چاه عِهْن

چاه عِهْن: از چاه‌هاي متبرک مدينه در منطقه عوالي

چاه عهن، هفتمين چاه مقدس و متبرک مدينه است^[۱] و در منطقه عوالي، که امروزه به قربان شناخته مي‌شود^[۲]، قرار داشته و داراي آبي خوش‌گوار بوده است.^[۳] نام چاه از عِهن، به معناي پشم رنگين، گرفته شده^[۴]، ولي به وجه نامگذاري چاه اشاره نشده است. از آن‌جا که عهن، نام محله‌اي متعلق به گروهي از انصار بوده است^[۵]، احتمالاً نام چاه از آن گرفته شده باشد. گفته شده منظور از انصار، بنوامية بن زيد انصاري‌اند که چاه عهن، در باغستان آن‌ها بوده است.^[۶]

برخي نام ديگر اين چاه را عِنَبه٭^[۷] و برخي ديگر، تنها از وجود نامي ديگر براي چاه عهن خبر داده‌اند.^[۸] در گزارشي، از بنواميه اوسي، ساکن در مجاورت منطقه نواعِم مدينه، نام برده‌اند که چاه عهن در منزلگاه‌ها و محل سکونت آن‌ها بوده است.^[۹]

درباره نسبت اين چاه با پيامبر_{(صلی الله علیه و آله)}، در منابع متقدم، سخني به ميان نيامده است. تنها در برخي منابع قرن هشتم به بعد، از اين چاه، به عنوان يکي از هفت چاه متبرک مدينه ياد شده است.^[۱۰] سمهودي (م,۹۱۱ق.)، با ردّ اين منابع، از تبرک جستن مردم به آب اين چاه در عصر خود ياد کرده است.^[۱۱]

ظاهراً زمين‌هاي چاه عهن، در سده هشتم، در ملکيت علي بن مطرف العمري (۷۲۸ق.) بوده است.^[۱۲] فيروزآبادي (۸۱۷ق.) آن را در منطقه عاليه محصور در باغستان و نخلستان‌هاي متعدد دانسته است.^[۱۳] سمهودي (۹۱۱ق.) بر اين باور است که چاه عهن همان چاه يسره٭ در زمين بنوامية بن زيد انصاري است؛ زيرا گزارش‌ها، چاه عهن و چاه يسره، هر دو را در منازل بنوامية بن زيد نشان مي‌دهد.^[۱۴] اين نکته در گزارش‌هاي منابع بعد از سمهودي هم تأييد شده و از جمله محمد کبريت از علماي سده ۱۱ق. باور دارد که چاه عهن همان چاه يسره است که در زمان او، در باغستاني پرمحصول، به آل شدقم از شرفاي بني‌حسين تعلق داشته است.^[۱۵]

به گفته يکي از محققان، از اسناد اوقافي برمي‌آيد که اين چاه و زمين‌هاي اطراف را خاندان برزنجي (از کردان شافعي ساکن مدينه) وقف نموده و اکنون موقعيت جغرافيايي آن، از مغرب به بلاد ابراهيم شاکر، از شمال به بلاد ناعِمه، از مشرق به بلاد نُقَيره الغُري و از جنوب به بلاد القَطيعه محدود و مشخص است و فضلاي مدينه، موقعيت اين چاه را با عنوان بلاد العِهن مي‌شناسند.^[۱۶] برخي ديگر ضمن تأييد وجود چاه عهن در منطقه عاليه مدينه، محل و موقعيت کنوني چاه را ناشناخته مي‌دانند.^[۱۷] از اين گزارش مي‌توان نتيجه گرفت که چاه عهن از بين رفته است.

منابع

اخبار المدينه: محمد بن الحسن ابن زباله (م,۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزيز زين سلامه، مدينه، مرکز بحوث و دراسات المدينه، ۱۴۲۴ق؛ بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م,۶۹۹ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ۲۰۰۲م؛ تاريخ المدينه: محمد بن احمد النهروالی، تصحيح محمد زينهم و محمد پورسعيد، مکتبة الثقافه؛ تاريخ المدينة المنوره (اخبار المدينة النبويه): عمر بن شبّه النميري (م,۲۶۲ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛ تاريخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدينة الشريفة و القبر الشريف: محمد بن الضياء (م,۸۵۴ق.)، به کوشش العدوي، مکه، مکتبة التجارية مصطفي احمد الباز، ۱۴۱۶ق؛ التعريف بما آنست الهجره من معالم دارالهجره: محمد بن احمد المطري (م,۷۴۱ق.)، به کوشش الرحيلي، رياض، دار الملک عبدالعزيز، ۱۴۲۶ق؛ الجواهر الثمينة في محاسن المدينه: محمد کبريت الحسيني (م,۱۰۷۰ق.)، به کوشش محمد حسن اسماعيل، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۷ق؛ سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الشمس الشامي (م,۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، ۱۴۱۴ق؛ المدينة بين الماضي و الحاضر: ابراهيم بن علي العياشي، مدينه، المکتبه العلميه، ۱۳۹۲ق؛ مدينه شناسي: سيد محمد باقر نجفي، تهران، شرکت قلم، ۱۳۶۴ش؛ المغانم المطالبه: محمد الفيروز آبادي (م,۸۱۷ق.)، به کوشش حمد الجاسر، الرياض، دار اليمامه، ۱۳۲۹ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م,۱۲۹۰ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، ۱۴۲۴ق؛ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي: علي بن عبدالله السمهودي (م,۹۱۱ق.)، به کوشش محمد محيي‌الدين عبدالحميد، بيروت، دار الکتب العلميه، ۲۰۰۶م.

[۱]. موسوعة مرآة الحرمين، ج۴، ص۷۸۲؛ سبل الهدي، ج۷، ص۲۲۹؛ التحفة اللطيفه، ج۲، ص۴۵۴.

[۲]. المدينة بين الماضي و الحاضر، ص۲۶۷.

[۳]. بهجة النفوس، ج۱، ص۳۱۸؛ تاريخ المدينه، نهروالي، ص۶۶.

[۴]. تاريخ معالم المدينه، ص۲۶۷.

[۵]. نک: وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۳۱.

[۶]. تاريخ مکة المشرفه، ج۱، ص۲۴۸؛ تاريخ معالم المدينه، ص۲۶۷.

[۷]. سبل الهدي، ج۷، ص۲۲۹.

[۸]. نک: وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۴۳.

[۹]. وفاء الوفاء، ج۳، ص۷۰.

[۱۰]. التعريف بما آنست الهجره، ص۱۶۳؛ تاريخ مکة المشرفه، ج۱، ص۲۴۸.

[۱۱]. وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۴۳.

[۱۲]. التعريف بما آنست الهجره، ص۱۶۴.

[۱۳]. المغانم المطابه، ص۴۵.

[۱۴]. وفاء الوفاء، ج۳، ص۱۴۳؛ سبل الهدي، ج۷، ص۲۲۹.

[۱۵]. الجواهر الثمينه، ص۹۵.

[۱۶]. مدينه شناسي، ص۳۱۴.

[۱۷]. موسوعة مرآة الحرمين، ج۴، ص۷۸۲.