سیزدهمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی «پژوهشنامه حج و زیارت» منتشر شد

شماره سیزدهم فصلنامه «پژوهشنامه حج و زیارت» ویژه تابستان 1400با هشت مقاله در موضوعات مرتبط با حج، زیارت و اماکن متبرکه از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

در این شماره این مقالات آمده است:

ارزیابی شرعی یا عرفی بودن مفهوم استطاعت / حمید موذنی بیستگانی، نادر مختاری افراکتی، امیرحمزه سالارزائی

وجوب حجة‌الاسلام، علاوه بر آنکه متوقف بر شرایط عامّه تکلیف است، مشروط به حصول استطاعت نیز می‌باشد. پیرامون چیستی استطاعت، اخبار فراوانی وارد شده است. مشهور فقها معتقدند که تفسیر شارع از موضوع استطاعت، واضح و روشن است. کاشف‌الغطا معتقد است این لفظ، اجمال دارد یا منصرف به فرد معهود در نظر شارع و متشرعین است. محقق سبزواری، معتقد است شارع در استطاعت مدنظرش، تعبد خاصی ندارد و تفسیر عرف را امضا نموده و اخبار مفسر استطاعت، ارشاد به‌حکم عرف است. در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی به نگارش درآمده، دیدگاه اخیر تقویت شده است.

بررسی فقهی وظیفه عاجز از تلفظ صحیح تلبیه / رضا عندلیبی، زهرا عشقی

یکی از واجبات احرام، تلبیه است که باید به‌صورت عربی و صحیح ادا شود؛ اما بسیاری از غیر عرب­زبانان از تلفظ صحیح تلبیه عاجزند و همین مسئله موجب اضطراب خاطر و نگرانی بسیاری از حجاج می‌شود و ازآنجاکه در مورد وظیفه این افراد، نظرات مختلفی توسط فقهای امامیه ارائه ‌شده است، شناخت فتاوای فقها در این مسئله و بررسی ادلة ایشان برای رسیدن به نظریة حق، کاملاً ضروری به نظر می‌رسد. نظرات متفاوت فقها برگرفته از روایات است، که پس از بررسی سندی و دلالی ادله، مشخص می­شود تنها ادله بدون اشکال در این موضوع، دو روایت صحیحه «مسعده» و معتبره «زراره» است که باید بین آنها جمع کرد و عرفی­ترین وجه جمع بین این دو روایت، جمع به نص و ظاهر است که مهم‌ترین نوآوری تحقیق نیز به شمار می‌رود. به این بیان که روایت مسعده در کفایت تلفظ اشتباه توسط عاجز صراحت دارد و روایت زراره در وجوب نایب گرفتن برای تلفظ تلبیه ظهور دارد که ـ با توجه به ‌صراحت روایت مسعده ـ دست از این ظهور کشیده و آن را حمل بر استحباب می­کنیم. بنابراین تلفظ تلبیه توسط افراد عاجز به هر نحوی که قادر به آن هستند، کافی است؛ اما احتیاط مستحب در این است که علاوه بر تلفظ ملحون، از استنابه نیز استفاده شود و احتیاط بیشتر در این است که ترجمه تلبیه نیز به آن افزوده شود.

چیستی احرام در حج و عمره با تأکید بر تحلیل اقوال با رویکرد کاهش آنها / محمد رحمانی زورندی

احرام در عمره و حج رکن و شرط صحت همه اعمال عمره و بسیاری از واجبات حج است. چیستی احرام از مباحث چالشی بوده و شاهد بر آن وجود بیش از ده قول در تعریف آن است.
این نوشته به روش کتابخانه‌ای و با انگیزه شناخت حقیقت احرام با رویکرد کاهش اقوال در حقیقت آن است. ابتدا از پیشینه مسئله سخن گفته شده و سپس با نگاهی گذرا از منشأ اختلاف و کثرت اقوال بحث به میان آمده است و در این رابطه به چهار عامل اشاره شده است.
در پایان پس از ارجاع تمام اقوال به چهار مبنای کلی و نقد و بررسی آنها، این نتیجه به‌ دست می‌آید که حقیقت احرام اعتبار شرعی مانند زوجیت و طهارت است که از سوی شارع بعد از تحقق اسباب اعتبار می‌شود. نوآوری مقاله بر نوشته‌های مشابه، افزون بر روش، عبارت است از: توجه به تاریخ تحول، تحلیل اقوال، ملاک‌شناسی مبانی و کاهش اقوال به چهار قول.

بررسی مشرعیت غسل زیارت / محمد فائزی، رضا پورصدقی، محمدجواد حیدری

زیارت اهل‌بیت(ع) در طول تاریخ از مهم‌ترین مسائل پیش روی مسلمانان به خصوص امامیه بوده و مسائل مربوط به آن نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است؛ از آن جمله غسل زیارت است که مشروعیت آن همواره مورد سؤال و بحث بوده است. از مجموع دلایل اثبات مشروعیت غسل زیارت، إجزای آن از وضو از دیدگاه بعضی از فقهاست. با توجه به اختلافی بودن مشروعیت این غسل بین فقها و عدم تأیید مشروعیت آن از دیدگاه مشهور فقهای معاصر، در نوشته حاضر به روش تحلیلی ـ اجتهادی از منابع کتابخانه‌ای مسئله بررسی شده است. نگارندگان با قرار دادن روایت جامعه کبیره در بین ادله اثبات مشروعیت و همچنین لحاظ ارتکاز متشرعین و تأیید آن با برخی روایات، در نهایت دیدگاه مشروعیت غسل زیارت را ترجیح داده‎اند.

پژوهشی نو در محدوده تربت حسینی / سید علی ربانی موسویان

تعیین محدوده تربت و حائر حسینی (ع) نقشی تعیین‌کننده در حدود و ثغور دو حکم استحباب اتمام نماز در حائر و اخذ تربت جهت استشفا دارد. این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی پس‌ از آنکه دیدگاه فقها را با نگاهی نقّادانه بررسی می‌کند و ادله روایی این باب را که به‌ظاهر مشتمل بر اختلافات بارزی است بازنگری نموده، در نهایت با دقت در ادله و بهره‌گیری از کلمات معصومان: و توجه به روح واژه‌ها و لحاظ نمودن تاریخ صدور احکام و در نظر گرفتن قرائن دیگر و با عنایت به فلسفه صدور حکم، به این نتیجه رسیده که مقصود از تربت حسینی(ع) همان مکانی است که حوادث روز عاشورا در آن به وقوع پیوسته و منطبق با ارض کربلا در زمان خود حضرت سیدالشهدا(ع) بوده و اعداد و ارقامی که در این رابطه گفته‌شده از باب بیان مراتب فضیلت و شرافت و اثر است؛ به‌طوری‌که مرقد مطهر مرکز دایره شفاست و هرچه نماز به آن نزدیک‌تر اقامه شود مطلوب‌تر است.

آسیب‌شناسی خدمت به حرمین در دوره معاصر و راهکارهای برون‌رفت از آن / محمدسعید نجاتی

در این پژوهش، ابتدا به مدد دانش‌های مختلفی چون تاریخ، حدیث، فقه، حقوق و اخلاق به وظایف خادم‌الحرمین به‌عنوان حکومت مسلط بر حرمین که میزبانی حج و عمره را پذیرفته اشاره‌ای می‌شود که خدمت فعلی به حرمین با شاخص‌سازی این ملاک‌ها و مقایسه آن با وضعیت موجود ارزیابی می‌شود. وضعیت موجودِ خدمت به حرمین، مستند به گزارش‌های علمی و خبری و نیز مشاهدات نویسنده در سفر به حرمین است. در کنار این ارزیابی انتقادی، و معرفی کاستی‌های فعلی خدمت به حرمین، برای رسیدن به وضعیت مطلوب خادم‌الحرمینی در تراز آموزه‌ها و فرهنگ اسلامی‌، پیشنهاد‌هایی ارائه می‌شود. این نوشتار، پژوهشی کتابخانه‌ای ـ میدانی و تحقیقی میان‌رشته‌ای است که دستاوردهای آن ارائه پیشنهاد‌های جدید درباره خدمت به حرمین شریفین است. این پیشنهاد‌ها در محورهای مدیریت عبادی، رفاهی، فرهنگی و مدیریت سیاسی عرضه ‌شده است.

بایسته‌های ادب حضور در زیارت با رویکرد مبتنی بر نظریه زمینه‌ای (مطالعه موردی حرم رضوی) / سید علی نقی ایازی

زیارت به عنوان یک واقعه، در هستۀ خویش برخوردار از مجموعه تعاملاتی است که عواملی می‌تواند آن را به مطلوبیت و جذابیت سوق داده و هدف از زیارت را تأمین کرده و بیشترین رضایت را برای زائر به ارمغان آورد و یا بالعکس تعاملات نارسا و مخدوش، می‌تواند موجب دلزدگی و تنفر از نقش را به وی تحمیل کند. به موجب این مهم، تحقیق پیش روی به ابعاد و اضلاع تعاملات اجتماعی مطلوب در سطوح مختلف، شامل: محتوای تعامل، محیط، ابزار و فضای حاکم، پرداخته و آراء مسئولان و متولیان به عنوان سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان زیارت مطلوب، خدمه به عنوان کنشگران خدمت‌دهنده، صاحب‌نظران زیارت‌پژوه و زائرین به عنوان مخاطبین زیارت و مبتنی بر ادب حضور در بارگاه منوّر رضوی را مورد مطالعه قرار داده است تا با ترسیم مختصات ادب‌ورزی در ساحت امام معصوم زیارت مطلوب را برای ارادتمندان ارائه دهد تا از پیرایش‌های نامطلوبی که بعضاً در زیارت‌ها دیده می‌شود، بزداید و به این دسته از سؤالات پاسخ خواهد داد. الزامات و بایسته‌های ادب حضور زیارت چیست؟ ادب حضور در پیشگاه امام معصوم(ع) دارای چه مختصاتی است؟ شرایط محیطی چه تأثیری در تحقّق ادب حضور دارد؟ وظیفة متولیان آستانه عتبات در این رابطه چیست؟
یافته‌های تحقیق در شش مقولة بسترها و زمینه‌های ادب‌ورزی، مسئولیت متولیان جهت تحقق ادب، ادب حضور خدمه، ادب حضور زائر، شرایط مداخله‌گر ادب‌ورزی و آثار ادب حضور تنظیم گشت و مدل ادب‌ورزی در سطح تعامل با عاملان مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

بازمهندسی دیپلماسی حج با رویکرد آینده‌پژوهی / حسن بشارتی‌راد

الگوی تشریعی فریضه‌ حج به گونه‌ای است که منظومه‌ا‌ی از برکات فردی و جمعی و نیز منافع مادی و معنوی را برای آحاد امت اسلامی و کلان جامعه اسلامی فراهم ساخته است. اجتماع میلیونی، بازه‌ زمانی مشخص، دامنه‌ جغرافیایی معین، همگرایی حول محور باورهای مشترک و...، حج را از ظرفیتی بی‌بدیل با کارکردهای گسترده و متنوع برخوردار ساخته است. ولی پرسش اساسی این است که چه میزان از ظرفیت‌ یادشده تحقق یافته و جهان اسلام در راستای دستیابی به اهداف و کارکردهای حج با چه چالش‌هایی روبه‌رو بوده و بایسته‌های آن کدام است؟
نوشته حاضر سعی دارد در پاسخ به پرسش‌های یادشده، با تکیه بر نمایه‌هایی از فلسفه تشریع حج و با استفاده از روش تحلیل مضمون، دیپلماسی حج را به عنوان دالّ مرکزی در مقابله با چالش‌ها و تحقق بخشیدن اهداف معرفی کند و در همین راستا، ترسیم چشم‌انداز روشن از طریق بازمهندسی دیپلماسی حج با رویکرد آینده‌پژوهی را به عنوان راهبرد اساسی و نقطه کانونی دانسته و انعطاف‌پذیری لازم نسبت به عبرت‌آموزی از تجربه‌های چهار دهه گذشته را شرط لازم آن می‌داند. در این میان، ضمن تبیین برخی بایسته‌های بازمهندسی دیپلماسی حج از قبیل همگرایی نخبگانی، معرفی الگوهای نو، خنثا‌سازی حربه ایران‌هراسی و شیعه‌ستیزی و...، گفتمان‌سازی و بصیرت‌افزایی نسبت به ضرورت توسعه و تعمیق دیپلماسی حج مورد تأکید قرار گرفته و به دلیل تنوع و تکثر عرصه‌های گفتمانی در بستر حج، کاربست دیپلماسی گفتمانی را پیشنهاد کرده است.

دسترسی به متن کامل مقالات از طریق سامانه نشریه امکانپذیر است.