجتي مايل نبود ما مجبور كرديم. به هر حال مراجعه كرديم و برخلاف انتظار به يك دكتر خوش اخلاق و مهربان و متواضعي برخورد كرديم. ايشان كاملاً معاينه كرد، و تبش را با درجه رسيدگي كرد، 39 بود. دواي لازم و دستورات لازمه داد، رفتيم و عمل كرديم، كمي بهتر شد، ولي كاملاً خوب نشد، باز مراجعه نموديم، ايشان تعجب كردند كه چرا تب قطع نشده است باز رفت دواي مخصوصي آورد و سفارش نمود كه اين كپسول را هر 6 ساعت يك دانه و قرص‏هاي ريز را صبح و عصر ميل نمايد و مواظب باشيد گم نشود. آقاي حجتي غذا نمي‏خورد فقط بايد آب جوجة خروس درست كرد تا ميل نمايد و حاج اباذر طبق بذله‏گويي شوخي كرد و متلك گفت.

خلاصه آمديم دواها را مصرف نمود و تب قطع شد روزي رفتم در دفتر سيد مصطفي براي گرفتن خروجي، ديدم آقاي دكتر حركت مي‏كند آمد با ما خداحافظي نمود و آدرس داد (يزد ـ دكتر افضلي).

روزي خواستيم غذا درست كنيم (حاج مسيب مريض بود حاج اباذر اهل خريد نبود حاج علي اصغر و حاج آخوند پيرمرد بودند فقط من و حاج رضا كار مي‏كرديم) رفتيم از بازار گوشت بخريم حاج اباذر گفت من اگر مرغ نباشد نمي‏خورم ما هم گفتيم: مرغ مي‏خريم. رفتيم مرغ خريده نشد گوشت گوسفند خوب خريده شد با لوازم يك آبگوشت درست نموديم در هنگام نهار خوردن من ناراحتي معده‏اي پيدا كردم و حاج مسيب كم خورد و حاج اباذر نخورد و حاج علي اصغر هم نتوانست بخورد مگر كمي، نهار را آقاي حاج رضا و حاج آخوند دو نفري خوردند و ضمناً حاج رضا از اين جريان اوقات تلخ شد.

حاجي‏ها هم ناراحت هستند. هر كس مي‏رسد صحبت از حركت و وقت حركت است. اجازه حركت نمي‏دهند، مي‏گويند در جدّه حاجي زياد است. مدينه جلوها از مكه به جده منتقل شده و مي‏شوند، جا نيست. اگر اينها هم بروند، آنجا امكان نقل نيست، مي‏مانند در هواي جدّه مريض مي‏شوند. ايراني‏ها پس از شنيدن اين حرف گفتند كه مدينه ماندن بهتر است زيارت حضرت رسول(ص) و ائمه(ع) اينجا هست و راحتي اينجا هم بهتر از جدّه مي‏باشد. اصولاً حجاج در مدينه و مكه خيلي عجله مي‏كنند، كانّه قرار ندارند.

بازگشت به جده

بالاخره روز دوشنبه 24 ذي‌حجه به ما اجازه دادند كه بعدازظهر از مدينه حركت نموديم، شايد اولين ماشين ماشين ما بود كه حركت نمود اوّل حاج رضا ماشين را آورد جلو منزل ما اثاثيه را جمع كرديم و سوار شديم و در صندلي رديف دوم يا سوم نشستيم كه موجب حرف نشود و رفتيم در جلو باغ فيروز نگهداشت رفقاي ديگر هم اثاث خود را جمع كردند و حركت نموديم. در مدت 5/6 ساعت از مدينه به جده رسيديم يعني هفتاد فرسخ را در 5/6 (ساعت) طي كرد الحمدلله‏ كه به سلامتي رسيديم، ولكن بعد از ما يك ماشين تصادف كرده و 6 نفر مردند.

ساعت 12 شب تقريباً وارد جده شديم 12 تومان داديم باربرها اثاث ما را به طبقه سوم مدينة الحاج رساندند و شب را آنجا بيتوته كرديم و عجله كردن بعضي از رفقا مفيد شد، يعني فوراً حاج رضا و آقاي حاج ميرزا ستار گذرنامه‏ها را به فرودگاه برده و نوبت هواپيما گرفتند، گفتند برويد اثاثتان را بياوريد. رفقاي عجول ما نگذاشتند بخوابيم كمي چشمم به خواب آشنا شده بود چشم باز كردم ديدم كه حاج اباذر نشسته است صداي هواپيما كه يكي مي‏نشيند و ديگري برمي‌خيزد و رفت‌وآمد جمعيت كه دسته‌اي مي‏روند و عده‏اي مي‏آيند نگذاشت استراحت كنيم. منتظر طلوع فجر مي‏باشيم. صبح شد پس از صرف صبحانه و چاي حركت كرديم باز 12 تومان داديم از منزل تا فرودگاه اثاث ما را حمل كردند.

اثاث تحويل هواپيمايي داديم و اضافه بار نداديم منتظر نوبت خود هستيم پرواز شمارة90 حركت كرد، نوبت ما شده است به طور صف منظم به سوي رسيدگي به گذرنامه‏ها در حركت هستيم. ساك‏ها را توزين كردند اضافه بار من سه كيلو بود آن را هم نگرفتند، رد شديم. گذرنامه را به ما دادند قدري توقف نموديم در را باز كردند رفقا در ورود عجله كردند و فشار آوردند و هر چه بود رد شديم و باز با صف منظم حركت كرديم ديديم كه هواپيما جت است. ساك‏ها را از ما گرفتند سوار شديم. من و آقاي حجتي در وسط طياره کنار بال هواپيما نشستيم كه روبه‏روي ستون وسط طياره بود.

درهاي هواپيما بسته است هوا هم بسيار گرم است همه خيس عرق شديم به طوري كه لباس‏ها خيس شد همه لباس‏ها را كندند.

پرواز به سوي بغداد

هواپيما پرواز كرد ساعت چهار و پنجاه و پنج دقيقه بعد از ظهر حركت نموديم و ساعت هفت و بيست دقيقه به بغداد رسيديم ما با پرواز شماره 90 با هم رسيديم اثاث‏ها را مختصر رسيدگي نمودند و گذرنامه‏ها را به ما دادند. ما در تهران ويزاي عراقي داشتيم و اعلان كردند كه هر كس ويزاي عراق ندارد ويزا مجاني مي‏باشند.

اثاث خود را با يك تاكسي حمل و هفت نفري در نزديكي حرم مطهر در كاظمين در مسافرخانه طوس يك اطاق اجاره كرديم و دو شب مانديم و زيارت نموديم.

حاج مسيب و حاج اباذر تصميم گرفتند كه براي عاشورا به خوي برگردند و رفتند. بليط تهران خريدند، ولي ما با يك ماشين سواري به سوي كربلا حركت كرديم. ماشين در دو جا پنچر شد و در منطقة مسيب هم پياده شديم. ماشين درست شد و راه افتاديم به كربلا رسيديم. در مسافرخانه حسيني با حاج رضا اطاق گرفتيم حاج رضا و حاج مسيب مي‏رفتند و حاج اباذر با ما مي‏موند ما ناراحت شديم؛ زيرا پول موجود و مخارج مشترك بود حاج اباذر مي‏گويد و مي‏خندد و مي‏خنداند.

ما يك شب در مسافرخانه خوابيديم. صبح بيرون رفتيم مدرسه حضرت آيت الله‏ العظمي آقاي بروجردي را ديديم كه بسيار مجلل است و براي طلاب زوّار ساخته شده است. مدرسه مجلل سه طبقه و شيك و روشن با طرح جديد ساخته شده است و همه وسايل را دارد و وقف است براي طلاب زاير كه در آنجا سكونت نمايند و شرط دارد كه بيش از 15 روز قصد اقامت نداشته باشد و درِ حجره‏ها بسته نمي‏شود هر كس وارد شود مي‏تواند در يك گوشه اثاث خود را پهن كند و بنشيند. غير طلبه آنجا بماند ممنوع است براي طلبه وارد، پتو و تشك مي‏دهند پنكه هم مي‏دهند.

آيت الله‏ العظمي خوانساري در حين ورود ما، آنجا براي توديع جلوس كرده بود كه برگردد به ايران. مي‏گفتند كه مخارج و هزينه‏هاي مدرسه را ايشان مي‏دهند. علت اينكه ايشان دهه عاشورا را نماندند اين بود كه «حسنعلي منصور»[35] كشته شد و در ايران عدّه‏اي را گرفتند و ايشان به احتمال اينكه در نجات اينها بتواند اثري بگذارد وظيفه ديد كه به ايران برگردد. ايشان بعد از جلسه توديع با آقاي داماد به سامرا رفتند تا از آنجا به ايران برود و آقاي داماد برگردد به كربلا.

حضرت آيت الله‏ العظمي آقاي سيد محمد محقق، داماد حضرت آيت الله‏ العظمي حائري يزدي مؤسس حوزه علميه قم، استاد بزرگوار ما با آيت الله‏ العظمي خوانساري به مكه مشرف شده بودند يعني مهمان ايشان بودند و در كربلا جدا شدند. آقاي خوانساري به ايران برگشت و آقاي داماد ماند، ولي از خانه‏اي كه برايش اجاره شده بود، بيرون آمد و در مدرسه ساكن شد.

استاد در اين سفر به تقوا و بي‌هوا بودن آقاي خوانساري بسيار عقيده پيدا كرده بود.

استاد در اين سفر، پسرش آقاي حاج سيد علي را همراه داشت يك شب من و آقاي حجتي رفتيم در حضورش نشستيم و عرض ارادت نموديم.

خلاصه ما هم از مسافرخانه منتقل شديم در همان مدرسه در طبقه دوم (و اگر سرداب را هم در نظر بگيريم در طبقه سوم) در يك اطاق منزل كرديم (ما چهار نفر بوديم من و آقاي حجتي و آقاي حاج آخوند و آقاي حاج علي اصغر) و با آقايان حاج رضا و حاج مسيب و حاج ابوذر خداحافظي كرديم و همديگر را حلال كرديم.

يك شب در مدرسه مانديم. فردا روز شنبه 28 ذي‌الحجه[36] (در افق ايران و در افق حجاز و عراق 29 ماه) به نجف و آستانه‌بوسي مولي اميرالمؤمنين(ع نايل شديم.

در همين مدرسه مرحوم بروجردي(ره)، آقاي شيخ غلامعلي را (كه از اطراف ميانه مي‏باشد) زيارت نموديم و ايشان هم در همان مدرسه ساكن شده بودند و همچنين با آقاي شكوري زنجاني ملاقات كرديم و حقير ايشان را به اين مدرسه راهنمايي نمودم و با جناب آقاي حاج سيد اسماعيل طاهري كه در تل زينبيّه در منزل جلوخان ساكن شده بود، ملاقات كرديم.

در كربلا به «مدرسه هندي» رفتيم كه آقاي حاج سيد غلامرضا كسايي را ببينيم، آنجا نبود، گفتند: مي‏رود «مدرسه بادكوبه»، رفتيم آنجا، باز به زيارتشان نايل نشديم، بالاخره ايشان را در صحن مقدس امام حسين(ع) ديديم.

در نجف در مسافرخانه نزديك حرم مطّهر منزل كرديم و به زيارت مشرف شديم از شناس‏ها خيلي برخورد نكرديم آقاي «حاج ميرزا مسلم ملكوتي»[37] را از دور ديدم و چند روز كه آنجا مانديم در نماز آيت الله‏ حكيم و آقاي خويي شركت كرديم.