ایران بالاترین رتبه تولید و دسترس‌پذیری منابع حج را دارد

همزمان با هفته پژوهش و در راستای بررسی وضعیت حج‌پژوهی در کشورهای مختلف، نشست علمی «حج‌پژوهی در جهان امروز: روندها، اقدامات و آثار نوپدید» با سخنرانی آقای پیمان اسحاقی، دانشجوي دكتراي تاریخ خاورمیانه و مطالعات اسلامی در دانشگاه آزاد برلین، روز سه‌شنبه (23 آذر ماه) از ساعت 10 تا 12 صبح در پژوهشکده حج و زیارت در قم برگزار شد.

آقای اسحاقی در بخش نخست سخنان خود این پرسش را مطرح کرد که حج برای عرصه دانشگاهی چه اهمیتی دارد؟ و افزود: سه دلیل برای توجه دانشگاهیان به حج وجود دارد. دلیل اول اینکه در حدیث معروفی که اهل سنت مطرح می‌کنند حج یکی از ارکان پنجگانه اسلام است، مسئله تاریخ حج و افزایش تعداد حج‌گزاران و حضور زائران از کشورهای مختلف دلایل دیگر توجه دانشگاهیان به حج است.

تعداد حج‌گزاران اروپایی مدام بیشتر می‌شود

این پژوهشگر حج ادامه داد: مسلم است که در آینده بسیاری از مشاغل تحت تأثیر دیجیتالی شدن جهان، از بین می‌روند به غیر از مسئله گردشگری؛ بر همین اساس هم اجماعی است که تعداد حج‌گزاری در آینده افزایش پیدا خواهد کرد. طی چند دهه گذشته نیز تعداد حج‌گزاران از اروپا دو برابر شده و پیش‌بینی می‌شود باز هم بیشتر شود.

وی به چالشی که بین پژوهشگران مسلمان در خصوص نگاه به حج به عنوان گردشگری وجود دارد اشاره کرد و گفت: برای فهمیدن حج از این پس باید از نظریه‌های گردشگری استفاده کرد؛ البته برخی از جمله عالمان دینی با این مسئله مخالف هستند و می‌گویند حج ذاتی دارد و در آن مسائلی از قبیل اخلاص و ارتباط با خدا و ... موجب می‌شود که آن را از گردشگری متمایز کند، اما انصاف این است که اتفاقی که امروزه تحت عنوان حج‌گزاری رخ می‌دهد، بسیار به گردشگری نزدیک است و عموم سیاست‌گذاران در حوزه حج هم همین نگاه گردشگری را به آن دارند و در تلاش برای افزایش زائران هستند.

افزایش توجه به حج در آکادمی‌های بین‌المللی

اسحاقی این مسئله را متذکر شد که توجه به حج در دهه گذشته در آکادمی‌های بین‌المللی افزایش یافته و بیشتر هم خواهد شد و گفت: آنچه مشخص شده این است که اهمیت حج‌گزاری در طول تاریخ بیشتر از آن چیزی بوده که فکر می‌کردیم. طی یک دهه گذشته با انتشار منابع دسته اول، سفرنامه‌های قدیمی و ... مربوط به حج انفجار عظیمی از اطلاعات در این زمینه رخ داده و می‌توان گفت آنچه طی این دهه منتشر شده با تمام آنچه تا به امروز تولید شده بود برابری می‌کند. آنچه ما در ایران در خصوص آثار دسته اول حج داریم در جهان بی‌نظیر است و این منابع دسته اول موجب علاقه‌مندی پژوهشگران به ارائه مباحث جدید شده است. مثلاً «روابط علمای شیعه بحرین با علمای صفوی با محوریت حج» موضوع پژوهش یک دانشجوی آمریکایی است.

۹۰ درصد پژوهش‌ها در خصوص حج مربوط به پزشکی و مهندسی است

وی در ادامه به تشریح این مسئله پرداخت که حج‌پژوهی در چه رشته‌ها یا زمینه‌های پژوهشی انجام می‌شود و گفت: ۹۰ درصد پژوهش‌ها در زمینه حج در زمینه علوم انسانی انجام نمی‌شود بلکه در زمینه مهندسی و پزشکی معطوف به حج است. بسیاری از پژوهش‌های پزشکی برای بررسی بیماری‌ها در گردهمایی‌های انسانی است و به طور متوسط در ۱۰ سال گذشته هفته‌ای یک مقاله در این خصوص منتشر شده و تقریباً نسبت همه بیماری‌های واگیردار و حج بررسی شده است.

این پژوهشگر حوزه حج افزود: در زمینه مهندسی هم پژوهش‌های زیادی در دهه گذشته در مورد حج انجام شده که معطوف به لجستیک، ارتباطات، دستبندهای هوشمند و ... است که پژوهش‌های زیادی در خصوص آن انجام می‌شود و دولت سعودی هم از این پژ‌وهش‌ها حمایت می‌کند.

وی در خصوص آثار تولید شده در حوزه حج نیز گفت: این آثار از لحاظ گونه در قالب کتاب، مقاله، پایان‌نامه، نقد کتاب و نقد مقاله منتشر شده است و کتاب‌ها یا تک‌نگاری و یا مجموعه مقاله است. البته در ایران انتشار مجموعه مقاله کمتر است در حالی که در دنیا کتاب‌های خوب در قالب مجموعه مقاله منتشر می‌شود.

اسحاقی ادامه داد: بهترین کارها در زمینه حج‌پژوهی در علوم انسانی در قالب پایان‌نامه‌ها منتشر می‌شود به خصوص پایان‌نامه‌هایی که در آمریکا و کانادا کار می‌شود. نگارش پایان‌نامه در دانشگاه‌های معتبر آمریکا شش تا هشت سال طول می‌کشد و دانشجو باید به دو زبان غیر انگلیسی مسلط باشد، کار میدانی انجام دهد و فصل به فصل آن را بررسی کنند؛ به همین دلیل پایان نامه ضعیف در آنجا اصلاً دفاع نمی‌شود.

وی به نقد پایان‌نامه‌های انجام شده در ایران در خصوص حج پرداخت و گفت: معمولاً موضوعاتی مثل «حج در خراسان» و موضوعاتی مشابه را مطرح می‌کنیم که در آنها یک منطقه مکانی در یک بازه زمانی تعریف و حج در آنجا بررسی می‌شود، اما آنچه در آثار بین‌المللی به آن توجه می‌شود بررسی حداقل یک مفهوم با چنین موضوعاتی است.

پیوند زدن یک مفهوم به حج در پژوهش‌های بین‌المللی

این پژوهشگر حج تحلیل کرد: در پژوهش‌های خارجی یک مفهوم که مورد توجه مباحث آکادمی کنونی است مثل تغییر از یک امپراتوری به اپراتوری بعدی، مسیرهای گذر، مادیت، زنان، جهانی شدن در آن زمان، اقلیم، محیط زیست و ... را بررسی می‌کنند و این مفاهیم را با حج گره می‌زنند اما ما این کار را نمی‌کنیم و باید این مشکل پژوهشی اصلاح شود. در حالی که چنین موضوعاتی ترند و به روندهای پژوهشی تبدیل می‌شوند.

وی اظهار کرد: یکی از دلایل اینکه آثار مربوط به اربعین ما در جهان خوانده نمی‌شود این است که مسئله مرز و بررسی آن نادیده گرفته می‌شود. مرزاندیشی و مسئله آن اکنون یکی از مباحث مهم آکادمیک است. مرزها در تاریخ سیاسی‌ کشورها مهم بوده و اکنون در جهان مورد توجه است. اینها ترندهای جهانی است و می‌توان نقش جاده‌ها در خصوص حج را بررسی کرد.

این پژوهشگر حج افزود: در خصوص حج نقش یک محور مواصلاتی بیشتر از آن چیزی بوده که ما فکر می‌کردیم. مادیت در زندگی دینی اهمیت کمتری از باورها ندارند لذا در خصوص فرهنگ مادی در حج کتاب نوشته می‌شود. مسئله اقلیت‌های مسلمان، پراکندگی مسلمان‌ها در جهان و مهاجرت که یک واقعیت جهانی شده در مسئله حج به موضوعات جهانی تبدیل شده است و ۲۰ مفهوم در ۱۰ سال گذشته مرتبط با حج‌گزاری بررسی شده است.

بیش از نیمی از پژوهش‌ها در زمینه حج در آمریکا انجام می‌شود

وی گفت: در آکادمی‌های بین‌الملل بیش از نیمی از پژوهش‌ها در زمینه حج در آمریکا انجام می‌شود. لذا زبان انگلیسی و کشور آمریکا بار اصلی حج‌پژوهی جهان را در سطح بین‌الملل به خود اختصاص داده‌اند ولی به زبان‌های آلمانی و فرانسوی به اندازه انگشتان دست آثار نداریم. برای حج‌پژوهی کسانی هستند که فارسی یاد می‌گیرند چراکه منابع اصلی در این زمینه به فارسی متعدد است.

اسحاقی مسئله اصلی کشورهای اروپایی در زمینه حج را حج‌گزاری مسلمانان مهاجر آن کشورها دانست و گفت: برای آنها تاریخ حج مهم نیست، مسئله آنها این است که برای جمعیت مسلمانی که طی یک سفر بین‌المللی به خاورمیانه می‌روند، چه اتفاقی رخ می‌دهد. در دانشگاه لیدز پژوهشگری به نام «مک‌لو» در مورد حج‌گزاری مسلمانان بریتانیا پژوهشی انجام داد و نمایشگاهی نیز برگزار شد. در ادامه نیز مقاله سیاست‌گذارانه خطاب به وزارت کشور بریتانیا در خصوص حج ارائه شد.

وی ادامه داد: برای کشور دانمارک مسئله این است که مسلمانان نسل دومی که ۴۵ روز به عربستان می‌روند، چه تغییری می‌کنند. آیا می‌روند که مسلمان بهتری شوند؛ که این برای دولت بهتر است اما اگر می‌روند که به آدم‌های تندرویی تبدیل شوند، خوب نیست.

این پژوهشگر ایرانی که در دانشگاه برلین کشور آلمان مشغول تحصیل بوده و در حال پژوهش در زمینه حج است، خطاب به پژوهشگران حاضر در نشست گفت: تصور ما از آکادمی‌های غربی، شرق‌شناسانه است اما این تفکر تغییر کرده است. در دانشگاه شیکاگو در دوره مقدماتی اسلام‌شناسی ۲۰ دانشجو حضور دارند که ۱۸ نفر آنها مسلمان و ۱۵ نفر نسل دوم شهروند آمریکا هستند و با استادی مسلمان این درس را می‌گذرانند.

وی ادامه داد: اکنون فضا کاملاً تغییر کرده است؛ استاد مسلمان است، دانشجویان مسلمان هستند، حمایت‌کننده هم موقوفه مسلمان است؛ امروزه یک بچه در بریتانیا از اول ابتدایی تا پایان مدرسه ممکن نیست همکلاسی مسلمان نداشته باشد. اکنون مسائلی مطرح است مثل اینکه مدرنیته ایرانی نه تنها به دلیل سفر به اروپا بلکه به دلیل سفر حج رخ داده است. سؤال پژوهشگران آمریکایی اکنون این است که چطور در شهر مکه با حضور فرق و تفکرات مختلف صلح برقرار بوده است .

تروریست‌ها هیچکدام به حج نرفته‌اند

اسحاقی افزود: در پژوهش‌های حج چهارچوب‌های اصلی مثلاً فمینیسم یک مسئله شده و پژوهش در زمینه حج‌گزاری زنان مسلمان انجام می‌شود. اکنون مسئله زائر پس از حج مطرح است؛ اروپایی‌ها چندین پژوهش در زمینه وضعیت زائران پس از حج دارند که چه اتفاقی برای آنها می‌افتد. پژوهش‌های متعددی نشان داده مسلمانانی که مرتکب اعمال افراطی و تروریستی می‌شوند تقریباً هیچ کدام سابقه مذهبی و سفر حج ندارند و متدین نیستند. بیشتر آنها بچه‌های مسلمان نسل دومی ضعیفی هستند که در جامعه خود عقب مانده بودند و یک سلفی این فرد را مذهبی کرده و فاصله آشنایی این بچه با یک سلفی تا مرتکب اعمال ترویستی شدن شاید یک هفته هم به طول نینجامد. این پژوهش‌ها مشخص کرد کسانی که حج می‌روند شهروندان خوبی هستند؛ البته نمونه‌هایی هم داریم که وهابیون آنها را پیدا کرده‌اند و ارتباط با آنها موجب شده کارهای خلافی مرتکب شوند.

ایران بالاترین رتبه تولید و دسترس‌پذیری مباحث علمی حج را دارد

این پژوهشگر حج در ادامه سخنان خود به این مسئله اشاره کرد که پنج کشور اسلامی ایران، عربستان سعودی، ترکیه، مصر و در رتبه‌های آخر مالزی تولیدات جدی علمی در زمینه حج دارند و گفت: در بحث منابع اولیه مثل سفرنامه، رساله‌‌های قدیمی و اسناد حج بدون شک بین کشورهای اسلامی ایران با فاصله زیاد بالاترین رتبه را در تولید، دسترس‌پذیر کردن و ارائه عمومی دارد. «ویکی حج» که در ایران داریم در هیچ کشور اسلامی نداریم. کتابخانه آنلاین حج در ایران در هیچ کشور اسلامی وجود ندارد. منابع حج به زبان فارسی کم‌نظیر است و تصور نسبت به حج را در جهان تغییر داده است. ما منابع اولیه خوبی داریم اما سیستم پایان‌نامه نویسی و کیفیت پژوهشی ما ضعیف است.

این پژوهشگر ادامه داد: همین منابع موجب شده در مورد حج‌گزاری ایرانی‌ها در کشورهای مختلف تحقیقات متعددی در جهان در حال انجام باشد. مثلاً «توماس اکرک» در جنوب آلمان در مورد سفرنامه فرهاد میرزا و «پیوت باختین» استاد فعلی دانشگاه ورشو در لهستان در مورد حج‌گزاری سه نفر از زنان مشهور قاجاری تحقیق کرده و پایان‌نامه نوشته‌اند.

وی در خصوص اینکه در کشور عربستان چه نگاه و رویکردی به حج وجود دارد؟ گفت: سیستم دانشگاهی سعودی قوی نیست؛ پایان‌نامه با منابع اولیه نوشته می‌شود اما کیفیت پژوهش خوب نیست و سیاست‌گذاری پژوهشی هم معطوف به علوم انسانی انتقادی نیست.

اسحاقی ادامه داد: وزیر حج عربستان دکترای کامپیوتر دارد و نگاهش این است که با مسائل لجستیک، نرم‌افزاری و سخت‌افزاری مسائل مرتبط با حج را حل کنند و از آنجایی که در حج پژوهشی سهم تاریخی بزرگی برای عثمانی‌ها و مملوکی‌ها(مصر و ترکیه) باید قائل شد و سعودی‌ها نمی‌خواهند این واقعیت تاریخی را بپذیرند، از پژوهش تاریخی هم استقبال‌ نمی‌کنند.

وی افزود: سعودی‌ها می‌خواهند هویت جدید برای خود ایجاد و مطرح می‌کنند که قبل از اسلام هم عربستان وجود داشته و سنگ نوشته‌های بزرگ تاریخی مربوط به قبل از اسلام در عربستان کشف شده است که برای بررسی آنها با دانشگاه‌های بزرگ قرارداد امضا کرده‌اند.

تعدادی از کتاب‌های خارجی مطرح در حوزه حج

این پژوهشگر حج در ادامه به معرفی تعدادی از کتاب‌های خارجی مطرح در حوزه حج پرداخت و به پژوهشگران حاضر در نشست توصیه کرد این کتاب‌ها را ترجمه کنند و گفت: کتاب THE HAJ پترسون کتاب مهمی است. کتاب «مهمانان خدا زیارت و سیاحت در جهان اسلام» انتشارات دانشگاه آکسفورد نوشته رابرت بیانچی (این کتاب در ایران ترجمه شده است)، کتاب «حج؛ زیارت در اسلام» که توسط دو استاد دانشگاه کرنل در آمریکا نوشته شده و توسط انتشارات کمبریج منتشر شده نیز به مسئله لجستیک در حج پرداخته است و کتاب «مکه و عدن» نوشته ویلر است. ویلر دانشمند مهمی است که مکه و مدینه پیش و صدر اسلام را بررسی کرده است که می‌تواند مورد استفاده محققان ایرانی قرار گیرد.

وی افزود: کتاب ثریا فاروقی با عنوان «زائران و سلاطین؛ حج در دوره عثمانی»، بر هم‌کنش‌های جهانی از خلال زیارت و اینکه مردم در حج همدیگر را می‌دیدند اختصاص دارد و کتاب مهمی است. مایکل کریستوفرلو استاد تاریخ دانشگاه اکلاهمای آمریکا نیز پایان نامه و در ادامه کتابی با عنوان «پادشاهی مکه در دوره عثمانی‌ها و حج‌گزاری از اقیانوس هند» را انجام و به بررسی بهداشت آب‌ها در دوره عثمانی پرداخته است. کتاب «طولانی‌ترین سفر؛ حج‌گزاری مسلمانان جنوب شرق آسیا» نوشته نویسنده آمریکایی در مورد سفر دریایی مسلمانان مالزی که ماه‌ها در دریا سفر می‌کردند تا به حج برسند نیز از کتاب‌های ارزشمند و جالب این حوزه است.

اسحاقی در بخش پایانی سخنان خود در خصوص خلأها و نقص‌های موجود در حوزه حج‌پژوهی، گفت: هنوز در جهان ژورنال تخصصی حج نداریم. مرکز تخصصی برای پژوهش‌های حج در دانشگاه‌های خارجی هم نداریم. همچنین رشته مطالعات حج و یا رشته‌ای با گرایش حج هم نداریم. در خصوص استعمار و حج، جنگ‌های صلیبی و حج و مسیر حج مقاله‌های زیادی نوشته شده و نیاز به ترجمه برخی تک‌نگاری‌های منطقه‌ای داریم. در خصوص حج‌گزاری مسلمانان روسیه نیز کتاب‌های خوبی نوشته شده که باید ترجمه شوند.

وی با تأکید بر اینکه قطعاً حج‌پژوهی در آینده گسترش پیدا می‌کند، گفت: در خصوص استفاده از هوش مصنوعی در حج و حج هوشمند ده‌ها مقاله منتشر شده، اپلیکیشن‌های حج روسی نیز توسط یک خانم روسی مطالعه شده که می‌توان از این مقاله‌ها استفاده کرد.