طومار زیارتی خطی در انجمن سلطنتی آسیایی

معرف: احمد خامه‌یار

در انجمن سلطنتی آسیایی Royal Asiatic Society (RAS) ، طومار زیارتی مصوّری به طول 262.7 و عرض (ارتفاع) 25.3 سانتی‌متر وجود دارد که در زمان نامعلومی به دو قسمت نامساوی تقسیم شده است. با استناد به یادداشتی به زبان انگلیسی در پشت آن، طومار در ماه ژولای 1857 میلادی از شخصی به نام «سید لطفعلی‌شاه» دریافت (یا شاید خریداری) شده است.

طومار شامل دوازده ستون تصویری است که هر ستون حاوی تصویر یک (یا چند) مکان مقدس است. نخستین این تصاویر، مسجدالحرام و آخرین آنها حرم امام رضا (ع) است. بیشتر زیارتگاه‌ها، به صورت کلیشه‌ای و به سبک تقریباً یکسانی ترسیم شده‌اند. اماکن مقدس تصویر شده در طومار از راست به چپ، به تفکیک ستون‌ها عبارت‌اند از:

1) مسجدالحرام؛ 2) حرم نبوی؛ 3) حرم بقیع؛ 4) حرم امام علی (ع)؛ 5) مسجد کوفه و زیارتگاه‌های متصل به آن؛ 6) حرم حضرت عباس؛ 7) حرم امام حسین (ع)؛ 8) سه زیارتگاه طفلان مسلم، حرّ شهید و خیمه‌گاه؛ 9) حرم امامین کاظمین (ع)؛ 10) سرداب صاحب‌الزمان (عج)؛ 11) حرم امامین عسکریّین (ع)؛ 12) حرم امام رضا (ع).

در ادامه تصویر حرم امام رضا (ع)، نقاشی دیگری حاوی تصاویر قنبر غلام امام علی (ع)، دُلدُل اسب امام علی (ع) و یک بوته یا درخت گل‌دار به چشم می‌خورد. آغاز شدن طومار با تصویر قنبر، وی را به صورت نمادین، به قافله‌دار معنوی سفر زیارتی تبدیل کرده است و در عین حال تأثیرپذیری این طومار را از طومار نیبور و احتمالاً دیگر طومارهای زیارتی قدیمی‌تر نشان می‌دهد.

طومار انجمن سلطنتی آسیایی، از نمونه‌های نادر طومارهای زیارتی خطی است که مانند نمونه قدیمی‌تر خود طومار نیبور، سیری از یک سفر زیارتی شیعی و اماکن مقدس شیعه ـ از مکه تا مشهد ـ را به تصویر می‌کشد. اما سبک تصویرپردازی متفاوت طومار، تعلق آن را به حوزه جغرافیای دیگری مانند آسیای میانه یا کشمیر می‌رساند.

برای اطلاع بیشتر درباره این طومار و توصیف جزئی آن، به مقاله زیر مراجعه کنید.

Marzolph, Ulrich and Renauld, Mathilde, "An Illustrated Shi'i Pilgrimage Scroll in the Collections of the Royal Asiatic Society", JARS, Series 3 (2021), 1-25.

https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-the-royal-asiatic-society/article/an-illustrated-shii-pilgrimage-scroll-in-the-collections-of-the-royal-asiatic-society/CABF400AFC2A00BC25764A9B5C34C758