نسخه خطی الاِعلام بأعلام بَلَد الله الحرام در کتابخانه دانشگاه میشیگان

معرف: احمد خامه‌یار

الاِعلام بأعلام بلد الله الحرام، از تواریخ محلی مکه در دوره عثمانی است که آن را قطب‌الدین حنفی نهروالی (917-997ق)، از علمای مشهور مکه در سده دهم هجری نوشته است. قطب‌الدین محمد بن احمد بن محمد نهروالی، در نهرواله در ایالت گجرات هند زاده شد. اجداد وی اصالتاً یمنی بودند و در قرن هفتم هجری، از عدن یمن به هند مهاجرت کرده بودند. با این حال نهروالی در نوجوانی به همراه خانواده پدری خود به مکه مهاجرت کرد.

نهروالی با وجود سفرهای متعددی که به سرزمین‌های دیگر از جمله مدینه منوره، مصر، شام و عثمانی (ترکیه) داشت، اما شهر مکه را سکونت‌گاه دائمی خود ـ تا پایان عمر ـ برگزید. او در مکه از جایگاه علمی و اداری قابل توجهی برخوردار بود؛ چنانکه مدتی انشائات و مکاتبات دیوانی امرای مکه، و مدتی تولیت و تدریس برخی از مدارس مکه و همچنین اداره برخی از کتابخانه‌های این شهر را عهده‌دار بود و حتی به عنوان مفتی حنفی مکه منصوب شد.

نهروالی دارای تألیفات متعددی بوده که برخی از آنها به صورت خطی باقی‌مانده و از سرنوشت برخی دیگر اطلاعی در دست نیست. از تألیفات تاریخی وی می‌توان به کتاب الاِعلام بأعلام بلد الله الحرام، تاریخ المدینة المنورة، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، الفتوحات العثمانیة للأقطار الیمانیة، طبقات الفقهاء الحنفیة، الفوائد السنیة فی الرحلة المدینة والرومیة (سفرنامه وی به مدینه و دیار عثمانی)، کتاب التذکرة و کتاب مناسک اشاره کرد.

کتاب الاِعلام نهروالی مشهورترین اثر تاریخی وی و از مهم‌ترین تواریخ محلی مکه در یکصد سال نخست دوره حاکمیت عثمانی بر حجاز و حرمین به شمار می‌آید و برای شناخت تاریخ عمرانی مکه و مسجدالحرام در این دوره بسیار اهمیت دارد. او نگارش کتاب را در سال 979 قمری آغاز کرده و در سال 985 قمری پایان برده و آن را به سلطان مراد عثمانی تقدیم کرده است. فصل‌بندی کتاب شامل مقدمه (در بیان انگیزه نگارش کتاب)، 10 باب و خاتمه (در بیان مهم‌ترین اماکن مقدس مکه) است.

موضوعات ابواب ده‌گانه کتاب به شرح زیر است: 1. وضعیت و فضائل شهر مکه، 2. تاریخ و توصیف کعبه، 3. تاریخ مسجدالحرام پیش از اسلام و صدر اسلام، 4. توسعه مسجدالحرام در دوره عباسی، 5. افزوده‌های ساختمان مسجدالحرام، 6. اقدامات عمرانی دولت مملوکان، 7. ظهور دولت عثمانی و دوره سلطان سلیم و اقدامات وی در مکه، 8. تاریخ دوره سلطان سلیمان و اقدامات عمرانی وی در مکه، 9. اقدامات سلطان سلیم دوم، 10. اقدامات دوره سلطان مراد عثمانی در مکه.

از این کتاب نسخه‌های فراوانی باقی مانده است؛ از جمله نسخه کتابخانه چستربیتی دوبلین به شماره 4960 که به خط محمد بن احمد بن محمد مکی مالکی، در سال 985ق ـ سال تألیف کتاب ـ کتابت شده است؛ دو نسخه در کتابخانه منچستر به شماره‌های 254 و 255 (به ترتیب کتابت 1002 و 1019ق)؛ 4 نسخه در کتابخانه ملی پاریس، 5 نسخه در کتابخانه کاخ توپکاپی، یک نسخه در گنجینه ولی‌الدین افندی (در کتابخانه سلیمانیه) و یک نسخه در کتابخانه دانشگاه استانبول.

متن کتاب تا کنون بارها چاپ شده است. نخستین بار وستنفلد گزیده‌هایی از آن را در لایپزیگ در سال 1274ق / 1857م منتشر کرد. سپس متن کامل آن در مطبعه عثمانیه مصر در سال 1303ق و در مطبعه خیریه مصر در سال 1305ق به چاپ رسید. در دهه‌های اخیر نیز یک بار به کوشش هشام عبدالعزیز عطا (مکه: المکتبة التجاریة، 1996م) و بار دیگر به کوشش علی محمد عمر (قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 2004م) منتشر شده. با این حال هیچ یک از این چاپ‌ها تصحیح انتقادی مناسب و کاملی از کتاب به شمار نمی‌آید.

نسخه‌ای از کتاب الاعلام نهروالی، به شماره 593 در کتابخانه دانشگاه میشیگان در شهر آن‌آربور ایالات متحده نگهداری می‌شود. این نسخه در 237 برگ به ابعاد 15.0×20.2 سانتی‌متر کتابت شده، و هر صفحه کتاب شامل 21 سطر و مجدول به شنگرف در ابعاد 9.5×14.5 سانتی‌متر است. نسخه به خط نسخ تحریری واضح و خوش‌خوان کتابت شده و فاقد نام کاتب، اما تاریخ کتابت آن سال 994 قمری است و از این‌رو به جهت نزدیکی به زمان تألیف، از نسخه‌های ارزشمند این کتاب به شمار می‌آید.

لینک رؤیت نسخه: https://catalog.hathitrust.org/Record/006805279