سیاست و زیارت در حجاز: از آغاز تا سقوط خلافت عباسی

با توجه به اهمیت و مشروعیت‌بخشی حرمین شریفین به حکومت‌ها، زیارت حرمین شریفین در بیشتر ادوار با سیاست عجین شد؛ چراکه دولت‌های اسلامی صاحب نفوذ در حرمین هرگز خود را بی‌نیاز از بهره‌برداری از حج و زیارت در امور سیاسی ندیده‌اند. آنها برای بهره گرفتن از زیارت، اقدامات گوناگون عمرانی، رفاهی و فرهنگی را در حجاز انجام دادند تا دل‌های مسلمانان را به دست آورند. خلأ کار در این حوزه ایجاب می‌کرده تا رابطه بین حج و زیارت و تحولات سیاسی مشخص شود.

در پژوهش حاضر سیر تاریخی شکل‌گیری فرهنگ زیارت و مبانی و روند توسعه زیارتگاه‌ها در میان مسلمانان و فرق اسلامی و نحله‌ها در عصر عباسیان (۱۳۲ ـ ۶۵۶ ق.) از منظر تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. عباسیان در مدت طولانی حکومت خود می‌خواستند به نوعی بغداد را به مقری باشکوه برای آغاز و پایان مراسم حج تبدیل کنند. نیز علاقه داشتند مراسم مذهبی را با سیادت و ارتباط خانوادگی خلفا با خاندان رسالت پیوند دهند.

عباسیان در دوره اول دولت خود که عصر اقتدار بود، تا جایی که ممکن بود، خویشاوندان خود را بر امارت حرمین می‌گماشتند و تحولات این کانون‌های مقدس را به دقت زیر نظر داشتند. به جز عباسیان، دولت‌های دیگری مانند فاطمیان نیز که در دوره یادشده، در مقطعی بر حرمین سیادت یافتند، از زیارت در راستای اهداف خود بهره‌برداری می‌کردند. ارسال هدایا و کمک مالی به ساکنان حرمین، مرمت راه‌های منتهی به حرمین و تأمین امنیت زائران در مسیر، از آن جمله است.