بیست و یکمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی «پژوهشنامه حج و زیارت» منتشر شد

بیست و یکمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی "پژوهشنامه حج و زیارت" که ویژه تابستان 1402 است، با شش مقاله در موضوعات مرتبط حج، زیارت و اماکن زیارتی از سوی پژوهشکده حج و زیارت منتشر شد.

عناوین و چکیده‌های مقالات منتشر شده در این شماره به شرح زیر است:

تحلیل فقهی گستره اختیار زوج در منع از حج مستحبی همسر
✍️مهدی ساجدی؛ حسام الدین ربانی

بر اساس روایات، زوجه برای ادای برخی عبادات همچون حج مستحبی؛ نیازمند اذن زوج است و چنانچه بدون اذن شوهر حج استحبابی به جا آورد، حجش باطل است. اما گستره اختیار زوج در منع همسر از حج محل اختلاف است و بر اساس نظر فقیه درباره حق استمتاع از زوجه متفاوت است. نتایج این پژوهش، که با تحلیل ادله و به صورت کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری به دست آمده، نشان می‌دهد که اگر فقیه معتقد باشد استمتاع از زوجه حقی است که شارع به طور مطلق و در همه ساعات شبانه‌روز برای زوج قرار داده، در هر صورت حج همسر بدون اذن شوهر باطل است، اما چنانچه فقیه بر اساس ادله معتقد شود حق استمتاع به صورت کلی در معیّن برای زوج ثابت است یا لحاظ امکان استمتاع را درباره حق مزبور بعید نشمارد، صحت حج مستحبی زوجه به عدم منافات با حق زوج منوط است و فقط در صورت منافات به اذن زوج نیاز است.

تحلیل فقهی ترک طواف نساء و چگونگی جبران آن
✍️مهدی درگاهی؛ سید امین جعفری

وجوب طواف نساء از احکام اختصاصی فقه امامیه در اعمال حج و عمره است و حج‌گزار یا عمره‌گزار پس از أدای همه اعمال و مناسک ازجمله طواف نساء مُحل می‌شود. گرچه بنابر فتوای فقیهان امامیه، بیشتر محرمات احرام با ادای تقصیر یا حلق بر حج‌گزار یا عمره‌گزار حلال می‌شود، اما وی باید از ارتکاب برخی محرمات احرام تا اتمام طواف نساء دوری کند. ازاین‌رو ادای طواف نساء نیز نقش مهمی در مُحل شدن مکلف دارد.
این تحقیق با تکیه بر تحلیل به‌دست‌آمده از روایات فراوان، که از لحاظ سندی و دلالی بررسی شده‌ و صحیحه‌اند، حکم تکلیفی و وضعی ترک سهوی یا از روی جهل طواف نساء را بررسی و تحلیل کرده است. نتایج این تحقیق، که به صورت کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری صورت گرفته، نشان می‌دهد که در صورت ترک جهلی (جهل تقصیری) و سهوی لزومی به ادای کفاره نیست، اما مکلف باید طواف ترک‌شده را جبران نماید، و این جبران نمودن با توجه به قدرت مکلف بر اتیان متفاوت است، یعنی اگر خودش قدرت امتثال دارد باید چنین کند و در غیر این صورت می‌بایست نائب بگیرد.

بررسی و نقد مبانی فقه‌الحدیثی سلفیه در حرمت ساخت بارگاه بر قبور اولیای الهی (با تمرکز بر روایت ابی الهیاج اسدی)
✍️بهروز به نژاد؛ ابوالقاسم عاصی؛ سید حمید شمع ریزی

تکریم و اعزاز قبور بزرگان در فطرت انسان ریشه دارد و ادله فراوان قرآنی و روایی بر آن مهر تأیید زده است؛ اما سلفیه آن را بدعت خوانده به سبب نداشتن درک عمیق و صحیح از مبانی فقه‌الحدیثی پاره­ای از روایات را، که پراستناد‌ترین آن نزد ایشان روایت ابی‌الهیاج اسدی است، دلیل بر حرمت ساخت بارگاه بر قبور اولیای الهی دانسته‌اند. ازآنجاکه منشأ اعتقادی بسیاری از گروه‌های تکفیری و جنایت‌های فاجعه‌بار آنان سلفیه و وهابیت است، بر پایه یافته‌های این پژوهش، که به روش توصیفی ـ تحلیلی به نگارش درآمده، می‌توان گفت سند این خبر به دلیل اشتمال آن بر امثال ابومحمد الهذلی و ابووائل شقیق میان راویان و نیز عدم امکان نقل روایت توسط حسان از خالد به دلیل درگذشت حسان پیش از ولادت خالد ضعیف است و قابلیت استناد ندارد کما اینکه عدم تخریج روایت توسط بخاری و ابن ماجه (نظر به اعتبار ویژه این دو نزد سلفیه و نیز منحصر بودن روایات منقول از ابی‌الهیاج در همین یک روایت و غیر صحیح شمرده شدن روایت بر مبنای شرط بخاری) این ضعف سندی را تشدید می‌کند. ضمن اینکه در تعارض با اخبار دیگری است که ترغیب‌کننده به آبادانی و مرمت قبور بزرگان دین است.

بررسی و تحلیل نظریه مقامات پیامبر(ص) در مکتب بریلوی (احمدرضاخان بریلوی)
✍️سید مهدی علیزاده موسوی

احمدرضاخان بریلوی (1856-1921م) بنیانگذار بزرگ‌ترین مکتب فکری در مذهب حنفی ماتریدی در شبه‌قاره است. این مکتب که به سبب انتساب به احمدرضا بریلوی مکتب بریلوی نامیده می­شود، گوی سبقت را در شبه‌قاره (هند، پاکستان و بنگلادش) از نظر تعداد پیروان از سایر رقبا ربوده و دامنه نفوذ آن حتی به افریقا و اروپا رسیده است. مهم‌ترین ویژگی این مکتب که آن را از رقیب اصلی آن، مکتب دیوبند، جدا می­کند، دیدگاه آن به مقامات و جایگاه
پیامبر(ص) و پس از آن اهل بیت: و مقامات صوفیه است.
در این پژوهش نگاه بریلویان به جایگاه پیامبر(ص) در مسائلی، مانند خلقت نوری، علم غیب پیامبر(ص) و نظریه حاضر و ناظر، تبیین و سپس به نزاع بریلویان با دیوبندیان در این حوزه اشاره شده است. با بررسی آموزه‌های مکتب بریلوی، می توان گفت که مهمترین اختلاف میان مکتب بریلوی و رقیب اصلی آن مکتب دیوبندی، نگاه هر یک به مقامات پیامبر گرامی اسلام است. در حالی که مکتب بریلوی دایره مقامات پیامبر گرامی اسلام(ص) را بسیار وسیع می‌داند و رویکرد حداکثری دارد، مکتب دیوبند، رویکرد حداقلی دارد. همچنین شخص احمدرضاخان با سرودن اشعار مختلف اوج ارادت خود را به ساحت پیامبر اسلام نشان می­دهد.

واکاوی رخصت‌خواهی برای حج؛ با تأکید بر عصر صفوی
✍️اعظم خانی محمد آبادی؛ ناصر جدیدی؛ سهیلا ترابی

دین و ارکان آن در تاریخ همواره منشأ تحولات مهم فراوانی در جوامع مختلف بوده است. در این میان «حج» به عنوان یکی از فریضه­های مهم دین اسلام، گاه اثر زیادی بر شئون مختلف مذهبی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع اسلامی و مسلمانان گذاشته است. در دوره صفویه به دلیل رسمیت یافتن تشیع دوازده­امامی در ایران و حضور
اهل تسنن در همسایگی آن با حکومت ترکان عثمانی، وجه سیاسی مراسم حج و زیارت حرمین شریفین برجسته­تر شد. سفر حج برای صاحب­منصبان حکومتی افزون بر اینکه فریضه­ای دینی ـ مذهبی شمرده می­شد، ابعاد سیاسی را هم در بر می گرفت و به رخصت یا اجازه از سوی شاه نیاز داشت.
این پژوهش بر اساس منابع کتابخانه­ای و به روش توصیفی ـ تحلیلی دنبال واکاوی رخصت­هایی است که در دوره صفویه برای زیارت خانه خدا و حرمین شریفین صادر شده است؛ همچنین به این پرسش پاسخ می­دهد که این رخصت­ها چرا و با چه هدفی اخذ یا صادر می­شد و چه اثری بر مناسبات دو حکومت ایران و عثمانی داشت. یافته­های پژوهش بیانگر آن است که از قرون نخستین اسلامی، رخصت گرفتن از امیر یا خلیفه برای حج وجود داشت و در دوره صفویه هم بزرگان و صاحب­منصبان ایرانی و غیر ایرانی با اهداف مختلف برای حج از شاه یا مسؤولان بالای حکومتی رخصت می­گرفتند. شاه گاهی این رخصت­ها را می­پذیرفت و گاه به دلایل سیاسی و غیر سیاسی، اجازه سفر را نمی­داد.

تبیین اصول و مبانی احیا و توسعه فضاهای مذهبی و زیارتی با محوریت معارف رضوی
✍️اصغر مولائی

فضاهای دینی و زیارتی مهم‌ترین مراکز در شهر اسلامی و کانون تجلی معنویت و نشر معارف اسلامی است. این مراکز با داشتن ظرفیت‌های عظیمی در ابعاد مختلف اجتماعی، فرهنگی و شهری می­توانند به الگویی اسلامی در تعالی شهرها و مناطق ایران بدل شوند؛ به‌‌طوری‌‌که با به کارگیری معارف اسلامی و آموزه‌های رضوی، افزون بر تأمین نیازهای فراوان شهروندان، مرکز شکل‌گیری تمدن اسلامی و رضوی باشند. هدف این پژوهش تبیین اصول و راهبردهای توسعه مساجد و بقاع متبرکه با محوریت آموزه‌های اسلامی و رضوی است.
پژوهش حاضر با روش تحقیق تحلیلی و استدلال منطقی با رویکرد کیفی و میان‌رشته­ای و به شیوه‌ مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی نگاشته شده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که اصول معارف اسلامی با محوریت آموزه‌های رضوی شامل تقرب، آیین تشرف، معرفت، تکریم و تفضل، احترام و تواضع و جمال و زیبایی است که هر کدام از این اصول راهبردهایی دارد. این راهبردها را در دو بخش احترام به مزور و احترام به زائر می‌توان تبیین کرد که شامل آدابی همچون آداب تشرف به حرم و نیز آداب حریم حرم در ساخت‌وسازها و طرح‌ها و برنامه‌های شهری و توسعه آنهاست. احترام به زائر نیز با تأمین زیرساخت‌های زیارت با رعایت الگوی اسلامی و تحقق معنویت در همه ابعاد زندگی زائر ضروری است.

دسترسی به متن کامل این مقالات در سامانه نشریه (اینجا) امکان پذیر است.

از همه پژوهشگران، اعضای هیئت علمی، دانشجویان و دانش آموختگان دعوت می‌شود، مقالات علمی-پژوهشی خود در زمینه مطالعات حج و زیارت را برای چاپ در این نشریه از طریق همین سامانه ارسال کنند.