شبهه: گريه بر خطاهاي خود

شبهه دوم: گريه بر خطاهاي خود

در وصيتي حضرت اميرالمؤمنين به امام حسن _{(علیهما السلام)} مي­فرمايد:

اي پسرم! در منزل خود بنشين، به خاطر خطاهايت گريه کن و دنيا را در رديف بزرگترين آرزوهايت قرار مده‌ و تو را به نماز خواندن در وقت خودش و ترس از خدا توصيه مي‌کنم و تو را از اينکه عجولانه حرف بزني يا عملي انجام بدهي نهي مي‌کنم و تو را از مکان‌هاي قابل تهمت و مجلس‌هايي که به آن گمان بد بُرده مي‌شود، برحذر مي‌دارم؛ چراکه به‌راستي رفيق بد، همنشينش را تغيير مي‌دهد و به سوي بدي مي‌کشاند و تو را از نشستن بر سر راه‌ها برحذر مي‌دارم و به‌ تو توصيه‌ مي‌کنم که‌ با کساني بحث و جدل مکن که شعور و علم ندارند و در زندگي‌ات ميانه‌رو باش.[1]

مستشکل با آوردن اين روايت مدعي است که امام حسن _{(علیه السلام)} معصوم نيست؛ چون اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} به امام حسن _{(علیه السلام)} فرمود: در منزل بنشين و بر خطاهايت گريه کن بنابر اين امام حسن _{(علیه السلام)} معصوم نيست.

جواب شبهه دوم

پاسخ اول: از روايات به دست مي‌آيد که در اين جلسه­ امام حسن _{(علیه السلام)} و ديگر فرزندان امام علي _{(علیه السلام)} حضور داشتند.^[2] طبيعي است که چون امام حسن _{(علیه السلام)} بزرگ‌تر از همه است، خطاب به ايشان شده باشد؛ امّا در واقع خطاب به همه افراد و شيعيان است.

ممکن است مستشکل اشکال کند اگر خطاب اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} به تمام فرزندان بود بايد ضمير جمع مي‌آورد امّا اينجا مخاطب فقط امام حسن _{(علیه السلام)} است.

جواب اين است که اولاً: خطاب وصيت کننده غالباً به وصي است و اينجا امام علي _{(علیه السلام)} در مقام وصيت کردن است؛ ثانياً: سفارشات حضرت اخلاقي بوده است و سفارشات اخلاقي مختص به افراد خاص نيست. لذا همه افراد را شامل است؛ ثالثاً: وقتي بزرگ يک خانواده مورد خطاب قرار مي­گيرد به طريق اولي شامل بقيه افراد است.

پاسخ دوم: طلب استغفار و گريه هميشه ملازم با گناه نيست. بنابراين استغفار فرد معصوم غير از طلب استغفار و گريه مردم عادي است. لذا در قرآن به پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} نسبت ذنب داده شده است:

{فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللهِ حَقٌّ وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِک وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّک بِالْعَشِـيِّ وَ الْإِبْکارِ}.^[3]

پس (ای رسول ما بر آزار امت) صبر کن که البته وعده (ثواب و عقاب) خدا حق است و بر گناه خود از خدا آمرزش طلب کن، و صبح و شام به تسبیح و ذکر و ستایش پروردگار خود پرداز.

اين در حالي است که شيعه و سني معتقد به عصمت پيامبر _{(صلی الله علیه و آله)} از گناه هستند و معلوم مي­شود مراد از «ذنب» در پيامبر، ذنب مردم عادي نيست^[4] و اين «خطا» نيز به معناي خطا در مردم عادي نيست.

به عبارت ديگر، همان گونه که تقوا مراتبي دارد، چنان که آيت‌الله جوادي آملي مي­فرمايد: «تقوا داراي سه مرتبه است: تقواي عام پرهيز از محرمات، تقواي خاص اجتناب از مشتبهات و تقواي اخص دوري از مباحات در پرتو اشتغال به واجبات و مستحبات»،[5] گناه و خطا نيز مراتبي دارد. لذا گناه و خطاي فردي که امام معصوم است همان ترک اولي و مشغوليت‌هاي مباحي است که گاهي اقتضاي شرايط چنين اقتضا مي­کند؛ مثلاً اگر در مجلسي که افراد محترم نشسته‌اند کسي بخواهد به‌دليل درد پايي که دارد پاي خود را دراز کند از همه حضار عذرخواهي مي­کند. اگر گوينده تلويزيون سرفه‌اي کند از بينندگان عذرخواهي مي‌کند، اگر ميزبان براي ميهمان غذاي درجه يک تهيه نکند از ميهمان عذرخواهي مي­کند. درحالي‌که همه مي­دانيم هيچ يک از اين موارد گناه نيست؛ امّا چون انسان خود را مقصر مي­داند عذرخواهي مي­کند. پس گاهي عذرخواهي از باب ادب است.^[6]

مرحوم مجلسي مناظره‌اي از عالم يهودي و امام علي _{(علیه السلام)} آورده‌اند که عالم يهودي به امام گفت: «يحيي بن زکريا در سن کودکي به او حکم الهي داده شد، بدون اينکه جرم و گناهي مرتکب شده باشد گريه مي‌کرد». اميرالمؤمنين _{(علیه السلام)} در جواب يهودي فرمود:

آري يحيي بن زکريا چنين بود، به محمد بن عبدالله درجاتي بالاتر از آن داده شد... آن حضرت نيز بدون اينکه جرم و خلافي مرتکب شده باشد از خشيت خدا چندان مي­گريست که جايگاه نمازش مرطوب مي‌گشت.^[7]

غزالي مي­گويد:

در همه موارد منظور از وجوب توبه، وجوب شرعي که ملازم با ارتکاب حرام است، نيست؛‌ بلکه مرتبه بالاتري از توبه که براي سالک الي الله لازم است و انبيا و اوليا اهتمام کامل به آن داشته‌اند، اين است که انسان برخي از امور را که داراي حرمت شرعي هم نيستند، براي رسيدن به درجات بالاي قرب الهي و رسيدن به مقام محمود، ترک کند؛‌ چنان‌که عيسي _{(علیه السلام)} از اينکه سنگي را بالش خود قرار داده بود، توبه کرد و سر بر زمين سخت نهاد.[8]

بنابراين، سفارش امام علي _{(علیه السلام)} به فرزندش امام حسن _{(علیه السلام)} بر گريه بر خطا منافاتي با عصمت امام حسن _{(علیه السلام)} ندارد.

[1]. مفيد، الامالي، ص221؛ طوسي، الامالي، ص7.

[2]. «لَمَّا احْتُضِرَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (عَلَيْهِ السَّلَامُ) جَمَعَ بَنِيهِ حَسَناً وَ حُسَيْناً وَ ابْنَ الْحَنَفِيَّةِ وَ الْأَصَاغِرَ مِنْ وُلْدِهِ، فَوَصَّاهُمْ» (طوسي،الامالي، ص595 ) «إِنِّي أُوصِيكَ يَا حَسَنُ وَ جَمِيعَ أَهْلِ بَيْتِي وَ وُلْدِي وَ مَنْ بَلَغَهُ كِتَابِي بِتَقْوَى اللَّهِ رَبِّكُم» (کليني، الکافي، ج7، ص52) «شَهِدْتُ وَصِيَّةَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ حِينَ أَوْصَى إِلَى ابْنِهِ الْحَسَنِ وَ أَشْهَدَ عَلَى وَصِيَّتِهِ الْحُسَيْنَ وَ مُحَمَّداً وَ جَمِيعَ وُلْدِهِ وَ رُؤَسَاءَ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ شِيعَتِه». (شيخ صدوق، من لايحضره الفقيه، ج4، ص189)

[3]. غافر: 55 .

[4]. ذنب در لغت به معاني مختلف آمده است؛ مثلاً نصيب و بهره، و دُم حيوان را نيز ذنب گويند. همچنين به عملي که عاقبت ناگوار و سوئي دارد نيز ذنب گويند. بنابراين اگر در قرآن چنين تعبير شده {وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِك‏} (محمد: 19) مراد گناه اصطلاحي نيست؛ بلکه يعني ما مانع از اين مي­شويم که عاقبت ناگوار و سوئي بر اثر تبليغ و رسالت به تو برسد. (راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، ص331) پس ذنب براي پيامبر و امام ملازم با مخالفت اوامر الهي و انجام فعل حرام نيست، بلکه گناه و فعل حرام يکي از مصاديق مفاهيم عام واژه­ ذنب است.

[5]. جوادي آملي، ادب فناي مقربان، ج1، ص395.

[6]. قرائتي، تفسير نور، ج10، ص273.

[7]. مجلسي، بحارالانوار، ج10، ص44.

[8]. غزالي، احياء العلوم، ج4، ص12؛ به نقل از: پژوهشي در بحث عصمت معصومان، ص38.