نشست علمی «واکاوی انطباق مسجد غدیر خم بر مسجد میقات جحفه» برگزار شد

به همت گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت، نشست علمی «واکاوی انطباق مسجد غدیر خم بر مسجد میقات جحفه»، با ارائه آقای دکتر احمد خامه‌یار، روز پنج‌شنبه 13 بهمن 1401 در سالن نشست‌های علمی این پژوهشکده برگزار شد.

خامه‌یار سخنان خود را با اشاره به این نکته آغاز کرد که ماهیت بسیاری از بناهای تاریخی و اماکن مقدس اطلاق می‌شود، در گذر زمان دچار تحول می‌شود و در واقع برخی از نام‌هایی که امروزه بر این بناها اطلاق می‌شود، ممکن است اصالت تاریخی نداشته باشد.

سپس در ادامه، با اشاره به پیشینه تحقیقاتی که برای شناسایی موقعیت جغرافیایی غدیر خم و تعیین محل کنونی مسجد غدیر انجام شده، هدف از برگزاری این نشست را نقد نظریات پژوهشگران قبلی و ارائه نظریه جدیدی در این باره، عنوان کرد.

خامه‌یار با اشاره به برخی از فضائلی که در منابع روایی شیعه از جمله کتاب کافی کلینی برای مسجد غدیر، به نقل از امامان شیعه از جمله امام صادق و امام کاظم (ع) روایت شده، بررسی موقعیت کنونی این مسجد را ـ به عنوان یکی از اماکن مقدس شیعه ـ واجد اهمیت دانست.

این پژوهشگر حوزه تاریخ حرمین شریفین و اماکن مقدس، در ادامه به ارائه تفصیلی شواهد و مستندات تاریخی در اثبات نظریه خود، مبنی بر انطباق مسجد غدیر خم بر مسجد میقات پرداخت که می‌توان مهم‌ترین شواهد و محورهای آن را به شرح زیر خلاصه کرد:

- کلمه غدیر در زبان عربی به معنی آبگیری است که آب باران یا سیل در آن جمع می‌شود، اما آبِ آن دائمی نیست و تا چله تابستان باقی نمی‌ماند.

- چنانکه از توصیف منابع تاریخی و جغرافیایی دوره‌های مختلف برمی‌آید، غدیر خم جایی پایین‌تر از «جُحفه»، به فاصله یک یا دو میل از آن قرار دارد.

- مهم‌ترین سند تاریخی در شناخت موقعیت دقیق غدیر خم، توصیف قاضی وکیع (د 306ق) در «کتاب الطریق» (کهن‌ترین متن موجود در موضوع مسیرهای حج) است.

- قاضی وکیع در توصیف شهر جحفه، به وجود چشمه و برکه و حوض و چاه‌های آب و دژی با دو دروازه و خانه‌ها و بازاری داخل شهر، و دو مسجد منسوب به پیامبر (ص) به نام‌های عَزوَر و مسجد الائمه، در ابتدا و انتهای شمالی و جنوبی جحفه اشاره کرده است.

- قاضی وکیع همچنین در توصیف غدیر خم نوشته است: «در یک میلی جحفه، چشمه عبدالله بن عباس ... و در سه میلی آن، به موازات چشمه، مسجدی برای پیامبر وجود دارد؛ و حدفاصل مسجد و چشمه، آبگیر یا غدیر خم است که با درختان احاطه شده و مسیر از میان درختان می‌گذرد.»

- جحفه شهر کوچکی از اواخر دوره اموی یا اوایل دوره عباسی است که در سده‌های اولیه اسلامی، میقات و محل احرام بستن حاجیان شامی و مصری و مغربی بوده، اما از قرن ششم متروک و مهجور شده و از آن پس، حج‌گزاران در بندر «رابغ» احرام می‌بستند. امروزه از این شهر تنها ساختمان دژ یا ارگ سنگی مربّعی به‌جا مانده که به نام «قصر عَلیاء» شناخته می‌شود و بقایای شهر قدیمی، در زیر شن و ماسه مدفون شده است.

- از میان پژوهشگران معاصری که درباره مسیر هجرت رسول خدا (ص) و تاریخ و جغرافیای اماکن مقدس حجاز تحقیقات میدانی داشته‌اند، دو پژوهشگر سعودی و ایرانی، عاتق بن غیث بلادی و سید محمدباقر نجفی، به پژوهش درباره محل غدیر خم و مسجد آن پرداخته‌اند‌؛ اما به نتایجی کاملاً متفاوت از یکدیگر رسیده‌اند.

- عاتق بلادی در کتاب خود «علی طریق الهجرة»، با استناد به سخن اعراب بادیه‌نشین، موقعیت غدیر خم را محلی به نام «وادی الغُربه»، در حدود 8 کیلومتری شرقِ جحفه تعیین کرده است.

- مرحوم محمدباقر نجفی، نظریه عاتق بلادی را نپذیرفته و به درستی استدلال کرده است: جایی‌که بلادی به عنوان محل کنونی غدیر تعیین کرده، نقطه‌ای خارج از مسیر اصلی حج بوده و با توصیف منابع تاریخی و جغرافیایی ـ از جمله کتاب الطریق ـ از محل غدیر منطبق نیست.

- مرحوم نجفی با این استدلال که غدیر خم کاملاً در مسیر کاروان‌های حج بوده؛ و با استناد به اشاره قاضی وکیع به وجود چشمه آبی در شهر جحفه (که آن را چشمه غدیر فرض کرده)، محل غدیر را دقیقاً منطبق بر جحفه دانسته و مسجد کاملاً از بین رفته «عَزوَر» در شمال شهر را مسجد غدیر پنداشته است.

- با استناد به توصیف قاضی وکیع از موقعیت جغرافیایی غدیر خم، آبگیر غدیر خم جایی است که امروزه به نام «وادی غائضه» در جنوب جحفه قرار دارد؛ و مسجد غدیر خم نیز باید همان مسجدی باشد که قاضی وکیع از آن به عنوان «مسجدی برای پیامبر» در سه میلی جنوب جحفه یاد کرده است.

- مسجد غدیر در قرون نخست هجری در مسیر کاروان‌های حج قرار داشته؛ اما بعدها به علت سیل‌های مکرّر منطقه جحفه، به مرور زمان ویران و دچار فراموشی شده است. شهید اول یکی از آخرین علمای شیعه است که از ویرانه‌های این مسجد بازدید کرده است.

- از میان مورخان مدینه، نورالدین سمهودی (د. 911ق) با فراست خاصی که در شناسایی مساجد منسوب به پیامبر (ص) داشته، حدس زده است که مسجد بعد از جحفه، مسجد غدیر خم باشد.

- پس از ویرانی شهر جحفه، حج‌گزاران مصری و مغربی به جای جحفه در رابغ احرام می‌بستند. اما از نیمه‌های دوره عثمانی، برخی از حج‌گزاران، مجدداً در مسجد نیمه ویرانه نزدیک جحفه (مسجد غدیر) نیت احرام و تلبیه می‌کردند و برای همین این مسجد مورد توجّه قرار گرفت و بازسازی و مسجد میقات جحفه نامیده شد.

- شهرت متأخر این مسجد به مسجد میقات جحفه، پژوهشگران جدید را به اشتباه انداخته و آنها به تصوّر آنکه این مسجد از آغاز مسجدِ محل مُحرم شدن حاجیان در میقات جحفه بوده، در تحقیقات خود احتمال یکی بودن آن با مسجد غدیر را در نظر نگرفته‌اند.

در ادامه نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین آقای سید محمود طباطبایی‌نژاد، مدیر گروه سیره مؤسسه دارالحدیث، به عنوان ناقد علمی، به نقد و ارزیابی دیدگاه ارائه‌دهنده پرداخت و آقای دکتر خامه‌یار نیز به پاسخ‌گویی و دفاع از دیدگاه خود پرداخت.