پانزدهمین شماره پژوهشنامه حج و زیارت منتشر شد

«پژوهشنامه حج و زیارت» از جمله نشریات پژوهشکده حج و زیارت است، که مقالاتی در موضوعات مرتبط با حج، زیارت و حرمین شریفین با رویکرد علمی-پژوهشی منتشر می‌کند. شماره پانزدهم این فصلنامه که ویژه زمستان ۱۴۰۰ است، به تازگی منتشر شده است.

در این شماره هفت مقاله با اطلاعات زیر آمده است:

تقصیر و انجام دادن اعمال مکه توسط بانوان حج‌گزار در شب عید قربان / مهدی ساجدی و حسام الدین ربانی

مشهور فقیهان امامیه معتقدند انجام دادن تقصیر و اعمال مکه در شب عید قربان برای بانوان حج‌گزاری که از پیشامد قاعدگی بیمناک‌اند مجاز است، اما عمده فقها، از متقدمین و متأخرین، در مورد حکم دیگر بانوان در خصوص جواز یا عدم جواز تقصیر شبانه و سپس انجام دادن اعمال مکه در شب عید قربان، سخنی نگفته‌اند. گرچه از فتوای فوق چنین برداشت می‌شود که انجام دادن زودتر از موعد تقصیر و اعمال مکه، فقط به بانوان معذور اختصاص دارد و برخی از فقیهان معاصر نیز به این مطلب تصریح کرده یا حداقل در این باره احتیاط نموده‌اند، اما برخی دیگر از فقیهان معاصر بر این اعتقادند که مستفاد از روایات این است که بانوان حج‌گزاری که وظیفه‌شان قربانی است، مجازند پس از وکیل گرفتن برای انجام قربانی در روز عید، شبانه تقصیر نموده و برای انجام دادن شبانه اعمال مکه، راهی مسجدالحرام شوند.

نتیجه حاصل از این پژوهش که به‌صورت اسنادی و کتابخانه‌ای و با روش تحلیل محتوا صورت گرفته حاکی از آن است که روایات، که عمده سند شرعی برای این حکم محسوب می‌شوند، به‌خوبی بر قول اخیر دلالت دارند و ادله‌ای که رأی عدم جواز را پشتیبانی می‌کند قوت لازم را ندارد و قابل پاسخگویی است.

بررسی حق حاجیان بر بیمه درمان از منظر حقوق بشر / سیده لطیفه حسینی و زینب عصمتی

همه انسان‌ها ـ صرف‌ نظر از هر نوع قید، نژاد و تابعیت ـ حق دارند از حداقل امکانات زیستی برخوردار باشند و در برابر خطرات و آسیب‌های اجتماعی حمایت شوند. حج از جمله مناسک واجب است که مسلمانان برای انجام دادن آن میل و اشتیاق دارند. دولت عربستان به عنوان دولت میزبان ملزم به رعایت و تضمین حقوق همه حاجیان است، حقوق حاجیان در مناسک حج وجوه مختلفی دارد که مهم‌ترین آنها حق بیمه درمان است؛ زیرا در انجام مناسک حج ممکن است حوادث غیر قابل پیش‌بینی رخ دهد که در نتیجه آن حاجیان دچار آسیب‌های بدنی، از کارافتادگی یا حتی منجربه فوت زائر شود؛ در این صورت ضمن از دست رفتن آداب معنوی مناسک، هزینه‌های گزافی بر زائر خانه خدا تحمیل می‌شود. به منظور جلوگیری از بروز چنین حوادثی هر چند در وهله اول دولت عربستان ملزم به پیش‌بینی امکانات بهداشتی و سلامتی برای حاجیان است اما در کنار آن فراهم نمودن امکان استفاده از بیمه درمان از دیگر اقداماتی است که دولت عربستان متعهد به تضمین آن در حین انجام مناسک حج است.

در این تحقیق از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می‌دهد که حق بر بیمه درمان به عنوان یکی از مصادیق مهم تأمین اجتماعی از حقوق اولیه و مهم حاجیان است که دولت‌ها، اعم از دولت متبوع و دولت عربستان به عنوان دولت میزبان، باید در اجرای آن پایبند به اصل برابری و توزیع عادلانه باشند؛ با این حال در اجرای آن کاستی‌ها و موانعی موجود است.

انجام جهاد کبیر در آوردگاه موسم و مناسک حج / حمید مروجی طبسی

واژه جهاد کبیر در آیه {فَلا تُطِعِ الکافِرینَ وَ جاهِدهُم بِهِ جِهاداً کَبیراً}؛ (فرقان: 52) ذکر شده است و به ویژگی‌هایی از جمله: تلاش حد اکثری و استفاده از همه امکانات، توجه به گستردگی مکان، زمان و مخاطب و استمرار و خستگی‌ناپذیری اشاره دارد.

مسئله پژوهش حاضر این است: از آنجا که جهاد کبیر، غیرنظامی است، آیا موسم و مراسم حج می‌تواند زمینه، ظرفیت و آوردگاه مناسبی برای انجام این جهاد بر پایه آموزه‌های قرآن کریم و مجموعه‌ای از اقدامات در برابر خواسته‌های دشمنان به شمار رود؟ در حقیقت این تحقیق به دنبال نقاطی از مناسک حج است که حاجیان و جامعه اسلامی با رعایت آنها می‌توانند به فرمان جهاد کبیر با رویکرد مخالفت با دشمنان جامه عمل بپوشانند؛ زیرا صِرف انجام مناسک حج بدون توجه به اهداف شیاطین و دشمنان، جامعه اسلامی را به اهداف حج ابراهیمی و محمدی (ص) نمی‌رساند و لازم است این مهم در مسیر رسیدن به جامعه توحیدی انجام پذیرد؛ جهاد کبیر نیز در این مسیر یاری‌کننده خواهد بود. در همین راستا در این پژوهش ضمن بر شمردن آرزوهای قلبی دشمنان، بر اساس آموزه‌های قرآن کریم به ظرفیت‌های موجود در موسم و مراسم حج می‌پردازیم و یافته‌های جدید را در قالب دو دسته از راهکارهای اختصاصی و عمومی در حج که زمینه‌ساز جهاد کبیر است، بیان می‌کنیم. در این تحقیق برای رسیدن به مطلوب از روش تحقیق موضوعی درون‌قرآنی، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای استفاده شده است.

تأملی در اصالت عبارت «جاهدت الحسین» در متن زیارت عاشورا / رضا مهدیان‌فر

زیارت رمز جاودانگی فرهنگ اهل بیت: و تجدید میثاق پیروان معصومان با آنان است. «زیارتنامه‌های مأثور» (متنی که از سوی ائمه: به منظور زیارت ایشان صادر شده است) آموزش‌دهنده چگونگی برقراری ارتباط و ابراز ارادت، وفا و مودت زائر به ایشان هستند. زیارت عاشورا از قدیمی‌ترین و معتبرترین زیارات مأثوره است که گنجینه‌ای از تعالیم عمیق معرفتی را آموزش می‌دهد. نسخه رایج این زیارت، که در دسترس عموم شیعیان است و همواره قرائت می‌شود، دارای عبارت «اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَةَ الَّتِی جَاهَدَتِ الْحُسَیْنَ» است که با مبانی دینی ـ مفهوم جهاد ـ ناسازگار است. در این پژوهش با روش تحلیل متن، نسخه‌های مختلف این زیارت با یکدیگر مقایسه، و نسخه کامل الزیارات « اللَّهُمَّ الْعَنِ الْعِصَابَةَ الَّتِی حاربت الْحُسَیْنَ» با معیارها و شواهدی مانند قدمت، اعتبار منبع، سازگاری با بقیه متن، عرضه بر قرآن، شواهد ادبی و اصطلاحی بر عبارت نسخه مصباح المتهجد ترجیح داده شده است.

جهانی شدن فرهنگی و اثرات آن بر سبک زندگی گردشگران (مطالعه موردی گردشگران مذهبی شهر شیراز) / زهرا معاون

به طور سنتی سبک زندگی یک شخص به صورت محلی تعیین می­شود و به آرامی تکامل می­یابد. با این حال در قرن بیست و یکم جهانی ‌شدن، کره زمین را یک دست می­کند و سبک زندگی و سلیقه در سطح جهان تحت تأثیر قرار می‌گیرد و می‌تواند به سرعت تغییر کند. تعیین تأثیر جهانی ‌شدن فرهنگی بر سبک زندگی گردشگران مذهبی بر تقاضای گردشگری حائز اهمیت است وسهم قابل توجهی در موفقیت تلاش­های بازاریابی مقصد دارد. پژوهش حاضر در راستای بررسی تأثیر جهانی ‌شدن بر سبک زندگی گردشگران مذهبی در جهت پاسخ به سؤالاتی نظیر اینکه چه رابطه­ای میان جهانی­شدن فرهنگی و مؤلفه­هایش با سبک زندگی وجود دارد؟ و هریک از مؤلفه­های جهانی­شدن فرهنگی چه تأثیری بر سبک­های زندگی دارد؟ می­کوشد.

در این پژوهش از روش تحقیق کمی و پیمایش استفاده شده ­است و اطلاعات استفاده‌شده از طریق پرسشنامه به دست آمده است. جامعه آماری گردشگران مذهبی با دامنه سنی 18 تا 65 سال در سال 1398 بودند که در زمان گردآوری داده­ها در حرم مطهر حضرت احمد بن موسی8 حضور داشتند. روش نمونه­گیری مورد استفاده‌شده در این پیمایش، تصادفی ساده است. حجم نمونه آماری بر اساس فرمول کوکران، 384 نفر برآورد شد. بر اساس نتایج حاصل از آمارهای استنباطی تحقیق، ارتباط بین جهانی ‌شدن فرهنگی و سبک­های زندگی گردشگران مذهبی تأیید شد. همچنین سبک­های فراغتی، آموزشی مدرن و فرهنگی بیش از سایر سبک­های زندگی از توان تبیین برخوردار بودند. از‌این‌رو نتایج به دست آمده در سطح چند متغیره، مؤلفه­های جهانی ‌شدن فرهنگی، روی هم 62 درصد از تغییرات سبک فراغتی، 56 درصد از تغییرات سبک آموزشی مدرن و نیز 32 درصد از تغییرات سبک فرهنگی را تبیین کردند.

امکان‌سنجی بازآفرینی مسیر معنوی هجرت امام رضا(ع) به ایران با تأکید بر گردشگری مذهبی / اصغر مولائی

امام رضا(ع) با هجرت به سرزمین ایران، معنویتی را بر نقاط مختلف مسیر هجرت خویش به ارمغان آوردند که امروزه میراثی معنوی برای علاقه‌مندان آن حضرت محسوب می‌شود. مسیر معنوی هجرت امام رضا(ع) با برخورداری از ظرفیت‌های عظیمی در ابعاد مختلف زیارتی، اجتماعی و فرهنگی می­تواند به عنوان مسیری برای گردشگران مذهبی و زائران آن حضرت ارتقا یابد. هدف این پژوهش ارائه راهبردهای احیا و ارتقای این مسیر معنوی و زیارتی است که با روش تحقیق تحلیلی ـ تاریخی، با رویکرد کیفی و میان‌رشته‌ای و با استفاده از شیوه­ های مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی و میدانی انجام شده است.

نتایج پژوهش بیانگر آن است که مسیر معنوی از منظر طراحی شهری و معماری و نیز تخصص­های مرتبط در ابعاد و مؤلفه­ های چندگانه قابل بازشناسی است. این مؤلفه­ها عبارتند از: فضایی ـ کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، منظر، زمینه زمان، ریخت‌شناسی، ادراک، کارکرد، زیست بوم. این مسیر با عبور از چهار منطقه متنوع طبیعی و فرهنگی و اجتماعی ایران (منطقه جنوب‌ غربی، منطقه کوهستانی یاسوج و فارس، منطقه مرکزی کویری و منطقه شمال ‌شرقی؛ با زمینه­های ارزشمند طبیعی ـ ­زیست­محیطی، تاریخی، فرهنگی ـ ­اجتماعی و کالبدی) متعلق به قبل و بعد از سفر امام رضا(ع) است. محور فرهنگی ‌ـ گردشگری رضوی با بهره­مندی از زیرساخت‌های گردشگری، مذهبی، حمل­ونقلی، تفریحی به مثابه محوری آیینی، فرهنگی، گردشگری و مذهبی در سطح ملی و بین­ المللی عمل می­ کند. طراحی­ شهری و منطقه­ ای زمینه­گرا به توسعه همه ­جانبه کمی و کیفی این محور با رویکرد ایرانی ­اسلامی منجر خواهد شد.

بررسی تأثیر ارزش‌های درک‌شده (سنتی و مذهبی) و باورهای مذهبی بر رضایت و تمایلات رفتاری زائران اربعین حسینی / علیرضا حبیبی؛ عبدالقادر نبی زاده؛ مریم السادات موسوی

گردشگری مذهبی مهم‌ترین و پررونق‌ترین انواع گردشگری در جهان است که در باورها و عقاید مردم ریشه دارد. آنچه گردشگری مذهبی را از دیگر انواع گردشگری متمایز می‌کند موضوع درک ارزش‌ها و باورهای گردشگران است که رضایت و تمایلات رفتاری آنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این میان یکی از انواع منحصر بفرد گردشگری مذهبی، مراسم اربعین حسینی است که از ویژگی‌های ارزشی خاصی برخوردار است. هدف از این تحقیق بررسی تأثیر ارزش‌های درک‌شده، بر رضایت و تمایلات رفتاری گردشگران با توجه به نقش تعدیل‌گر باورها، در خصوص زائران اربعین حسینی است. برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از مدل معادلات ساختاری استفاده شده است.

یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که کیفیت مدیریت، ارزش احساسی، ویژگی‌های فیزیکی و فعالیت‌های مذهبی، بر رضایت گردشگران تأثیر مثبت و معنا‌داری دارد و متغیر ارزش قیمت و ارزش اجتماعی بر رضایت زائران اربعین حسینی تأثیر ندارد. همچنین باورهای مذهبی در تأثیر ویژگی‌های فیزیکی بر رضایت زائران نقش تعدیل‌گر ندارد، اما باورهای مذهبی می‌تواند تأثیر فعالیت‌های مذهبی بر رضایت زائران را افزایش دهد و در این رابطه نقش تعدیل‌گر داشته باشد. آخرین نتیجه به دست آمده از این تحقیق، تأثیر معنادار و مثبت رضایت زائران بر تمایل رفتار آتی آنان است. در پایان، مقایسه نتایج حاصل از این پژوهش در زمینه اربعین حسینی با پژوهش‌های مشابه در حوزه گردشگری به ‌طور عام، و گردشگری مذهبی در مراسم حج به ‌طور خاص، تفاوت‌هایی از ارزش درک‌شده از این سفر با سایر سفرها را آشکار می‌سازد.

دسترسی به متن کامل این مقالات در سامانه نشریه (اینجا) امکان پذیر است.

از همه پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان و دانش آموختگان دعوت می‌شود، مقالات علمی-پژوهشی خود در زمینه مطالعات حج و زیارت را برای چاپ در این نشریه از طریق همین سامانه ارسال کنند.