نسخه خطی سفرنامه ابوالقاسم قندهاری در کتابخانه مجلس شورای اسلامی

ابوالقاسم بن احمد، معروف به «جناب قندهاری»، از دانشوران قندهار در نیمه دوم قرن سیزدهم و نیمه نخست قرن چهاردهم هجری است. از وی سفرنامه‌ای به زبان عربی، حاوی شرح سفر وی به زیارت اماکن مقدس فلسطین و سوریه و نیز سفر حج وی و زیارت اماکن مقدس حرمین شریفین به‌جا مانده است. درباره وی آگاهی‌های چندانی، جز آنچه از لابه‌لای سفرنامه‌اش به دست می‌آید، در دست نیست و تاریخ تولد و درگذشت وی نیز بر ما پوشیده است.

سفرنامه قندهاری به دو بخش تقسیم شده است. بخش نخست شامل شرح سفر وی به بیت‌المقدس و زیارت اماکن مقدس فلسطین و برخی از دیگر شهرهای شام از جمله دمشق است. مؤلف این بخش از سفرنامه را الرحلة الانسیة فی الآثار القدسیة نامیده است. بخش دوم سفرنامه، شامل شرح سفر حج مؤلف و زیارت قبر رسول خدا (ص) در مدینه و سایر اماکن مقدس حجاز است و مؤلف این بخش را الرحلة الحجازیة فی آثار الرحاب الحرمیة نامیده است.

قندهاری در رجب سال 1313ق از دمشق خارج شده و چندی در مکه و مدینه مجاورت گزیده و حج خود را همان سال ادا کرده است. او در این سفرنامه افزون بر تاریخچه و توصیف اماکن مقدس، فوائد علمی و ادبی فراوان دیگری از جمله شرح دیدارها و نشست و برخاست‌های خود با علمای ساکن حرمین را به دست داده است. قندهاری اگرچه پیرو فقه مذاهب اهل سنّت بوده، اما در سفرنامه خود، محبت و اراده ویژه‌ای به اهل بیت پیامبر (ص) و ائمه معصوم (ع) نشان داده است.

از سفرنامه قندهاری سه نسخه خطی شناخته شده است. دو نسخه این اثر (که احتمالاً نسخه‌های مسوده و مبیضه مؤلف باشند) در کتابخانه ملی ملک و کتابخانه دانشگاه تهران، و نسخه سوم، به شماره 694 در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. نسخه کتابخانه مجلس، هرچند به جهت آنکه به خط مؤلف نیست و در مقایسه با دو نسخه دیگر، ارزش متنی کمتری دارد، اما از نفاست و ارزش هنری بیشتری برخوردار است.

نسخه کتابخانه مجلس شامل 238 برگ در قطع وزیری به ابعاد 14.5×23.5 است که متن هر صفحه در 23 سطر نوشته شده و مجدول به زر و حل است. نسخه دارای دو سرلوح زیبای هنری و حاشیه‌هایی با نقوش گل و بوته در صفحات آغاز متن هر یک از دو بخش قدسی و حجازی سفرنامه است. این نسخه به سفارش حسینقلی‌خان مخبرالدوله، به قلم نسخ زیبا و خوش‌خوان محمدمهدی بن محمدتقی اصفهانی در سال 1319ق کتابت شده است.

متن سفرنامه قندهاری تا کنون به طور کامل تصحیح انتقادی و منتشر نشده است. اما احمد خامه‌یار در مقاله‌ای به عنوان «مقتطفات من رحلة ابی القاسم القندهاری» که در سه قسمت، در شماره‌های 44، 45 و 46 از مجله میقات الحج منتشر شده، بخش‌های مربوط به توصیف اماکن مقدس مکه و مدینه از این سفرنامه (شامل کعبه و مسجدالحرام، مشاعر مقدسه، مسجدالنبی و بقیع) را بازخوانی و تصحیح کرده است.