نقش مجدالملک براوستانی قمی در ساخت زیارتگاه‌های شیعه

در میان دولتمردان شیعه در سده‌های متقدّم، مجدالملک براوستانی قمی (مقتول در ۴۹۲ق)، وزیر برکیارق سلجوقی (حکومت: ۴۸۷-۴۹۸ق) از جایگاه تمدنی ویژه‌ای برخوردار است. او اهتمام فراوانی به ساخت مشاهد ائمه (ع) و زیارتگاه‌های سادات علوی داشته و در منابع تاریخی، بیش از هر دولتمرد شیعه دیگری، به اقدامات عمرانی وی در این زمینه اشاره شده است.
عبدالجلیل قزوینی رازی (زنده در ۵۶۰ق) در کتاب نقض (ص۹۰) درباره مجدالملک نوشته است: «... هنوز آثارِ خیراتِ او در حرمین مکه و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و سادات فاطمی احسان‌های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن، و خطّ و توقیع او هنوز مقتدای اصحاب دولت است، و رسوم و قواعد او در خیرات و نیکی‌ها هنوز باقی است ...»
صاحب نقض همچنین اقدامات وی در این زمینه را به شرح زیر برشمرده است:
۱. «قبه امام الحسن بن علی و زین العابدین و محمد باقر و جعفر صادق ـ علیهم السلام ـ است به مدینه رسول به گورستان بقیع» (کتاب نقض، ص۲۳۶)؛
۲. «و مشهد موسی کاظم و محمد تقی به مقابر قریش هم او فرموده است» (همانجا)؛
۳. «و مشهد سید عبدالعظیم الحسنی به شهرری» (همانجا)؛
۴. «و بسی از مشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی ـ علیها السلام ـ فرموده با آلت و عُدّت و شمع و اوقاف» (همانجا)؛
۵. «و چهار طاقِ عثمانِ عفّان به بقیع هم او فرموده است» (کتاب نقض، ص۹۱).
از میان منابع تاریخی دیگر نیز، ابن فندق بیهقی (درگذشته ۵۶۵ق) در تاریخ بیهق (ص۲۸۵)، از ساخت «مشهد خسروجرد» (امروزه به نام امامزاده پنج‌تن در غرب سبزوار) خبر داده است.
برخی از اقدامات گزارش شده برای مجدالملک، همچون ساخت مشهد امامین کاظمین (ع) و مشهد حضرت عبدالعظیم در ری، احتمالاً شامل بازسازی یا توسعه بناهایِ پیشینِ آنها بوده است. اما برخی از بناهای دیگری که به دستور وی ساخته شده، همچون گنبد ائمه بقیع (ع) و چهارطاقی قبر خلیفه سوم، به احتمال قوی نخستین ساختمانی بوده که روی قبور آنان ساخته شده است. ساخت چهارطاقی قبر عثمان در بقیع به دستور مجدالملک، می‌تواند نشان‌دهنده رویکرد تقریبی یا مداراتی وی باشد که برای شمار دیگری از شخصیت‌های شیعه در سده‌های میانی نیز گزارش شده است.
در خصوص وضعیت و شکل معماری بناهای یاد شده در بالا، به علت بازسازی‌ها و توسعه پیرامون مشهد امامین کاظمین (ع) در دوره‌های بعدی، از وضعیتِ ساختمان آن در زمان مجدالملک نمی‌توان اظهار نظر کرد. ساختمان قدیمی مشهد خسروجرد نیز در حال حاضر با سازه زمخت و جدیدی که از هیچ ارزش هنری برخوردار نیست، جایگزین شده است.
اما در خصوص گنبد ائمه بقیع (ع)، چنانکه در کتاب منتشر نشده‌ام بهشت بقیع نشان داده‌ام، ساختمانی که تا پیش از تخریب دوم آن در دوره دولت سوم سعودی در عکس‌های قدیمی قابل رؤیت است، به احتمال قوی همان سازه‌ای است که به دستور مجدالملک و به دست معماری از اهل قم، در حدود سال ۴۹۰ق (یا اندکی پیش یا پس از این تاریخ) ساخته شده است؛ البته با تغییر در شکل ظاهری گنبد آن که احتمالاً در جریان بازسازی آن در دوره عثمانی پس از تخریب اول بنا در زمان حمله نخست وهابیان به حرمین در سال ۱۲۲۰ق، رخ داده است.
بنابراین به‌نظر می‌رسد از میان اقدامات عمرانی گزارش شده برای مجدالملک براوستانی در منابع تاریخی، تنها سازه باقی‌مانده از آثار وی تا زمان ما، جبهه آجری ضلع شمالی هسته و حرم مرکزی (برج چهارضلعی) آستان حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری است که در پی برداشتن بخشی از اندودِ دیوارِ مسجد بالاسر حرم مطهّر در تعمیرات سال ۱۳۴۷ش، نمایان شد و در کتیبه کوفی بزرگ روی آن، آشکارا از مجدالملک به عنوان بانی گنبد یاد شده است.

جبهه آجری حرم حضرت عبدالعظیم حسنی در شهرری از دوره مجدالملک براوستانی