نسخه خطی انیس الحجّاج در مجموعه خلیلی؛ نسخه‌ای مسروقه از هند؟

معرف: احمد خامه‌یار

انیس الحُجّاج، اثر صفی بن ولی قزوینی (زنده در 1090ق)، رساله فارسی نه چندان مفصّلی است که موضوع آن، شرح سفر دریایی حج از شبه قاره هند و بیان آداب و اعمال حج و توصیف حرمین شریفین و اماکن مقدسه آن است. این اثر به جهت آنکه از نخستین نمونه‌های شناخته شده از سفرنامه‌های حج از هند به شمار می‌آید، از ارزش تاریخی ویژه‌ای در تاریخ حج‌گزاری مسلمانان شبه قاره برخوردار است. ¹
مؤلف این اثر، صفی بن ولی قزوینی، معاصر اورنگ‌زیب (حکومت: 1067-1118ق) پادشاه گورکانی هند و از اعضای حلقه علمی و ادبی زیب‌النساء (د. 1114ق)، دختر دانشور اورنگ‌زیب بوده است. او صاحب آثار و تألیفاتی بوده که برخی از آنها، از جمله زیب‌التفاسیر (ترجمه فارسی تفسیر مفاتیح‌الغیب یا تفسیر کبیر امام فخر رازی) و انیس الحجّاج را به درخواست زیب‌النساء نگاشته است. ²
قزوینی سفر حج خود را در رمضان 1087ق آغاز کرد و حدود یک سال بعد، در 1088ق به هند بازگشت. انیس الحُجاج بیش از آنکه یک سفرنامه به معنی مصطلح، و بیشتر دربر دارنده شرح مشاهدات و خاطرات روزانه مؤلف در طول سفر باشد، یک کتاب راهنمای سفر حج است که در آن به اختصار، مسیر سفر و آداب و مناسک حج و توصیف اماکن مقدس حرمین، شرح داده شده است ³
از این اثر نسخه‌های خطی اندکی در هند، بریتانیا و ایران شناخته شده است که از میان همین نسخه‌های اندک، شماری از آنها، از جمله نسخه شماره Mss. 1025 در مجموعه هنر اسلامی ناصر خلیلی در لندن و نسخه شماره 58.22 در موزه Chhatrapati Shivaji Maharaj Vastu Sangrahalaya در بمبئی، نسخه‌هایی مصوّر با نگاره‌هایی زیبا و نفیس به سبک گجراتی هستند.
من پیش از این در مقاله مفصّلی که درباره انیس الحجّاج نوشته‌ام، با بررسی محتوای متنی و تصویری نسخه‌های خطی این اثر، و با تأکید بر نگاره‌های هنری نسخه مجموعه خلیلی لندن، چنین نتیجه گرفتم که انیس الحُجاج، برخلاف اثر راهنماگونه مصوّر دیگری همچون فتوح الحرمین محیی لاری که مورد استقبال عموم بوده، اثر راهنماگونه‌ای تقریباً مخصوص دربار بوده است.
من در همان مقاله، در جایی که به معرفی نسخه‌های خطی این اثر پرداختم، اشاره کردم به اینکه در کتابخانه دارالمصنّفین آکادمی شبلی در اعظم‌گره، نسخه‌ای از انیس الحجّاج وجود داشته که در نگارش دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره به آن استناد شده ⁴، اما در فهرست منتشر شده نسخه‌های خطی فارسی این کتابخانه، نشانی از این نسخه به چشم نمی‌خورد. ⁵
پس از انتشار مقاله فوق، خانم دکتر لیلا عبدی خجسته من را از وجود مقاله‌ای قدیمی به زبان اردو در معرفی نسخه خطی انیس الحجّاج در کتابخانه دارالمصنّفین آکادمی شبلی مطلع ساختند که به قلم شاه معین‌الدین ندوی (1903-1974)، از صوفیان معاصر شبه قاره، در یکی از شماره‌های مجله معارف (چاپ هند) منتشر شده است. ⁶
با مراجعه به این مقاله، متوجه شدم که شماری از مشخصات نسخه متعلق به کتابخانه یاد شده، از جمله نگاره‌های هنری آن، منطبق بر مشخصات نسخه مجموعه خلیلی لندن است. به ویژه تعداد نگاره‌های نسخه و زیرنویس‌های آنها، که مرحوم ندوی در مقاله خود آنها را شرح داده، کاملاً منطبق بر نگاره‌های نسخه لندن است.
بدین ترتیب نتیجه بررسی خودم و این احتمال که نسخه مجموعه خلیلی لندن، نسخه‌ای مسروقه از کتابخانه دارالمصنّفین باشد را به اطلاع سرکار خانم عبدی رساندم و ایشان تصمیم به پیگیری مسئله از مدیران کتابخانه یاد شده گرفتند. با تعطیلی چند ماهه کتابخانه به علت فراگیری جهانی ویروس Covid-19، نتیجه این پیگیری چندی به تأخیر افتاد.
سرانجام پس از بازگشایی کتابخانه دارالمصنّفین، خانم دکتر عبدی مسئله را پیگیری کردند. پاسخ مسئولین آنجا چنین بود که: حدود 30 سال پیش چند مدال، فرمان و نسخه خطی از کتابخانه به سرقت رفت که در میان آنها نسخه خطی انیس الحجّاج نیز بود. بعداً همه اشیای مسروقه پیدا شدند، به‌جز نسخه انیس الحجّاج.
بر اساس نتیجه این بررسی و پیگیری‌ها، نگارنده معتقد است که نسخه مجموعه خلیلی لندن، ظاهراً همان نسخه کتابخانه دارالمصنّفین آکادمی شبلی است که پس از سرقت از کتابخانه، به طریقی نامعلوم سر از لندن درآورده و به مجموعه خلیلی راه یافته. این مسئله تفسیرگر آن است که چرا در فهرست نسخه‌های خطی فارسی این کتابخانه، هیچ اشاره‌ای به وجود نسخه انیس الحجّاج در آنجا نیست.

پی نوشت:

۱. این سفرنامه اخیراً اینجا تصحیح و منتشر شده است: «انیس الحُجّاج؛ سفرنامه حج از سال ۱۰۸۷-۱۰۸۸»، به کوشش: رسول جعفریان، نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، دفتر ۱۵، زیر نظر: رسول جعفریان، قم: نشر مورخ با همکاری کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ۱۳۹۸، ص۶۲۷-۷۰۹.

۲. برای آگاهی بیشتر درباره قزوینی و آثار وی بنگرید: «تفسیر زیب‌التفاسیر از صفی بن ولی قزوینی به نام زیب‌النساء بیگم دختر اورنگ‌زیب»، رسول جعفریان، پیام بهارستان، دوره جدید، ش۱۰، ۱۳۸۹.

۳. «انیس الحجّاجِ صفی بن ولی قزوینی: راهنمای مصوّر سفر دریایی حج از هند»، احمد خامه‌یار، میقات حج، شماره ۱۰۷، بهار ۱۳۹۸، ص۲۹-۶۰.

۴. «انیس الحجاج»، ظفر الاسلام، دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ ۱، ۱۳۸۴، ج۱، ص۶۷۱.

۵. مشخصات این فهرست به شرح زیر است: فهرست نسخ خطی کتابخانه دار المصنّفین شبلی اکادمی ـ اعظم‌گره (اتراپرادش) هند، دهلی‌نو: مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با همکاری کتابخانه دار المصنّفین شبلی اکادمی اعظم‌گره، چاپ۱، ۱۳۹۰/۲۰۱۱م.

۶. «انیس الحُجّاج»، شاه معین‌الدین احمد ندوی، معارف، جلد ۹۳، عدد ۱، شعبان ۱۳۸۳ق / ژانویه ۱۹۶۴، ص۵-۲۴.