نسخه خطی اخبار مکه ازرقی

معرف: احمد خامه‌یار

شهر مکه به عنوان مقدس‌ترین شهر مسلمانان و زادگاه پیامبر اسلام (ص)، از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ اسلام برخوردار بوده و به جهت این تقدس و اهمیت، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای این شهر، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه» نگاشته شد. امروزه دو نگاشته مهم با این عنوان در دسترس است که مؤلفان آنها، ابوالولید ازرقی و محمد بن اسحاق فاکهی، هر دو در سده سوم هجری در مکه می‌زیستند.

اخبار مکه ازرقی، کهن‌ترین تاریخ محلی مکه است که امروزه به دست ما رسیده. طبق دیدگاه مشهور، مؤلف این اثر، ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د حدود 250ق) است؛ اما به باور برخی پژوهشگران، اصل این اثر، کتابی از جدّ وی احمد بن محمد ازرقی (د 222ق) بوده که نوه‌اش ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است. همچنین افزوده‌هایی نیز از راویان کتاب اسحاق بن احمد خزاعی و برادرزاده‌اش محمد بن نافع خزاعی در متن کنونی کتاب به چشم می‌خورد.

کتاب ازرقی به جهت گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی فراوان و منحصر به‌فردی که درباره تاریخ مکه و کعبه در پیش از اسلام و سه سده نخست اسلامی به دست می‌دهد، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. توصیف دقیق کعبه و اجزای آن و نیز شرح بازسازی‌های کعبه و مراحل توسعه مسجدالحرام و توصیف معماری دقیق و خوانش متن کتیبه‌های آن و سایر اماکن متبرکه مکه و مشاعر مقدسه اطراف آن، از دیگر وجوه اهمّیت این کتاب است.

از این اثر نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های مختلف جهان وجود دارد که شماری از آنها، همچون نسخه کتابخانه ظاهریه دمشق و نسخه کتابخانه توبینگن آلمان (هر دو نسخه مورخ 532هـ) نسخه‌هایی کهن به شمار می‌آیند. این اثر بارها تصحیح و چاپ شده است که از مشهورترین آنها می‌توان به تصحیح شرق‌شناس آلمانی ووستنفلد (چاپ لایپزیگ، 1859م) و تصحیح رشدی الصالح ملحس (چاپ مکه، 1372ق) اشاره کرد.

در کتابخانه دانشگاه کمبریج، نسخه‌ای نفیس و نسبتاً قدیمی از اخبار مکه به شماره 44 نگهداری می‌شود. این نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است؛ اما با توجه به نوع خط آن، می‌توان قدمت آن را ترجیحاً از سده هشتم هجری تخمین زد. نسخه دارای 228 برگ و هر صفحه آن دارای 21 سطر است. همچنین نسخه فاقد جدول و آرایه‌های تزئینی است و عناوین به خط درشت‌تر و به رنگ سیاه نوشته شده‌اند و برگ آغازین نسخه نیز پارگی دارد.

نسخه حاضر، متن کتاب اخبار مکه ازرقی را از آغاز تا پایان آن در بر دارد که در صفحه 220ر از نسخه به پایان می‌رسد. در ادامه متن کتاب نیز دو رساله مختصر کتابت شده که رساله نخست، نامه مهدی عباسی به اهل مکّه است (برگ 220پ-224پ) و رساله دوم نیز به عنوان «افتخار الحرمین المحروسین مکة والمدینة»، مفاخره‌ای به زبان شعر میان دو شهر مکه و مدینه است (برگ 225ر-228ر).