نسخه خطی کتاب الاستبصار فی عجائب الامصار در کتابخانه ملی پاریس

معرف: احمد خامه‌یار

الاستبصار فی عجائب الامصار، از متون جغرافیایی اسلامی است که بخش آغازین آن به توصیف نسبتاً مفصل دو شهر مکه و مدینه و در ادامه آن، بخش عمده و اصلی کتاب به شرح و توصیف سرزمین‌های شمال آفریقا از مصر تا مغرب اختصاص دارد. امروزه نویسنده کتاب برای ما شناخته شده نیست؛ اما با توجه به شواهد درون‌متنی کتاب، باید دانشوری متعلق به کشور مغرب امروزی باشد و کتاب نیز بی‌تردید در سده ششم هجری نگاشته شده.

بیشتر بخش‌های جغرافیایی این کتاب، از کتاب مسالک وممالک ابوعُبید بکری اندلسی (د. 487ق) اقتباس شده؛ اما بخش آغازین کتاب در توصیف حرمین شریفین، با مسالک وممالک بکری و سایر منابع تاریخی شناخته شده همچون تاریخ مکّه ازرقی هم‌خوانی ندارد و از این‌رو، به نظر می‌رسد این بخش ـ یا لااقل بخشی از آن ـ از منبع ناشناخته دیگری اقتباس شده. به هر حال بخش آغازین کتاب استبصار، به عنوان منبعی نسبتاً کهن در شناخت وضعیت حرمین، بسیار ارزشمند است.

کتاب الاستبصار از نیمه قرن نوزدهم میلادی محل توجه پژوهشگران اروپایی قرار داشته است. از جمله آنکه آلفرد فون کرمر (Alfred Von Kremer) بخش‌هایی از متن آن را همراه با توضیحات مفصلی به زبان آلمانی، در سال 1852م در وین منتشر کرد. ادموند فانیان (Edmond Fagnan) نیز در سال 1900م ترجمه فرانسوی آن را منتشر کرد. اما متن عربی کامل کتاب، به تصحیح سعد زغلول عبدالحمید، با مقدمه مفصلی به زبان فرانسه، در سال 1986م در بغداد منتشر شده است.

از این اثر لااقل سه نسخه خطی شناخته شده است که دو نسخه آن در کتابخانه ملی الجزائر، و نسخه دیگر به شماره Arabe 2225 در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود. نسخه پاریس به خط مغربی کتابت شده و دارای 96 برگ است و از آغاز متن کتاب، به اندازه دو یا سه برگ افتادگی دارد. ابعاد صفحات نسخه 21 × 32 سانتی‌متر و هر صفحه شامل 26 سطر است. کتابت نسخه، به قلم احمد بن عبدالله بن احمد الحاحی التغماوی، در سال 1143 قمری به پایان رسیده است.