نسخه خطی سفرنامه حج ابوالعباس احمد ابن ناصر درعی

معرف: احمد خامه‌یار

ابوالعباس احمد بن محمد بن احمد درعی (1057-1129ق)، که با انتساب به جد اعلای خود به «ابن ناصر درعی» شهرت دارد، از علما و مشایخ تصوف مغرب در نیمه دوم قرن 11 و نیمه اول قرن 12 هجری است. پدر وی ابوعبدالله محمد ابن ناصر درعی، از مشایخ طریقه شاذلیه بود که در زادگاه خود «تامکروت»، در جنوب شرقی کشور مغرب (مراکش)، «زاویه ناصریه» را (که بعداً به کتابخانه مهمی تبدیل شد) تأسیس کرد.

احمد ابن ناصر درعی از شاگردان ابوسالم عیّاشی (د 1090ق) ـ نویسنده سفرنامه حج موسوم به «ماء الموائد» است که از مهم‌ترین سفرنامه‌های حج متأخر مغربی به شمار می‌آید و به عنوان «الرحلة العیاشیة» منتشر شده است. خود وی نیز در طول حیات خود، چهار بار به سفر حج رفت که آخرین آنها در سال 1121ق بود. او شرح آخرین سفر حج خود را در قالب سفرنامه‌ای به عنوان «رحلة شیخ الطریقة وقعدة الشریعة والحقیقة» به نگارش درآورد.

ابن ناصر درعی، سفر خود را روز پنج‌شنبه 24 جمادی‌الاولی از سال 1121 از زاویه ناصریه تامکروت آغاز کرده و با عبور از شهر سجلماسه و سرزمین‌های مغرب، جنوب الجزایر، جنوب تونس، و سپس شهرهای طرابلس غرب و بسکره (در لیبی) و اسکندریه و قاهره (در مصر)، به مکه رسیده است. پس از ادای فریضه حج و زیارت اماکن مقدس مدینه منوّره، در تاریخ پنج‌شنبه 6 رمضان 1122 به زادگاه خود بازگشته است. بدین ترتیب سفر وی حدود یک سال و سه ماه طول کشیده است.

رحلة شیخ الطریقة ـ سفرنامه درعی ـ از نظر حجم آن، از مفصل‌ترین سفرنامه‌های حج مغربی به شمار می‌آید. هرچند بخشی از اطلاعات مربوط به شرح اماکن مقدس از سفرنامه عیّاشی اقتباس شده، اما به‌هر حال این سفرنامه به جهت آنکه حاوی مشاهدات مؤلف و شرح دیدارهای علمی وی با علما و سایر آگاهی‌های منحصر به‌فرد درباره تاریخ فرهنگی و اجتماعی زمان وی است، از ارزش خاص خود برخوردار است و مانند سایر سفرنامه‌های مغربی، منبع مهمی در تاریخ حج و حرمین به شمار می‌آید.

از این سفرنامه نسخه‌های متعددی در برخی از کتابخانه‌های شمال آفریقا (مغرب، الجزائر و تونس) و برخی از کتابخانه‌های اروپایی وجود دارد. همچنین یک بار به صورت چاپ سنگی در دو جلد، در سال 1320ق در شهر فاس مغرب منتشر شده. دو بار نیز در سال‌های اخیر به صورت حروفی تحت عنوان الرحلة الناصریة، یک بار به تصحیح عبدالحفیظ الملوکی (ابوظبی: دار السویدی، 2011م) و بار دیگر به تصحیح مهدی الغالبی (وزارت اوقاف مغرب، 1434ق) منتشر شده است.

نسخه‌ای از سفرنامه احمد ابن ناصر درعی در کتابخانه دانشگاه کلمبیا به شماره X893.7 Ac2 نگهداری می‌شود. نسخه شامل 427 برگ در ابعاد 16×21.5 سانتی‌متر است و متن هر صفحه آن شامل 24 سطر، در ابعاد 11×16 سانتی‌متر است. نسخه به خط مغربی کتابت شده و از آغاز آن افتادگی دارد که احتمالاً شامل صفحه عنوان و صفحه آغازین متن باشد. کاتب نسخه، خود را مقدود (؟) بن عمر الصایقی معرفی کرده؛ اما تاریخ کتابت نسخه را ثبت نکرده است.

لینک رؤیت نسخه: http://catalog.hathitrust.org/Record/102861262