شبهه: شکايت از قيافه ظاهري اميرالمؤمنين (علیه السلام)

شبهه: شکايت از قيافه ظاهري اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)}

برخي معتقدند حضرت فاطمه _{(علیها السلام)} قيافه ظاهري همسرش را دوست نداشت؛ ازاين‌رو نزد پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} از قيافه ايشان ايراد مي‌گرفت؛ درحالي‌که چنين عملي صحيح نيست. مستند آنها اين روايت است:

وقتي رسول خدا _{(صلی الله علیه و آله)} خواست حضرت فاطمه‌ _{(علیها السلام)} را به ازدواج امام علي _{(علیه السلام)} درآورد، او را نهاني از اين موضوع آگاه کرد. حضرت فاطمه _{(علیها السلام)}فرمود: اي رسول خدا، تو به آنچه در پيش است، آگاه‌تري؛ اما زنان قريش در مورد او به من مي‌گويند که او مردي شکم‌کوتاه و داراي دستاني دراز است که‌ استخوان‌هاي پُرگوشت و ضخيم و پيشاني پُر از مو و چشماني درشت و سر و گردني به هم نزديک و دندان‌هايي بيرون‌زده دارد و هيچ ثروتي ندارد.^[1]

پاسخ شبهه

1. حضرت فاطمه (علیها السلام) از ظاهر اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} شکايت نمي‌کند؛ بلکه از طعنه‌ها و سرزنش زنان قريش شکايت مي‌کند: «أَنَّ نِسَاءَ قُرَيْشٍ تُحَدِّثُنِي عَنْهُ أَنَّهُ رَجُلٌ دَحْدَاحُ‏ الْبَطْنِ‏ طَوِيلُ الذِّرَاعَيْنِ ضَخْمُ الْکرَادِيسِ».^[2] پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} نيز، با ردّ کردن طعنة زنان قريش، به دخترش دلداري مي‌دهد.

2. بنا بر روايتي که قمي در تفسيرش بيان کرده است، وقتي پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} آن توصيفات زنان قريش را مي‌شنود، آن صفات را توضيح مي‌دهد؛ مثلاً «بطين» بودن امام علي _{(علیه السلام)} را چنين توضيح مي‌دهد: «اينکه گفتي علي بطين است؛ چون او مملو از علمي است که خداوند به او عطا کرده است».[3] همچنين در روايات ديگر نيز پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} را به «بطين من العلم»[4] توصيف مي‌کند که يعني مملو از علم است؛ اما متأسفانه در برخي روايات، «من العلم» حذف شده است.

حضرت _{(صلی الله علیه و آله)} صفت «طويل الذراعين» را چنين توضيح مي‌دهد: «اگر دستان او بلند است، از آن روست که خدا دستان او را بلند خلق کرد تا با آن دشمنان خدا و رسولش را بکشد» و درباره صفت «عظيم العينين» مي‌فرمايد: «اينکه گفتي علي انزع و چشم‌درشت است، درحالي‌که خداوند، حضرت آدم را چنين خلق کرده است و انزع يعني او خالي از شرک است».^[5]

«دحداح» يعني قصير و کوتاه^[6] و «دحداح البطن» يعني شکم بسيار بزرگي نداشت. «ذراع» از آرنج تا انگشتان را گويند. «کراديس» يعني استخواني که با انبوهي از گوشت پوشيده باشد[7] و «ضخم» يعني ستبر و کلفت.[8] با توجه به اين معاني، معناي روايت تفسير قمي اين مي‌شود:‌ «امام علي _{(علیه السلام)} مردي بود با شکمي کوتاه (يعني شکم‌بزرگ نبود) و دستاني کشيده و بازوان و بدني ستبر و پُرگوشت». تمام اين اوصاف، مدح و زيبايي يک مرد است که بدني ستبر و قوي داشته باشد. پس اين تعابير، مدح است؛ نه ذم.

3. همچنين در برخي روايات، ظاهر اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} چنين توصيف شده است: «عليّ ضخم البطن، ضخم مشاشة المنکب، ضخم عضلة الذراع، دقيق مستدقها، ضخم عضلة الساق دقيق مستدقها».[9]

نخست کلمات را از حيث لغوي بررسي مي‌کنيم و بعد نتيجه مي‌گيريم: «ضخم» در لغت، به معناي «عظيم»[10] و «غليظ»[11] است؛‌ يعني کلفت و ستبر. خلاف نازکي نيز هست. تميمي اصبهاني در مورد «ضخم البطن» مي‌گويد: «يعني شکم ايشان، تورفته به‌صورتي‌که به استخوان‌هاي کمرش چسبيده باشد، نبوده؛ بلکه [عضلات] شکم ايشان متوازن و زيبا و نيکو بوده است».[12]

بنابراين ترجمه اين قسمت روايت مي‌شود: «علي بن ابي‌طالب، شکمي محکم و ستبر داشت. سر استخوان‌هاي کتف او محکم، عضلات ساعد دستش ستبر و پيچيده، عضلات پايش ستبر و پيچيده بود». معناي اين صفات، اين است که امام علي _{(علیه السلام)} بدني بسيار قوي و عضلاتي محکم و ستبر داشتند که اين نيز ممدوح است؛ نه مذموم.

4. در برخي روايات حضرت به «ادعج العينين»[13] توصيف شده که «ادعج» يعني شدت سياهي و سفيدي؛[14]چشم پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} نيز همين‌طور توصيف شده است.[15]

5. همچنين از برخي روايات، چنين برداشت شده که اميرالمؤمنين (علیها السلام) قدّي کوتاه داشته است؛ درحالي‌که خود حضرت اين سخن را رد مي‌کند و مي‌فرمايد: «قد من، نه کوتاه است و نه بلند؛ بلکه متوسط هستم»؛[16] چنان‌که در برخي روايات چنين وارد شده است:‌ «ربع القامه»؛[17] يعني کسي که قدش نه بلند باشد و نه کوتاه.[18] معجم مقاييس اللغة، ربع را به بلندي و رفع معنا مي‌کند.[19]

همچنين زمخشري «ربع القامه» را به «وسيط القامه» معنا مي‌کند.[20] بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت که قدّ اميرالمؤمنين(علیه السلام) از متوسط به بالا و بلندبالا بوده است. همچنين به «فوق الربعه»[21] توصيف شده که به معناي متوسط به بالا و بلندبالاست. در واقع، به کسي گفته مي‌شود که نه طويل القامه باشد و نه قصير القامه.

6. صفت «انزع» را ابن منظور چنين معنا مي‌کند:

نزع به معناي خالي بودن دو طرف پيشاني از موست ... و از صفات علي(علیه السلام)، «الأنزع» است و عرب، خالي بودن دو طرف پيشاني را دوست مي‌دارد و چنين کسي را به فال نيک مي‌گيرد و غمم را يعني کسي که پيشاني و پشت گردنش (بيش از حد معمول) پُرمو باشد،‌ مذمت مي‌کند و آن را ناخوش دارد و معتقد است کسي که اين‌گونه است، فردي پست و فرومايه است.[22]

همچنين ابن منظور در ماده «شرص» روايتي از ابن عباس نقل مي‌کند که بنا بر آن، صفت کم‌مو بودن پيشاني اميرالمؤمنين(علیه السلام) صفت خوبي است. عبارت چنين است:

و في حديث ابن عباس: ما رأيت أحسن من شرصة عليّ، هي بفتح الراء، الجلحة، و هي انحسار الشعر عن جانبي مقدم الرأس.[23]

ابن عباس مي‌گويد: شرصه‌اي را به زيبايي شرصه علي[_٧] نديدم و شرصه، به معناي جلحه است و جلحه، به معناي خالي بودن دو طرف پيشاني از موست.

همان‌طور که واضح است، انزع، صفت مذمومي نيست؛ بلکه مورد مدح است.

پس اين خصوصيات، نقص براي امام علي _{(علیه السلام)} نيست؛ زيرا به اعتقاد شيعه، امامِ معصوم _{(علیه السلام)} هم بايد معصوم از گناه و منکرات و خطا و نسيان باشد و هم از هر چيزي که تنفرزا باشد و موجب دوري مردم يا مانع از نزديک شدن مردم به آنها شود، معصوم باشد.[24]

بنابراين چهره مبارک اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} و هيکل ايشان زيبا بود؛ ازاين‌رو در مورد چهره حضرت نقل شده است: «کان احسن الناس وجهاً».[25] حضرت فاطمه _{(علیها السلام)} نيز هيچ‌گاه از چهره زيباي اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} به عيب‌جويي نپرداخته است.

[1]. فيصل نور، الامامة و النص، ص317؛ قمي، تفسير القمي، ج2، ص336؛ ابن ‌طاووس، اليقين باختصاص مولانا علي_{(علیه السلام)} بإمرة المؤمنين، ص424؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي‌طالب، ج1، ص256؛ مفيد، الارشاد، ج1، ص36.

[2]. قمي،‌ تفسير القمي، ج2، ص336.

[3]. همان، ص337.

[4]. شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص47؛ طوسي، الامالي، ص293.

[5]. شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا، ج2، ص47.

[6]. صاحب بن عباد، المحيط في اللغة، ج2، ص310؛ ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج2، ص265؛ ابن منظور، لسان العرب، ج2، ص434.

[7]. ابن‌منظور،‌ لسان العرب، ج6، ص195.

[8]. «غليظ من کل شي، کثير اللحم». (‌ لسان العرب، ج12، ص353).

[9]. ثقفي، الغارات، ج1، ص60.

[10]. فراهيدي، کتاب العين، ج4، ص180؛ ابن ‌فارس، معجم مقاييس اللغة، ج3، ص394.

[11]. طريحي، مجمع البحرين، ج6، ص104؛ ابن‌ منظور، لسان العرب، ج12، ص353.

[12]. تميمي الاصبهاني، دلائل النبوة، ج1، ص95.

[13]. نصر بن مزاحم، وقعة صفين، ص233.

[14]. کتاب العين، ج1، ص219؛ معجم مقاييس اللغة، ج2، ص283؛ لسان العرب، ج2، ص271.

[15]. کليني، الکافي، ج1، ص443.

[16]. «إِنَّ الله تَبَارَكَ وَ تعالى لَمْ يَخْلُقْنِي طَوِيلًا وَ لَمْ يَخْلُقْنِي قَصِيراً وَ لَكِنْ خَلَقَنِي مُعْتَدِلًا أَضْرِبُ الْقَصِيرَ فَأَقُدُّهُ وَ أَضْرِبُ الطَّوِيلَ فَأَقُطُّه». (شيخ صدوق، علل الشرايع، ج1، ص159؛ شيخ صدوق، الخصال، ج1، ص189)

[17]. ابن شهرآشوب، مناقب آل ابي‌طالب، ج3 ص307.

[18]. «رَجُلٌ‏ مُرْتَبِعٌ‏ و مَرْبُوعٌ‏ و رَبْعَةٌ: ليس بِطَوِيلٍ و لا قَصير». (صاحب بن عباد، المحيط في اللغة، ج2، ص39)

[19]. «الإشالة و الرَّفْع». (ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج2، ص479)

[20]. زمخشري، اساس البلاغه، ص217.

[21]. گنجي، کفاية الطالب في مناقب علي بن ابي‌طالب، ص402؛ ابن عساکر، تاريخ مدينة دمشق، ج42، ص23.

[22]. «النزع: انحسار مقدم شعر الرأس عن جانبي الجبهة ،... و في صفة علي، رضي الله عنه : الأنزع . و العرب تحب النزع و تتيمن بالأنزع و تذم الغمم و تتشاءم بالأغم، و تزعم أن الأغم القفا و الجبين لا يکون إلا لئيما» (ابن منظور، لسان العرب، ج8، ص352).

[23]. ابن منظور، لسان العرب، ج7، ص46.

[24]. سبحاني تبريزي، الالهيات، ج3، ص210.

[25]. ابن اثير جزري، الکامل في التاريخ، ج3، ص397.