نسخه منظومه کعبه‌نامه در کتابخانه بریتانیا

معرف: احمد خامه‌یار

منظومه مفصلی است به زبان ترکی عثمانی، سروده عبدالرحمن بن عبدالله آقشهری، متخلص به «غباری» (د. 974ق)، صوفی و شاعر ترک در سده دهم هجری. موضوع این منظومه، تاریخچه خانه کعبه از آغاز پیدایش آن و تاریخ مرمّت‌ها و بازسازی‌های آن در دوره‌های بعدی، با تأکید بر مرمّت کعبه در دوره سلطان سلیمان قانونی و شرح برخی دیگر از اقدامات عمرانی حکومت عثمانی در مکه است. بخش‌های پایانی منظومه نیز به فضایل و آداب حج و زیارت قبر رسول خدا (ص) اختصاص دارد.

غباری در تصوف پیرو طریقت نقشبندیه و مرید شیخ عبداللطیف افندی (د. 971ق) ـ از مشایخ تکیه نقشبندیه استانبول ـ بود. او چندی به کتابت در دربار عثمانی و مدتی به عنوان معلم فرزند شاهزاده بایزید مشغول بود. پس از اختلاف میان بایزید و سلیم دوم و تبعید بایزید به ایران، غباری مدت کوتاهی به زندان افتاد. غباری سال‌های پایانی عمر خود را در مکه مکرمه سپری کرد و همانجا در سال 974ق از دنیا رفت و در قبرستان معلات مکه به خاک سپرده شد.

از غباری لااقل هفت اثر به‌جا مانده که همه آنها منظوم و عمدتاً به ترکی عثمانی سروده شده و تنها یک اثر وی، مثنوی شبستان خیال، به زبان فارسی است. موضوع بیشتر آثار وی در حوزه ادبیات دینی، همچون تاریخ و فضائل کعبه، مناسک حج و نیز تصوف است؛ اما از میان این آثار، منظومه سلیمان‌نامه، جنبه تاریخی دارد و موضوع آن شرح وقایع و فتوحات سال‌های نخست دوره حکومت سلطان سلیمان قانونی است.

بر اساس ماده تاریخ پایان منظومه کعبه‌نامه، غباری آن را در مکه مکرمه در سال 963ق سروده است. برای این اثر لااقل هشت نسخه خطی شناخته شده است که شش نسخه در کتابخانه‌های ترکیه و دو نسخه در کتابخانه‌های اروپایی (کتابخانه دولتی برلین و کتابخانه بریتانیا) نگهداری می‌شود. نسخه‌های کعبه‌نامه معمولاً مصوّر به نقاشی‌هایی است که موضوع آنها کعبه (در دوره‌های مختلف آن) و بخش‌های مختلف مسجدالحرام و برخی از دیگر اماکن مقدس است.

نسخه کعبه‌نامه در کتابخانه بریتانیا به شماره Or 6983، دارای 120 برگ به ابعاد 14.3×21.3 سانتی‌متر است. متن منظومه به خط نستعلیق نازیبا و مجدول به شنگرف است. نسخه فاقد نام کاتب و تاریخ کتابت است، اما احتمالاً در سده 12 هجری کتابت شده. همچنین دارای عنوان و سرلوح در صفحه آغاز متن، و 12 نگاره از کعبه و اماکن مقدس (از جمله مسجدالنبی در دو صفحه روبه‌روی هم و مسجدالاقصی) است.