انتشار ویژه‌نامه بقیع فصلنامه «میقات حج»

شماره یکصد و یازدهم از فصلنامه علمی-ترویجی میقات حج که مربوط به بهار ۱۳۹۹ است، اختصاص به «بقیع» دارد. این شماره که با مشارکت واحد بقیع‌پژوهی پژوهشکده حج و زیارت تهیه شده است، داری مقالاتی جدید و نو در موضوعات مرتبط با تخریب بقاع ائمه مدفون در بقیع است. ۱۰ مقاله منتشر شده عبارتند از:

زیارت قبرستان بقیع: بررسی جامعه‌شناسی تاریخیِ شعائر دینی شیعه در سفرنامه‌های‌ حج دوره قاجار

محمدعلی چلونگر و زهرا سادات کشاورز

تأمل و تحلیل جامعه‌شناسی تاریخیِ شعائر دینی شیعه در سفرنامه حج دوره قاجار از اهداف این پژوهش به شمار می‌رود. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی ضمن توجه به ضرورت کاربرد رویکردهای جامعه‌‌شناختی در تحلیل پدیده‌های تاریخی و برپایه منابع کتابخانه‌ای، این پرسش را طرح نموده که شعائر و نمادهای شیعیان در زیارت قبرستان بقیع در دوره قاجار کدام است؟ برای پاسخگویی به این پرسش که هدف اصلی این پژوهش است، فرضیه ذیل به آزمون گذاشته شد: شعائر گفتاری و رفتاری از طریق متغیرهای متنوعی همانند توسل به ائمه اطهار(ع) ، زیارت قبور ائمه(ع)، سوگواری شیعیان بر مصیبت اهل بیت(ع) و معنویت‌گرایی در سفر زیارتی قبرستان بقیع دوره قاجار نقش اساسی داشته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که دستيابي به حقايق نهفته شعائر و بازنمايي سمبل‌هاي شعائر مذهبی قبرستان بقیع و شناخت هرچه بيشتر آن واقعيت در جریان پيوند احساسي با سمبل‌ها از طريق اجراي شعائر جمعي، ايجاد انرژي احساسي و تعلق جمعي جهت تحقق اصول زير بنايي شعائر به عنوان پیامدهای سفر زیارنی به شهر مدینه و زیارت قبرستان بقیع حاصل شده است.

متن کامل

زيارت بقيع در نگاه علماي اهل سنت با تأکيد بر ديدگاه برهان‌الدين بن فرحون

مجتبی حیدری

از مباحث مهم پیرامون قبرستان بقیع، استحباب یا عدم استحباب زیارت آن است. پس از اثبات استحباب زیارت، سخن از چگونگی زیارت به میان می‌آید. در این زمینه، بحث از دیدگاه علمای اهل سنت، موضوعی درخور دقت و توجه است. نگاهی به کتب علمای اهل سنت در این باب، حکایت از آن دارد که اهل سنت، به تأسی از پیامبرخدا(ص) بر استحباب آن فتوا داده‌اند. در این میان، برهان الدین بن فرحون از علمای مذهب مالکی در قرن هشتم، در کتاب خود با عنوان «ارشاد السالک الی افعال المناسک»، به تفصیل به زیارت قبرستان بقیع پرداخته و برای هر یک از بزرگان مدفون در بقیع، از جمله فاطمه زهرا(س) (بنا بر آن که در آنجا مدفون باشد)، ائمه چهارگانه شیعیان(ع) ، ابراهیم فرزند پیامبر، و دیگران، زیارتنامه‌هایی را آورده است. در این مقاله، دیدگاه برخی از علمای اهل سنت و به ویژه دیدگاه ابن فرحون مورد بررسی قرار می‌گیرد.

متن کامل

فضيلت بقيع، و سيره پيامبر اکرم(ص) و اهل‌بيت(ع) و صحابه و تابعين در زيارت آن

حافظ نجفی

بقيع، قبرستاني مشهور در شهر مدينه است که بر پايه روايات، داراي فضيلت و جايگاه ممتاز معنوي است و پيامبر خدا(ص)از سوي خداوند، مأمور شده بود پس از هجرت به مدينه، آنجا را به عنوان محل دفن مسلمانان برگزينند و براي دعا و استغفار اموات، به آنجا بروند. در اين مقاله که به روش توصيفي ـ تحليلي نگارش يافته، ابتدا دلايل فضيلت و جايگاه ممتاز بقيع بررسي شده و در ادامه، به سيره پيامبر اسلام(ص) و اهل بيت اطهار: و اصحاب درباره زيارت بقيع و نيز اهتمام آنان به بقيع، اشاره شده است. بررسي روايات و گزارش‌هاي تاريخي بيانگر اين است که بقيع، به عنوان يک مکان مقدس، همواره مورد توجه و عنايت پيامبر اسلام بوده و ايشان برخي عبادات و راز و نياز با خداوند متعال را در آنجا انجام مي‌دادند. آن حضرت مأمور بودند اموات مسلمين را در آنجا به خاک بسپارند و براي دفن‌شدگان آن قبرستان، دعا و استغفار نمايند. خاندان پيامبر و اصحاب نيز با تأسي به رسول الله (ص) به آن مکان و زيارت دفن‌شدگان اهتمام جدي داشتند. همين امر باعث شد مسلمانان در طول تاريخ به بقيع توجه کنند و با هدف زيارت، دعا و استغفار در آنجا حضور يابند.

متن کامل

توسعه و تحول ساخت‌وساز در بقيع بر اساس گزارش‌هاي تاريخي

عمار ابوطالبی

بررسي تاريخي ساخت وساز در بقيع و توسعه و تحول آن يکي از موضوعات مهم مرتبط با بقيع است. اين مقاله تلاش دارد با بررسي توصيف‌هاي ارائه شده از بقيع در منابع تاريخي و سفرنامه‌ها تصوير روشني از اين جنبه تمدني بقيع ارائه دهد. ساخت وساز در بقيع از دو منظر کمي و کيفي قابل بررسي است که ما فقط به توسعه کمي پرداخته‌ايم. توسعه کمي بقيع نيز در چندين مرحله صورت پذيرفته است؛ به گونه‌اي که ساختمان‌هاي موجود در بقيع از مسکوني به بقعه و بارگاه تغيير ماهيت داده و گنبدهاي بقيع نيز از سه مورد در قرن ششم به چهارده مورد در قرن يازدهم افزايش يافته است. بررسي‌هاي تاريخي نشان مي‌دهد مسجد فاطمه (س) (بيت الحزن) تنها ساختمان بقيع است که از قرن سوم تا قرن چهاردهم تقريباً به طور مستمر در بقيع وجود داشته است.

متن کامل

تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع

احمد خامه‌یار

زیارتگاه ائمه بقیع(ع) که قبور مطهر چهار تن از امامان معصوم شیعه (شامل امام حسن مجتبی، امام زین‌العابدین، امام محمد باقر و امام جعفر صادق(ع)) را در بر دارد، از مهم‌ترین مقاصد زیارتی عموم مسلمانان در مدینه منوّره به شمار می‌آید. تا کمتر از یکصد سال پیش، روی این قبور ساختمان و گنبد بزرگی وجود داشته که از بناهای معماری شاخص در مدینه بوده است. در این نوشتار، با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی اصیل و دست اول، تاریخچه اجمالی گنبد ائمه بقیع:، شامل تعیین زمان ساخت و تحولات و بازسازی‌های آن در دوره‌های بعدی، بررسی شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد قبور ائمه بقیع(ع) تا قرن پنجم هجری فاقد ساختمان بوده و نخستین گنبد روی این قبور، در اواخر این قرن، به دستور مجدالملک براوستانی قمی (د ۴۹۲ق) ساخته شده است. مهم‌ترین تحولات معماری این بنا در دوره‌های بعدی نیز تخریب اول و دوم آن به دست وهابی‌ها و بازسازی آن در دوره عثمانی پس از تخریب اول بوده است.

متن کامل

تعامل متولیان قبرستان بقیع با زائران ایرانی در دوره قاجاریه

رضا تقی‌زاده نائینی

شهرهای مکه و مدینه به‌ علت جنبه‌های مذهبی و دینی، از دیرباز مقصد زیارتی ایرانیان بوده است و شیوه برخورد با زائران ایرانی در اماکن مقدسه حجاز از جمله مسائلی بوده است که همواره مورد توجه جامعه ایرانی در سالیان اخیر بوده است و در مواردی نحوه تعامل با زائران ایرانی موجبات ناخرسندی زوار را فراهم کرده است. تمرکز ما در این مقاله، بررسی نحوه تعامل متولیان و خدام قبرستان بقیع با زائران ایرانی در دوره قاجاریه است. هدف این مطالعه، پاسخگویی به‌ این سؤالات اساسی است که ‌اوّلاً رفتارهای متولیان و خدام با ایرانیان در دوره قاجاریه چگونه بوده ‌است؟ ثانیاً چه عواملی در شیوه تعامل متولیان بقیع با ایرانیان دخیل بوده است؟ این پژوهش با اتکا بر گزارش سفرنامه‌های حج فارسی در دوره قاجاریه انجام شده که عمدتاً به دست افراد فرهیخته این دوره نگاشته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد دو عامل شیعه بودن و عجم بودن، همواره مستمسکی برای سختگیری و آزار زائران حرم ائمه بقیع بوده است و این شرایط برای ایرانیان به مراتب سخت‌تر از سایر زائران بوده است.

متن کامل

صاحب‌منصبان و اندیشوران ایرانی‌تبار مدفون در بقیع

سید محمود سامانی

با بعثت رسول خدا(ص) و گسترش تدریجی اسلام به اطراف و اکناف جزيرةالعرب، ايرانيان نيز در پی فتوحات، با روندی نسبتاً پرشتاب به اسلام گرويدند. بدیهی است حرمين شريفين، از همان ابتدا به‌عنوان کانون‌هاي معنوي براي تمام مسلمانان، همواره مورد توجه تمام مسلمانان بوده و هست. از اماکنی که در ادوار مختلف اسلامی مورد اقبال بوده، زیارت قبرستان بقیع و آرزوی دفن‌شدن در آن است؛ زيرا این مکان شریف، افزون بر مدفن چهار تن از ائمه اهل بیت‌: ، بسیاری از صحابه، تابعین و اندیشوران از هر مذهب و ملیتی ازجمله ایرانیان را در دل خود جای داده است. با عنايت به قداست بقیع و فضیلت دفن در آن، برخی صاحب‌منصبان و اندیشوران، یا طبق وصیتشان به مدینه منوره منتقل، و در بقیع دفن می‌شدند یا در سفر حج و زیارت مرقد مطهر نبوی(ص) ، به هر دلیلی که در آنجا فوت می‌کردند، به‌طور طبیعی در آن قبرستان شریف دفن می‌شدند. با توجه به کثرت ایرانیان مدفون در بقیع، در این مقاله فقط به برخی صاحب‌منصبان و اندیشوران ایرانی‌تبار مدفون در بقیع پرداخته شده و شرح حال آنها به ترتیب تاریخی آورده شده است. ملاک ایرانی‌بودن، انتساب آنان به شهرهای ایران در منابعی مانند تاریخ‌های محلی مدینه منوره است که در آنها به این نسبت تصريح شده.

متن کامل

فهرست اسناد پیوسته با بقيع در واحد اسناد پژوهشکده حج و زيارت

علی احمدی

تخريب بقعه‌های بقيع در مدينه به دست سعودیان، در ۸ شوال ۱۳۴۴ق. = ۳۱/۱/۱۳۰۵، يکي از مهمترين اقدامات آل سعود در ابتداي سيطرة دوم بر حجاز بود که بازتابهاي زيادي در جوامع اسلامي داشت؛ هرچند بازتاب آن، به دليل تخريب بقعه چهار امام شيعه، در بيان شيعيان، به مراتب بيشتر از اهل سنت بود. واحد اسناد پژوهشکدة حج و زيارت، در راستاي غناي هرچه بيشتر اين مجموعه، اسناد مرتبط با بقيع را گردآوري کرده که فهرست اجمالي آن در سه قسمت، ارائه خواهد شد.

متن کامل

مروری کوتاه بر دو تخريب بقاع بقيع

حیدرعلی جعفری و محمدسعید نجاتی

در اين مقاله ابتدا به ماجراي تخريب هاي اول بقيع و بازسازي بقيع در فاصله دو تخريب و توصيف حرم ائمه مدفون در بقيع در تعدادي از سفرنامه‌هايی که پيش از تخريب دوم نگاشته شده است، پرداخته‌ايم و پس از مرور تخريب دوم بقيع، واکنش ايران به آن به ويژه نقش خاندان هويدا در آن را بر اساس اسناد تاريخي، بررسي کرده‌ايم. روش اين مقاله نقلي ـ تاريخي و متکي به منابع کتابخانه‌ای است.

متن کامل

اعتراض علامه شرف‌الدين به تخريب بقاع بقيع و تلاش‌های بين المللی

محمدسعید نجاتی

در اين مقاله، مکاتبات علامه محمدحسين شرف الدين درباره تخريب بقيع بررسي و بر اساس آن، نقش ايشان در واکنش علماي شيعه به اين مسئله تحليل شده است. شرف‌الدين تأثيري عميق در اطلاع‌ رساني، همبستگي و تحريم حج از سوي کشورهاي اسلامي داشت و تلاش براي مقابله نظامي کشورهاي اسلامي به سرکردگي يمن با آل سعود، از جمله اقدامات اوست. تنها اقدام اخير به دليل اشتباه محاسباتي وي درباره امام يحيي پادشاه يمن ناکام ماند. در اين مقاله مکاتبات شرف‌الدين ـ که به صورت اطلاعيه‌هاي مطبوعاتي، نامه‌نگاري به علماي عتبات و نامه به دربار امام يحيي پادشاه يمن است ـ به ترتيب تاريخ نامه‌ها، براي اولين بار ترجمه، و با ارزيابي تلاش‌های شرف الدين، بر اساس روش تاريخي بررسي و تحليل شده است.

متن کامل