هفدهمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی «پژوهشنامه حج و زیارت» منتشر شد

هفدهمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی "پژوهشنامه حج و زیارت" که ویژه تابستان 1401 است، با شش مقاله در موضوعات مرتبط حج، زیارت و اماکن زیارتی از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

عناوین و چکیده‌های مقالات منتشر شده در این شماره به شرح زیر است:

مبانی فقهی تعظیم و تعزیز اماکنِ یادآور حوادث صدر اسلام در سرزمین وحی (از منظر فریقین)

مهدی درگاهی؛ مقداد درگاهی؛ میثم درگاهی

مبانی فقهی تعظیم و تعزیز اماکن محبوب مسلمانان، که یادآور رویدادهای مهم صدر اسلام بوده است، در فقه فریقین چندان هویدا نیست؛ چراکه مبلغان وهابی، مخالف بازدید مسلمانان از این اماکن هستند. آنها سعی می‌کنند با طرح سؤال‌هایی ـ از قبیل اینکه «مبانی فقهی تعظیم و تعزیز این اماکن چیست؟!»، «آیا بازدید و به جا آوردن نماز مستحبی در اماکنی همچون مساجد سبعه، مسجد اجابه، مسجد غمامه، مسجد ردّالشمس، مسجد جن، مسجد ذوقبلتین، بئر‌اریس و... بدعت است؟!» ـ ذهن‌های مسلمانان را مخدوش کنند. تحلیلِ برآمده از روایات خاص برخی اماکن و همچنین قرار گرفتن سایر اماکن در زمره برخی اطلاقات و عمومات شرعی، اثبات‌کننده ویژگی ممتاز و فضیلت آن مکان‌ها برای تعظیم و اهتمام و پندآموزی مسلمانان از آن مکان‌هاست. هدف نویسندگان در این تحقیق شناخت حدود و ثُغور ادله، و تبیین و تحلیل مبانی فقهی تعظیم و تعزیز این اماکن و گستره دلالی‌آن است و نیل به این مَقصد در سایه توصیف و تحلیل گزاره‌های فقهی موجود در منابع فریقین با گرد‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای میسّر است که نتیجه آن، تبیین مبانی فقهی تعظیم و تعزیز این اماکن و استحباب ادای نماز در برخی‌ و مشروعیت آن در سایر اماکن است.

مانعیت دِین (بدهی) از وجوب حج از منظر فقهای امامیه

محمدکاظم شاه‌آبادی

در فرضی که مکلف هزینه حج را دارد، ولی دینی بر ذمه اوست، آیا این دین در صورت‌های مختلف (مانند حلول، مطالَب بودن، تأجیل و عدم آنها) مانع از وجوب حج است یا خیر؟ این فرض از لحاظ فقهی باید به صورت دقیق بررسی شود.
نگارنده در این مقاله تلاش کرده که به روش توصیفی ـ تحلیلی به این مسئله پاسخ دهد و بعد از بررسی اقوال فقها در این زمینه، جمع‌بندی و نتیجه‌گیری کند. اقوال مذکور بدین شرح است:
مانعیت دین بهصورت مطلق؛ 2. عدم مانعیت، مگر با حلول و مطالبه؛ 3. مانعیت، مگر با مهلت‌دار بودن بدهی؛ 4. مانعیت مگر در صورت وثوق به تمکن؛ 5. تخییر بین ادای حج و ادای دین؛ 6. تقدیم ادای دین.
با استناد به روایات و سایر ادله تفصیلی، قول دوم و چهارم با اصلاحاتی پذیرفته، و بقیه اقوال رد شده است. علاوه بر این به واسطه بحث واژه‌شناختی لفظ استطاعت، به راهکار بهتری برای حل مسئله اشاره شده است که عبارت است از رجوع به معنای لغوی و عرفی استطاعت. در این صورت فروع مرتبط با موضوع استطاعت با سهولت بیشتری روشن خواهد شد.

بررسی حکم استحباب غسل زیارت رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع)

داود حسینی

زیارت رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع) از عباداتی است که برای آن آداب ویژه‌ای بیان شده است. یکی از این آداب غسل زیارت است که درباره آن دو قول وجود دارد. قریب به اتفاق فقیهانی که متعرض این موضوع شده‌اند، استحباب آن را قطعی یا اجماعی یا بلاخلاف شمرده‌اند و اندکی از فقیهان هم قائل به عدم استحباب آن شده‌اند.
قائلین به استحباب به ادله مختلفی استناد کرده‌اند که عمده‌دلیل آنها روایات است. بخشی از این روایات به عموم و اطلاقشان دلالت بر استحباب غسل زیارت معصومین: دارند. اما بخش دیگری از روایات، روایات خاصی هستند که یا تصریح به سنت بودن غسل زیارت رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع) دارند یا درباره زیارت معصوم خاصی توصیه به انجام دادن غسل قبل از زیارت ـ از دور یا نزدیک ـ می‌کنند.
دلیل دوم قائلین به استحباب، سیره معصومین(ع) و سیره متشرعه متصل به عصر معصومین(ع) است. در مقابل قول شاذ و نادری وجود دارد که قائل به عدم استحباب غسل زیارت شده و ادله استحباب را تمام نمی‌داند.
به نظر می‌رسد ادله استحباب غسل زیارت تمام است و غسل زیارت معصومین(ع) مستحب است.

واکاوی جایگاه و اعتبار زیارتنامه‌ امام رضا (ع)

سید مصطفی مناقب؛ سید جلال رضوی زادگان

زیارتنامه‌ حضرت رضا(ع) که بین عوام مردم و خواص مشهور و در کتاب‌های حدیثی و معرفتی ذکر شده است، علاوه بر جایگاه خاص آن در ارتباط عاطفی بین امام و مأموم، به عنوان منبعی سرشار از آموزه‌های معرفتی در جنبه‌های گوناگون اعتقادی و اخلاقی شناخته می‌شود. اما با مراجعه به متون حدیثی ذکر‌کننده این زیارتنامه، در نگاه اول در موضوع مأثور بودن آن تردید می‌شود. با این وصف به لحاظ غیر فقهی بودن این حدیث (زیارتنامه)، به جایگاه و اعتبار حدیثی آن کمتر توجه شده است. ولی با توجه به قواعد حدیثی ـ مانند برخی بررسی‌های سندی و رجالی، دأب عالمان بر تسامح در ادله سنن، تأکید مؤلفان کتاب‌های زیارات بر استفاده از منابع معتبر، شهرت روایی و تلقی به قبول شدن طی قرون و بالأخره علو مضمون و قوت متن ـ می‌توان بر اعتبار حدیثی این زیارتنامه‌ و مأثور بودن آن دلیل اقامه کرد و با این اثبات عملاً می‌توان بسیاری از زیارتنامه‌های اهل بیت: را نیز در عداد احادیث مأثور و مقبول قرار داد.

بازشناسی نمادها و نشانه‌های مسیرهای فرهنگی و آیینی هجرت امام رضا(ع) به ایران

اصغر مولائی

مسیر هجرت امام رضا(ع) به ایران، به عنوان یک رویداد مهم سیاسی، فرهنگی و مذهبی از نشانه‌ها و معانی گوناگونی برخوردار است که می‌تواند در تبیین این محور فرهنگی برای جامعه ایرانی اسلامی مفید و مؤثر باشد. این محور فرهنگی شامل رویدادها، خاطره‌ها، آیین‌ها و آثار و برکات متعددی است که در طول قرن‌ها شیعیان و علاقمندان آن حضرت به آن توجه کرده‌اند.
نشانه‌شناسی در محور فرهنگی هجرت امام رضا(ع) به ایران می‌تواند به بازشناسی، تحلیل و ارتقای آگاهی از ابعاد غنی فرهنگی این منظر بپردازد. توجه به فرهنگ، در این محور، با شناخت نمادهای رضوی می‌تواند زمینه‌سازی برای برنامه‌ریزی‌های توسعه مبتنی بر فرهنگ رضوی را آماده کند؛ ازاین‌رو هدف این پژوهش، بازشناسی و تبیین رابطه نشانه‌شناسی و فرهنگ رضوی است.
نشانه‌های مربوط به فرهنگ رضوی شامل زیارت و نمودهای آن در مکان‌های مختلف، زیارتگاه‌ها و قدمگاه‌های مربوطه و... می‌شود. با به ‌کارگیری نشانه‌ها و نمادهایی از قبیل دروازه‌های ورود و خروج امام رضا(ع)، سقاخانه‌ها، مراسم نقاره‌زنی و یادمان‌های فرهنگی می‌توان به تعمیق مناظر فرهنگی رضوی پرداخت. همچنین آیین‌های زیارتی، حرکت دسته‌های جشن و عزاداری منطبق بر این محورها در ایام و مناسبت‌های ویژه و توجه به معماری و شهرسازی اسلامی در این مسیر ـ از مقیاس کلی سکونتگاه‌ها تا جزئیات معماری ـ می‌تواند در این راستا مفید واقع شود.

حج به ‌مثابه سرمایه اجتماعی با تأکید بر پیام‌های آیت‌الله خامنه‌ای به حجاج (1368- 1400)، به روش تحلیل مضمون

یوسف فتحی

کشورهای‎ اسلامی علی‌رغم داشتن ‌مشترکات، به دلیل تمایزات ‌متنوعْ آبستن نابسامانی، اختلاف، عدم همکاری و بی‌اعتمادی هستند. مقاله حاضر حج را به عنوان یک سرمایه ‌اجتماعی، راه ‌حل این ‌مسائل دانسته و آن را در پیام‌های رهبری‌ به حاجیان بررسی ‌کرده ‌است. نگارنده در این تحقیق، که برای کارگزاران حج کاربردی است، برای کشف مضامین سرمایه ‌اجتماعی با روش ‌تحلیل مضمون، همه پیام‌های رهبری به حاجیان را (از سال 1368 تا 1400) در پاسخ به این سؤال که «آیا حج می‌تواند به عنوان سرمایه ‌اجتماعی در حل مسائل کشورهای ‌اسلامی کاربرد داشته ‌باشد؟» مطالعه کرده است.
یافته‌های ‌تحقیق در قالب جدول‌های مضامین‌ پایه، سازمان‌دهنده و فراگیر و شبکه مضامین نشان‌ ‌دادند ‌که حج: 1. یک شبکه ‌روابط و انجمن ‌داوطلبانه بین‌الملل‌ اسلامی است؛ 2. برنامه‌های‌ مشترک آن از عناصر مهم همگرایی و اعتماد‌سازی هستند؛ 3. عرصه تعامل و همبستگی‌‌جوامع ‌اسلامی است؛ 4. عرصه شناخت و بازشناسی ملل ‌اسلامی است؛ 5. منبع تولید قدرت است. از این مؤلفه‌های سازنده در دهه‌های اخیر با عنوان «سرمایه ‌اجتماعی» نام برده می‌شود.

دسترسی به متن کامل این مقالات در سامانه نشریه (اینجا) امکان پذیر است.

از همه پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان و دانش آموختگان دعوت می‌شود، مقالات علمی-پژوهشی خود در زمینه مطالعات حج و زیارت را برای چاپ در این نشریه از طریق همین سامانه ارسال کنند.