ابوسلمة بن عبدالاسد مخزومي

عبدالله بن عبدالاسد بن هلال[۱]، مشهور به كنيه‌اش ابوسلمه[۲] از تيره بني‌‌مخزوم* قريش است.[۳] مادرش برّه دختر عبدالمطلب عمه رسول(ص) خدا بود.[۴] از آن‌جا كه ثُوَيبه* كنيز ابولهب، پيامبر، حمزه و ابوسلمه را شير داده بود، آنان برادر رضاعي يكديگر نيز شمرده مي‌شدند.[۵] وي از اندك كساني بود كه هنگام بعثت نوشتن مي‌دانستند.[۶]

وي در دار ارقم يا بر پايه گزارشي ديگر، پيش از آن به اسلام گرويد.[۷] او را يازدهمين[۸] مسلمان دانسته‌اند. وي همراه چند نفر نزد رسول خدا(ص) رفت و پس از شنيدن آياتي از قرآن اسلام آورد.[۹] او و همسرش امّ‌ سلمه كه پس از شهادت شوهرش همسر پيامبر(ص) شد[۱۰]، از نخستين مهاجران به حبشه در سال پنجم ق. بودند.[۱۱] آن‌گاه كه از حبشه به مكه بازگشتند[۱۲]، ابوطالب او را در پناه خود گرفت[۱۳] و از سپردنش به بني‌‌مخزوم خودداري كرد.[۱۴] گزارشي نيز از هجرت ديگر بار او به حبشه در دست است.[۱۵]

در صحابه ابوسلمه نخستين كسي است كه به يثرب هجرت كرد.[۱۶] زمان اين هجرت را يك سال پيش از بيعت عقبه دوم به
سال ۱۳ بعثت دانسته‌اند.[۱۷] او را به سبب هجرت به حبشه و مدينه، «ذو هجرتين» ناميده‌اند.[۱۸] برخي هجرتش به يثرب را همراه همسرش ام‌ سلمه و برخي به تنهايي دانسته‌اند.[۱۹] گزارش دوم از اين جهت درست به نظر مي‌رسد كه در مسير، مرداني از تيره بني‌‌مخزوم، بني‌مغيره، همسرش ام‌ سلمه و فرزندش سَلَمه[۲۰] را از او جدا كردند و تا نزديك يك سال آنان نتوانستند به ابوسلمه در يثرب بپيوندند.[۲۱]

ابوسلمه پس از هجرت در محله قبا به منزل مبشر بن عبدالمنذر از بني‌عمرو بن عوف وارد شد.[۲۲] در پيمان برادري، رسول خدا(ص) او را با سعد بن خيثمه* از تيره بني‌عمرو بن عوف برادر كرد.[۲۳] ابوسلمه و همسرش در زمين‌هايي ساكن شدند كه پيامبر(ص) براي اسكان او و مهاجران نزديك محله بني‌عبدالعزيز تعيين كرد.[۲۴] آنان بعدها با فروش آن مكان، به محله بني‌كعب انتقال يافتند.[۲۵]

پيامبر(ص) در غزوه ذات العشيره به سال
دوم ق. ابوسلمه را در مدينه جانشين خود كرد.[۲۶] برخي از جانشيني وي در غزوه‌هاي بني‌قينقاع و سويق به سال دوم ق. نيز ياد كرده‌اند.[۲۷] او در جنگ بدر به سال دوم ق.[۲۸] و اُحُد به سال سوم ق. شركت داشت و در اين نبرد از ناحيه بازو مجروح شد و در غزوه حمراء الاسد[۲۹] كه پس از احد براي تعقيب قريش صورت گرفت، با همان جراحت حضور يافت.[۳۰] در جريان تقسيم غنايم غزوه بني‌نضير به سال چهارم ق. پيامبر(ص) بُوَيله، جايي در زمين‌هاي بني‌نضير، را به ابوسلمه و زبير بن عوّام اقطاع* داد.[۳۱]

ابوسلمه در اواخر سال سوم ق. به فرماندهي[۳۲] گروهي ۱۵۰ نفري به سوي قَطَن، آبگاه[۳۳] يا كوهي در كرانه وادي الرّمه از آنِ بني‌اسد به فاصله ۳۳۰ كيلومتر از مدينه،[۳۴] فرستاده شد.[۳۵] اين نبرد به «سريه ابوسلمه» شهرت يافت.[۳۶] در بازگشت از اين سريه، زخم بازوي او باز شد و پس از يك ماه مداوا، او در روزهاي پاياني ماه جمادي‌ الاخري[۳۷] سال چهارم ق. در مدينه[۳۸] به شهادت رسيد و در محله بني‌امية بن زيد از تيره‌هاي خزرج غسل يافت[۳۹] و در مدينه به خاك سپرده شد.[۴۰] گزارشي درگذشت او را در سال سوم ق.[۴۱] يا پس از بدر به سال دوم ق. دانسته[۴۲] كه با توجه به شهرت نقش او در سريه قطن و برخي رويدادهاي ديگر، پذيرش آن دشوار است.

ابوسلمه اين افتخار را داشت كه هنگام احتضارش پيامبر گرامي(ص) بر بالينش حضور يافت.[۴۳] وي در اين لحظات دعا كرد كه او جانشين خوبي در خانواده‌اش داشته باشد. دعاي او بدين سان اجابت يافت كه پس از مدتي ام‌ سلمه با پيامبر خدا(ص) ازدواج كرد.[۴۴] رسول خدا(ص) پس از رحلت او نُه تكبير گفت و فرمود: اگر بر ابوسلمه ۱۰۰۰ تكبير هم گفته شود، شايسته آن است.[۴۵] پيامبر بخشش گناهان، والايي جايگاه، بقاي نسل، و وسعت و نورانيت قبر را براي وي از خدا طلبيد.[۴۶]

برخي مفسران ذيل آياتي از ابوسلمه ياد كرده‌اند و مراد از آيه {فَأَمَّا مَن أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ...} (حاقّه/۶۹، ۱۹)[۴۷] ، {... أَم مَّن يَأْتِي ءامِنًا يَومَ القِيَامَةِ} (فصّلت /۴۱ ،۴۰)[۴۸] و {وَ الَّذِينَ آتَيناهُمُ الكِتابَ} (انعام/۶ ،۱۱۴) را ابوسلمه و بعضي ديگر از صحابه دانسته‌اند.[۴۹] در آيه {مَنِ اهتَدى‌ فَإِنَّما يَهتَدِي لِنَفسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّما يضِلُّ عَلَيها} (اسراء/۱۷، ۱۵)، مراد از هدايت شده، أبوسلمه و مراد از گمراه شده، وليد بن مغيره مخزومي است.[۵۰] در آيه ۵۴ انعام/۶: {فَقُل سَلامٌ عَلَيكُم...} از افرادي ياد شده كه ابوسلمه نيز از آنان شمرده شده است. بر پايه گزارشي، پيامبر(ص) پس از نزول اين آيه هرگاه ايشان را مي‌ديد، در سلام بر ايشان سبقت مي‌جست.[۵۱] نيز نزول آيه {وَاضرِب لَهُم مَثَلًا رَجُلَين...‌} (كهف/۱۸، ۳۲-۳۴) را در شأن ابوسلمه مؤمن و برادر كافرش ياد كرده‌اند.[۵۲] همچنين گفته‌اند كه آيه۴۰ نباء/۷۸: {يَومَ يَنظُرُ المَرء ما قَدَّمَت يَداهُ} در مورد أبوسلمه و {يَقُولُ الكافِرُ يا لَيتَنِي كُنتُ تُراباً} درباره برادرش أسود است.[۵۳]

وي راوي حديث رسول خدا(ص) بود. از احاديث اوست: كسي كه هنگام رسيدن مصيبت، كلمه استرجاع را بر زبان آورد، خداوند جايگزيني شايسته براي او در دنيا قرار مي‌دهد.[۵۴] وي در جريان معجزه شق القمر* از گواهان پيامبر بود.[۵۵]

ƒ تبار ابوسلمه: از ابوسلمه چهار فرزند به نام‌هاي سلمه[۵۶]، عمر[۵۷]، زينب (برّه)[۵۸] و دُرّه[۵۹] بر جاي ماندند كه پس از شهادت ابوسلمه تحت حمايت پيامبر قرار گرفتند. سلمة بزرگ‌تر از عمر بود[۶۰] و در حبشه تولد يافت.[۶۱] پيامبر(ص) امامه دختر حمزه را به عقد او در آورد.[۶۲] اما وي پيش از زفاف درگذشت و كسي از نسل او نماند.[۶۳] عمر/ عمرو، ديگر فرزند ابوسلمه، در سال دوم ق. زاده شد.[۶۴] وي از راويان حديث پيامبر گرامي(ص) بود.[۶۵] از روايات او حديث كساء[۶۶]، غدير خم[۶۷] و ائمه اثناعشر است.[۶۸] او در جنگ جمل حضور داشت.[۶۹] سپس از سوي اميرمؤمنان۷ به ولايت بحرين[۷۰] و در گزارشي فارس[۷۱] منصوب شد. پيش از نبرد صفين، امام علي(ع)در نامه‌اي وي را به شركت در صفين فراخواند و او را به عنوان كسي كه پشتش به وي گرم است، ستود و ضمن اظهار رضايت از او، حكمراني بحرين را به ديگري سپرد.[۷۲] او از گواهان صلح امام حسن(ع) با معاويه بود.[۷۳] وي به سال۸۳ق. در مدينه درگذشت و در بقيع به خاك سپرده شد.[۷۴] نسل ابوسلمه از طريق او ادامه يافت.[۷۵]

زينب دختر ابوسلمه در حبشه زاده شد.[۷۶] بر پايه گزارشي، پيامبر(ص) وي را زينب ناميد.[۷۷] دو تن از پسران او در واقعه حرّه به سال ۶۴ق. كشته شدند.[۷۸] زينب راوي حديث پيامبر(ص) از طريق برخي از همسران ايشان[۷۹] بود. از او با تعبير فقيه‌ترين زنان روزگار خود ياد شده است.[۸۰] وي به سال ۷۴ق. درگذشت[۸۱] و در بقيع به خاك سپرده شد.[۸۲] دختر ديگر ابوسلمه، دره نام داشت كه در منابع، گزارشي از او در دست نيست.[۸۳]

منابع

الاستيعاب: ابن عبدالبر (م,۴۶۳ق.)، به كوشش البجاوي، بيروت، دار الجيل، ۱۴۱۲ق؛ اسد الغابه: ابن اثير علي بن محمد الجزري (م.۶۳۰ق.)، بيروت، دار الفكر، ۱۴۰۹ق؛ الاصابه: ابن حجر العسقلاني (م.۸۵۲ق.)، به كوشش علي محمد و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۵ق؛ امتاع الاسماع: المقريزي (م.۸۴۵ق.)، به كوشش محمد عبدالحميد، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۲۰ق؛ انساب الاشراف: البلاذري (م.۲۷۹ق.)، به كوشش زكار، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۷ق؛ بحرالعلوم: السمرقندي (م.۳۷۵ق.)، به كوشش عمر بن غرامه، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۶ق؛ البداية و النهايه: ابن كثير (م.۷۷۴ق.)، بيروت، مكتبة المعارف؛ بهجة المحافل و بغية الاماثل: يحيي بن ابي‌بكر العامري (م.۸۹۳ق.)، بيروت، دار صادر؛ تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير: الذهبي (م.۷۴۸ق.)، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الكتاب العربي، ۱۴۱۰ق؛ تاريخ طبري (تاريخ الامم و الملوك): الطبري (م.۳۱۰ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ تاريخ اليعقوبي: احمد بن يعقوب (م.۲۹۲ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ تاريخ مدينة دمشق: ابن عساكر (م.۵۷۱ق.)، به كوشش علي شيري، بيروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق؛ تفسير قرطبي (الجامع لاحكام القرآن): القرطبي (م.۶۷۱ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۵ق؛ الجرح و التعديل: ابن ابي‌حاتم الرازي (م.۳۲۷ق.)، بيروت، دار الفكر، ۱۳۷۲ق؛ جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م.۴۵۶ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق؛ حياة النبي(ص) و سيرته: محمد قوام وشنوه‌اي، قم، اسوه، ۱۴۲۴ق؛ الخصال: الصدوق (م,۳۸۱ق.)، به كوشش غفاري، قم، نشر اسلامي، ۱۴۱۶ق؛ الدر المنثور: السيوطي (م.۹۱۱ق.)، بيروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ دلائل النبوه: البيهقي (م.۴۵۸ق.)، به كوشش عبدالمعطي، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۰۵ق؛ ذخائر العقبي: احمد بن عبدالله الطبري (م.۶۹۴ق.)، بيروت، دار المعرفه، ۱۹۷۴م؛ روح المعاني: الآلوسي (م.۱۲۷۰ق.)، به كوشش علي عبدالباري، بيروت، ۱۴۱۵ق؛ روض الجنان: ابوالفتوح رازي (م.۵۵۴ق.)، به كوشش ياحقي و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوي، ۱۳۷۵ش؛ سبل الهدي: محمد بن يوسف الصالحي (م.۹۴۲ق.)، به كوشش عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۴ق؛ السنن الكبري: البيهقي (م.۴۵۸ق.)، بيروت، دار الفكر؛ السيرة النبويه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به كوشش السقاء و ديگران، بيروت، المكتبة العلميه؛ صحيح مسلم: مسلم (م.۲۶۱ق.)، بيروت، دار الفكر؛ الطبقات الكبري: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ق؛ فتح الباري: ابن حجر العسقلاني (م.۸۵۲ق.)، بيروت، دار المعرفه؛ فتح القدير: الشوكاني (م.۱۲۵۰ق.)، بيروت، دار ابن كثير، ۱۴۱۴ق؛ فتوح البلدان: البلاذري (م.۲۷۹ق.)، بيروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م؛ كشف الاسرار: ميبدي (م.۵۲۰ق.)، به كوشش حكمت، تهران، امير كبير، ۱۳۶۱ش؛ المحبّر: ابن حبيب (م.۲۴۵ق.)، به كوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دار الآفاق الجديده؛ المحرر الوجيز: ابن عطية الاندلسي (م.۵۴۶ق.)، به كوشش عبدالسلام، لبنان، دار الكتب العلميه، ۱۴۱۳ق؛ مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بيروت، دار صادر؛ المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛ معجم البلدان: ياقوت الحموي (م.۶۲۶ق.)، بيروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛ معجم الصحابه: عبدالباقي بن قانع (م.۳۵۱ق.)، به كوشش صلاح بن سالم، مكتبة الغرباء الاثريه، ۱۴۱۸ق؛ معرفة الصحابه: ابونعيم الاصفهاني (م.۴۳۰ق.)، به كوشش العزازي، رياض، دار الوطن، ۱۴۱۹ق؛ المغازي: الواقدي (م.۲۰۷ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بيروت، اعلمي، ۱۴۰۹ق؛ مناقب آل‌ ابي‌طالب: ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به كوشش گروهي از اساتيد، نجف، المكتبة الحيدريه، ۱۳۷۶ق.

سيد خليل جوادي

---