بررسی سیر تحول فرآیند آموزش و راهنمای مذهبی حجاج در دوران قاجار و پهلوی

نوشتار پیش‌رو با استفاده از اسناد، منابع و گزارش‌های تاریخی به بررسی فرایند آموزش مناسک و هدایت مذهبی حجاج در کاروان‌های زیارتی می‌پردازد. زمان مورد مطالعه دوران تاریخی قاجار و پهلوی است و روش و رویکرد پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد.
مسئلة اصلی عبارت است از اینکه: فرایند آموزش و هدایت مذهبی حجاج و معتمران در کاروان‌های زیارتی دوره‌های تاریخی قاجار ـ پهلوی به چه شکل و متأثر از چه عواملی بوده؟ و در حوزة وظایف کدام‌یک از افراد، گروه‌ها و یا طبقات اجتماعی تعریف می‌شده است؟ دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهند که این مهم، ابتدا ازجمله وظایف مُطوّفان و مُزوّران (ادلاء) بوده؛ ولی ازآن‌رو که آنان قادر به پاسخگویی به پرسش‌ها، رفع شبهات و حل مشکلات شرعی نبوده‌اند، درگذر زمان و بنا بر نیاز و ضرورت‌ و با درخواست مردم، نهاد روحانیت عهده‌دار و متولی آن شده است.
از مشکلات و آسیب‌های موجود در این حوزه می‌توان به عدم وجود متون و منابع آموزشی و همچنین فقدان سازوکارهای نظارتی اشاره نمود که متأسفانه تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشته است.